Forma prawna zawarcia małżeństwa

Piotr-Mieczysław Gajda

Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego

© by Wydawnictwo BIBLOS, Tarnów 2000 ISBN 83-87952-24-9

Red. serii: ks. Czesław Noworolnik

Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej

Plac Katedralny 6, 33-100 Tarnów

tel. (0-14) 621-27-77

fax (0-14) 622-40-40

e-mail: biblos@wsd.tarnow.pl

http://www.wsd.tarnow.pl/biblos

---

ROZDZIAŁ VI
FORMA PRAWNA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA

1. WYJAŚNIENIA WSTĘPNE

Do ważności umowy małżeńskiej konieczne jest wyrażenie zezwolenia według prawem przewidywanej formy. Omówieniu zagadnienia formy prawnej zawarcia małżeństwa Kodeks Prawa Kanonicznego poświęca 17 kanonów (1108-1123)¹.

Prawna forma zawarcia małżeństwa u Rzymian była zróżnicowana. Najstarsza, uroczysta i sakralna forma przewidywała ofiarę chleba, obecność najwyższego kapłana i dziesięciu świadków oraz pewne uroczyste słowa. Były też inne formy np. symboliczne kupno żony lub wspólne pożycie trwające bez przerwy przez rok oraz wyrażenie wzajemnej zgody małżeńskiej i wprowadzenie żony do domu męża. Ta, ostatnia forma z czasem stała się powszechna. Dopełnienie nie było wymagane do ważności.

Już od pierwszych wieków Kościoła wymagano, by małżeństwo było zawierane za wiedzą i zgodą władzy duchownej (np. św. Ignacy Antiocheński [+ 107] pisze o tym w liście do Polikarpa). Z zawarciem małżeństwa „wobec Kościoła" łączyło się kapłańskie błogosławieństwo, oznaczone modlitwy a nawet (już w tamtych czasach) Msza święta. Od IX w. liczne synody nakazywały zawieranie małżeństw publicznie, z obrzędem liturgicznym. Jednakże małżeństwo zawarte przez wyrażenie zgody, bez udziału Kościoła (tzw. matrimonia clandestina) uważano za ważne, także po nakazaniu przez Sobór Laterański IV (1215 r.) głoszenia zapowiedzi. Sobór Trydencki (XVI w.) postanowił, iż tylko te małżeństwa są ważne, które zostały zawarte wobec własnego proboszcza i dwóch świadków (dekret 161 Tametsi). Postanowienie to miało wejść w życie po trzydziestu dniach od ogłoszenia go w poszczególnych parafiach.

W Polsce Synod Piotrkowski z 1577 r. postanowił ściśle stosować się do dekretu Tametsi i zarządził wielokrotną jego publikację w poszczególnych parafiach. Nie wszędzie go jednak ogłoszono, a zdarzało się, że utracił moc prawną na skutek przeciwnego zwyczaju.

Kongregacja Soboru 2 sierpnia 1907 r., wydała w tej sprawie nowy dekret Ne temere z obowiązywalnością od 19 kwietnia 1908 r. Dekret ten zaprowadzał tę samą formę zawierania małżeństwa przez wszystkich katolików obrządku łacińskiego². Treść tego dekretu była analogiczna do dekretu Tametsi: małżeństwa mają być zawierane wobec własnego proboszcza i dwóch świadków. Zasada ta w swej istocie obowiązuje do dziś. Kodeks z 1917 r., zniósł wszystkie wyjątki i zaprowadził w całym Kościele te samą formę zawarcia małżeństwa zarówno dla małżeństw czysto katolickich, jak i mieszanych. Kodeks z 1983 r. podtrzymał co do istoty przepisy poprzedniego zbioru.

Prawodawca kościelny troszczy się, aby małżeństwa wiernych były zawierane „wobec Kościoła" i w sposób zapewniający nowożeńcom pomoc łaski Bożej w wypełnianiu obowiązków małżeńskich i rodzinnych. Forma prawna dotyczy tego wszystkiego, co jest wymagane do ważnego i godziwego zawarcia związku małżeńskiego. O formie liturgicznej, czyli obrzędzie małżeństwa, KPK mówi tylko ogólnie. Przepisy szczegółowe podaje rytuał: Obrzędy sakramentu małżeństwa dostosowane do zwyczajów diecezji polskich (wydany po raz pierwszy w Katowicach w 1974 r.).

Forma prawna zawarcia małżeństwa może być:

a) zwyczajna i

b) nadzwyczajna.

Forma zwyczajna, czyli stosowana w warunkach zwyczajnych, domaga się obecności świadka urzędowego oraz dwóch świadków zwykłych; świadek urzędowy jest obecny przy zawieraniu małżeństwa 162 i pyta nowożeńców o zgodę oraz przyjmuje ją w imieniu Kościoła (zob. kan. 1108 § 1-2)³. Podobna forma ma miejsce w USC⁴. Przy zawieraniu małżeństwa w formie nadzwyczajnej wystarcza obecność dwóch świadków zwykłych i wyrażenie zgody przez strony (kan. 1116§ 1)⁵.

2. FORMA ZWYCZAJNA

2.1 Pojęcie formy zwyczajnej

Kodeks Prawa Kanonicznego (kan. 1108 § 1)⁶ stwierdza, że ważne są tylko małżeństwa zawarte wobec asystujących: ordynariusza miejsca, albo proboszcza, albo kapłana lub diakona delegowanego przez jednego z nich⁷, a także wobec dwóch zwykłych świadków, według zasad wyrażonych w następnych kanonach i z uwzględnieniem wyjątków, które dotyczą: błędu powszechnego (kan. 144), możliwości delegowania świeckich do asystowania przy zawieraniu małżeństw (kan. 1112 § 1), formy nadzwyczajnej (kan. 1116) i dyspensy od formy kanonicznej (kan. 1127 § 2-3).

Określona wyżej forma powinna być zachowana, jeśli przynajmniej jedna ze stron zawierających małżeństwo została ochrzczona w Kościele katolickim lub była do niego przyjęta i nie odstąpiła od 163 niego formalnym aktem, z zachowaniem przepisów (kan. 1127 § 2), o prawie ordynariusza miejsca do dyspensowania od formy (kan. 1117).

Są wyjątki, w których ta forma nie jest wymagana do ważności: gdy małżeństwo zawiera strona katolicka ze stroną niekatolicką obrządku wschodniego; kanoniczna forma zawarcia jest wymagana tylko do godziwości (kan. 1127 § 1); w wypadku uzasadnionych trudności nie pozwalających zachować formy kanonicznej, ordynariusz miejsca może od niej dyspensować, zgodnie z przepisami kan. 1127 § 2; władza ordynariusza miejsca odnosi się w tym wypadku nie tylko do tych, którzy zawierają małżeństwo mieszane w sensie ścisłym (strona katolicka i niekatolicka ochrzczona), lecz także - po myśli kan. 1129 - do tych, którzy zawierają małżeństwa mieszane w sensie szerokim (strona katolicka z osobą nieochrzczoną). Biskup, poza niebezpieczeństwem śmierci, nie może dyspensować od formy kanonicznej przy zawieraniu małżeństw przez obydwie strony katolickie⁸.

Kto nie jest zobowiązany do zachowania formy kanonicznej zawarcia małżeństwa musi zachować inną formę; osoby nieochrzczone - formę przepisaną przez prawo cywilne, niekatolicy ochrzczeni należący do braci odłączonych - formę zgodną z normami obowiązującymi w ich wspólnocie. Niejednokrotnie są uznawane tylko małżeństwa zawarte wobec duchownego danej wspólnoty, gdzie indziej nie stawia się takich wymagań, dlatego mogą być ważne (a więc i nierozerwalne) - także dla chrześcijan - małżeństwa zawarte wobec urzędnika USC. 164

2.2 Warunki ważnego asystowania

2.2.7 Świadek urzędowy

Świadka urzędowego nazywamy również świadkiem kwalifikowanym, ponieważ jego oświadczenie o zawartym małżeństwie nabiera specjalnej mocy, przybiera charakter urzędowy.

Do ważnego zawarcia małżeństwa przez katolików prawo kanoniczne wymaga obecności świadka urzędowego i dwóch zwyczajnych świadków. Świadek urzędowy, jako występujący w imieniu Kościoła, nie może być dowolnie obraną osobą, lecz oznaczoną przez prawodawcę kodeksowego. Na mocy wykonywanych funkcji świadkiem urzędowym może być ordynariusz miejsca⁹ oraz proboszcz jako własny pasterz. Działają oni na podstawie prawa własnego. Inny kapłan lub diakon może asystować jedynie na podstawie delegacji otrzymanej od jednego z wyżej wymienionych (kan. 1108 § 1; 1109)¹⁰; możliwa jest też subdelegacja. Funkcję proboszcza może pełnić pojedyncza osoba (kan. 519) lub też zespół kapłanów w ten sposób, że jeden z nich spełnia rolę moderatora odpowiedzialnego za duszpasterstwo (kan. 543 § 1).

Ordynariusz miejsca i proboszcz władzę asystowania przy zawieraniu małżeństw otrzymują z chwilą prawnego objęcia urzędu (kan. 382 i 527 § 1). Ci, którzy są zrównani z proboszczami, uzyskują 165władzę asystowania w momencie otrzymania nominacji. Władzę tę traci się z chwilą utraty piastowanego urzędu (kan. 1111 § 1).

Proboszcz tzw. mniemany (nieważnie otrzymał swoje stanowisko, ale przez wszystkich jest uważany za proboszcza) ważnie asystuje. Terytorialny ordynariusz (miejsca) i proboszcz na mocy swego urzędu, w granicach własnego terytorium, ważnie asystują nie tylko swoim podwładnym, lecz także obcym, o ile przynajmniej jedno z nowożeńców należy do obrządku łacińskiego i asystujący nie jest obłożony karami kościelnymi (kan. 1109).

Ordynariusz miejsca i proboszcz personalny na mocy swojego urzędu, ważnie asystują przy zawieraniu małżeństwa tylko wtedy, gdy przynajmniej jedna strona jest ich podwładną i asystencja dokonuje się w granicach wyznaczonego im okręgu (kan. 1110)¹¹. Ci wierni, którzy mają personalnego ordynariusza miejsca i proboszcza, mogą się także udać do ordynariusza miejsca lub proboszcza terytorialnego.

Kapłani, którym powierza się parafię tymczasową (placówka duszpasterska nie erygowana jeszcze jako pełnoprawna parafia ze względu na szczególne okoliczności), zrównani są z proboszczami (kan. 516 § 1).

Administratorowi parafii, który zostaje ustanowiony z chwilą opróżnienia parafii lub przeszkodzenia proboszcza (kan. 539 i 540 § 1) oraz kapłanowi, który w określonej wyżej sytuacji tymczasowo przejmuje władzę w parafii, jeszcze przed ustanowieniem administratora, przysługują te same uprawnienia, co proboszczowi. Tym kapłanem będzie wikariusz parafialny, a gdy jest ich kilku - najstarszy mianowaniem. Jeśli parafia nie ma wikariusza, władzę przejmuje kapłan określony w prawie partykularnym (zob. kan. 541 § 2 i 549).

Żaden ze świadków urzędowych nie może być zmuszony do asystowania przy zawieraniu małżeństwa; odnosi się to także do tych którzy asystują na mocy delegacji. Nieważność asystowania (przy zawieraniu małżeństwa) powoduje bojaźń ciężka, pochodząca z przyczyny zewnętrznej (od drugiej osoby działającej w sposób wolny) 166 i wywarta przynajmniej pośrednio celem wymuszenia asystowania. Świadek urzędowy pyta nupturientów, czy wyrażają zgodę i przyjmuje ją w imieniu Kościoła (kan. 1108 § 2). Nieważna zatem byłaby asystencja bierna świadka urzędowego.

Duszpasterz powinien pamiętać o zasadzie „uzupełnienia władzy" (Ecclesia supplet) w wypadku błędu powszechnego oraz wątpliwości pozytywnej i prawdopodobnej (kan. 144)¹²; znajduje ona swoje zastosowanie w odniesieniu do asystowania przy zawieraniu małżeństwa (zob. kan. 1108 § 1; 1111 § 2).

W katolickich Kościołach Wschodnich Patriarcha na podstawie samego prawa ma władzę błogosławienia małżeństw na całym świecie, byleby przynajmniej jedna strona przynależała do Kościoła, którym on rządzi (KKKW, kan. 829 § 3). Biskup eparchialny i proboszcz miejsca, w granicach swojego terytorium, mogą udzielić władzy pobłogosławienia określonego małżeństwa, kapłanom któregokolwiek Kościoła samodzielnego (kan. 830 § 1). Poza tym odnośne przepisy tych Kościołów, dotyczące małżeństwa, są w zasadzie tożsame z przepisami Kodeksu Prawa Kanonicznego.

2.2.2 Zwykli świadkowie

Obok świadka urzędowego wymagana jest - do ważności zawarcia małżeństwa - obecność także dwóch nieurzędowych świadków nazywanych zwykłymi (kan. 1108 § 1).

Prawo kodeksowe nie precyzuje wymogów dotyczących osób, które mają być świadkami. W oparciu o normy ogólne funkcję świadka 167zwykłego ważnie wypełnia osoba ochrzczona lub nieochrzczona, nawet niepełnoletnia, byleby w razie potrzeby mogła zaświadczyć o zawarciu danego związku małżeńskiego. A więc funkcji tej nie mogą wypełniać dzieci, które nie mają używania rozumu, ludzie umysłowo chorzy i aktualnie nieprzytomni oraz osoby jednocześnie głuche i niewidome. Wymogi te odnoszą się do ważności pełnienia funkcji świadka. Do godziwości, biorąc równocześnie pod uwagę wzgląd duszpasterski, wymaga się (wypada), aby świadkami były osoby dorosłe¹³, bez zarzutów natury moralnej. Na ogół stawia się im mniejsze wymagania niż świadkom do chrztu świętego, ponieważ i obowiązki świadków ślubu są mniejsze. Jednak świętość związku sakramentalnego domaga się, by za świadków ślubu były osoby o odpowiednich kwalifikacjach moralnych.

Zgodnie z Dyrektorium Ekumenicznym bracia wschodni odłączeni - z Kościołów prawosławnych nie powinni być wykluczani od pełnienia funkcji drużby lub świadka przy zawieraniu małżeństwa w Kościele katolickim. Zezwala się, by (inni) bracia odłączeni wykonywali funkcję oficjalnych świadków przy zawieraniu małżeństwa katolickiego.

Zwykłych świadków powinno być dwóch i muszą być obecni przy zawieraniu małżeństwa (kan. 1108 § 1)¹⁴. Nie wymaga się, by byli wyznaczeni przez nupturientów lub przez świadka urzędowego, wystarczy ich faktyczna obecność nawet przypadkowa. Ich nazwiska zapisuje się w księdze zawieranych małżeństw, składają również podpisy w Protokole kanonicznego badania narzeczonych.

Zgodnie z wymaganiami KRO (art. 8 § 2) zaświadczenie o zawarciu małżeństwa „konkordatowego" „podpisują: duchowny, małżonkowie i dwaj pełnoletni świadkowie (...)"

W niebezpieczeństwie śmierci świadek kwalifikowany, na podstawie przysługującej mu władzy dyspensowania od formy kanonicznej, 168 zgodnie z przepisem kan. 1079 § 1-2, może asystować przy ślubie tylko w obecności jednego świadka zwykłego, a nawet - gdyby zaszła potrzeba - bez świadków zwykłych¹⁵.

2.2.3 Władza delegowana do asystowania przy zawieraniu małżeństwa

Kodeks Prawa Kanonicznego Jana Pawła II stwierdza, że ordynariusz miejsca i proboszcz, w okresie ważnego sprawowania swojego urzędu, mogą delegować kapłanom i diakonom również¹⁶ władzę do asystowania przy zawieraniu małżeństw w granicach swego terytorium tak do poszczególnych wypadków, jak też władze ogólną, czyli do wszystkich wypadków, jakie będą miały miejsce w tym okresie czasu, na który delegacja została udzielona (kan. 1111 § 1-2; 1113). Do ważności delegacji należy przestrzegać zachowania następujących warunków:

1) delegacja może być udzielona kapłanowi lub diakonowi;

2) delegacja specjalna musi być przekazana określonej osobie w sposób wyraźny; wystarczy przekazać ją ustnie;

3) delegacja specjalna winna być udzielona do określonego małżeństwa;

4) delegacja ogólna ma być przekazana na piśmie pod sankcją nieważności (kan. 1111 § 2)¹⁷.

Nie można udzielić delegacji osobie nieokreślonej (np. temu, kto będzie wyznaczony na zastępstwo do mojej parafii). Można jednak 169 udzielić jej kilku kapłanom, ażeby ten, który będzie mógł, asystował przy małżeństwie. Delegacja ogólna, wystawiona na piśmie, musi być skierowana do określonej osoby i wskazanym jest, by była udzielona na określony czas.

Delegacji nie wolno udzielić kapłanowi lub diakonowi, którzy zostali wyrokiem sądowym lub dekretem ekskomunikowani, obłożeni interdyktem lub suspensą (zawieszeniem) od urzędu albo co do których wyjaśniono, że zaciągnęli wspomniane kary.

W delegacji specjalnej przy wskazaniu osoby nie jest konieczne podanie nazwiska, zawsze jednak musi być wiadome o kogo chodzi. Podanie nazwiska wydaje się konieczne w delegacji ogólnej. W delegacji specjalnej nie muszą być podane nazwiska nupturientów, byle było wiadomo, jakie małżeństwo obejmuje delegacja, np. deleguję do pobłogosławienia małżeństwa, które ma być zawarte w najbliższą sobotę po południu. Nieważna byłaby delegacja np. taka: „udzielam delegacji na wszelki wypadek, gdyby ktoś zgłosił się z licencją".

Delegacja ma być udzielona wyraźnie, co wyklucza przede wszystkim delegację milczącą (np. obecny w kościele proboszcz nie wyraża sprzeciwu) oraz domniemaną („gdybym poprosił, proboszcz na pewno by mi delegacji udzielił"). Natomiast wystarcza jakikolwiek gest wyrażający zgodę. Nie wyklucza się skorzystania z telefonu, telegrafu, faksu, radia, internetu. Najpewniejsza (najłatwiejsza do udowodnienia) jest delegacja pisemna. Delegowany musi mieć świadomość, że otrzymał delegację oraz wolę jej przyjęcia, co sprawdza się głównie przez faktyczne asystowanie przy ślubie.

Prawodawca przypomina (kan. 1113), że „przed udzieleniem delegacji specjalnej, należy zatroszczyć się o wszystko, co prawo przepisuje do stwierdzenia stanu wolnego".

Kodeks z 1983 r. dopuszcza też możliwość - w specjalnych wypadkach - udzielenia delegacji osobom świeckim: „Gdzie nie ma kapłanów i diakonów, biskup diecezjalny, uzyskawszy - po wcześniejszej pozytywnej opinii Konferencji Episkopatu - zezwolenie Stolicy Apostolskiej, może delegować świeckich do asystowania przy zawieraniu małżeństw" (kan. 1112 § 1). „Należy wybrać odpowiedniego świeckiego, który potrafi przygotować nupturientów i właściwie 170 sprawować liturgię zawierania małżeństwa" (kan. 1112 § 2). W takim wypadku osoba świecka staje się urzędowym świadkiem przy zawieraniu umowy małżeńskiej.

2.2.4 Władza subdelegowana do asystowania przy zawieraniu małżeństwa

Subdelegacją nazywamy przekazanie komuś władzy już delegowanej¹⁸ (która pochodzi od tego, kto posiada władzę zwyczajną). Mogą tu zaistnieć różne przypadki:

1) ordynariusz miejsca lub proboszcz, udzielając komuś delegacji specjalnej, może równocześnie upoważnić go do subdelegowania jej - w razie potrzeby - innej osobie (kan. 137);

2) nupturienci tak dużo się spóźnili na ślub, że kapłan mający delegację specjalną musi już wyjechać, ale zjawił się inny kapłan, którego mógłby subdelegować; nie wolno mu jednak dokonać subdelegacji, jeżeli delegujący wyraźnie go do tego nie upoważnił;

3) kapłan lub diakon subdelegowany nie może ponownie subdelegować władzy asystencji przy zawieraniu ślubu, chyba że delegujący wyraźnie na to zezwolił (kan. 137 § 4);

4) kapłan, który otrzymał od ordynariusza miejsca lub proboszcza ogólną delegację do błogosławienia małżeństw może w poszczególnych wypadkach subdelegować tę władzę innemu kapłanowi czy diakonowi (kan. 137 § 3).

2.3 Warunki godziwego asystowania

Do godziwego asystowania przy zawieraniu małżeństwa kanonicznego prawodawca wymaga, aby: badania przedślubne przeprowadził oraz asystował przy zawieraniu małżeństwa proboszcz stałego lub tymczasowego zamieszkania jednego z nupturientów lub proboszcz 171przynajmniej miesięcznego faktycznego pobytu jednego z nich; może on udzielić zezwolenia na przeprowadzenie rozmów kanoniczno-duszpasterskich z narzeczonymi poza uprawnioną parafią (formularz nr 9)¹⁹.

Jeżeli własny ordynariusz lub własny proboszcz udzieli innemu proboszczowi takiego zezwolenia, wówczas małżeństwo będzie zawarte godziwie (zob. kan. 1115); zezwolenie to nie jest równoznaczne z delegowaniem władzy pobłogosławienia małżeństwa, bez której małżeństwo byłoby nieważne. Na terenie swojej parafii proboszcz ważnie asystuje nie tylko własnym parafianom, ale i obcym (kan. 1109).

Przypomnijmy, że Konferencja Episkopatu postanowiła, iż w sprawie błogosławienia małżeństw mieszanych kompetentny jest nie tylko duszpasterz strony katolickiej, ale także ten, na którego terenie zamieszkuje strona niekatolicka, względnie publicznie niepraktykująca (Instrukcja 1986 r., n. 79).

Jeżeli duszpasterz nie ma któregoś z wyżej wymienionych tytułów posiadania uprawnienia do asystencji, może otrzymać od własnego proboszcza lub ordynariusza miejsca jednej ze stron zezwolenie (zob. kan. 1115) zwane licencją (formularz nr T). W takiej sytuacji proboszcz własny załatwia wszystkie przedślubne formalności, po czym dopiero wystawia licencję. Na jej podstawie może małżeństwo pobłogosławić i inny proboszcz, niż jest w licencji wymieniony, gdy jest pewność co do autentyczności dokumentu, a tym samym co do stanu wolnego odnośnych stron. Licencję można także wypełnić bez adresowania jej do określonej parafii (proboszcza). Może też obejść się bez wydawania licencji, jeżeli wszystkie formalności przedmałżeńskie - za zezwoleniem uprawnionego proboszcza (formularz nr 9} lub ordynariusza miejsca - załatwia ten proboszcz, w którego parafii nupturienci chcą zawrzeć związek małżeński (kan. 1115).

W Kościołach Wschodnich małżeństwo ma być zawierane wobec proboszcza narzeczonego, chyba że prawo partykularne inaczej 172 postanawia albo usprawiedliwia słuszna przyczyna (KKKW, kan. 831 §2).

Prawodawca kodeksowy przyjmuje, że asystujący przy zawieraniu małżeństwa działa niegodziwie, jeśli:

a) nie został stwierdzony stan wolny narzeczonych zgodnie z przepisami prawa;

b) nie upewnił się - o ile to możliwe - co do pozwolenia proboszcza, ilekroć asystuje na podstawie ogólnej delegacji (kan. 1114);

c) asystuje - bez zezwolenia własnego ordynariusza lub własnego proboszcza - przy zawieraniu małżeństwa w parafii, w której żadna ze stron nie posiada stałego lub tymczasowego zamieszkania albo miesięcznego pobytu, ani nie jest tułaczem, który aktualnie w tej parafii przebywa (kan. 1115).

2.4 Osoby zobowiązane do zachowania formy kanonicznej

Prawodawca kodeksowy (kan. 1117), stwierdza, że określona przez niego forma kanoniczna obowiązuje, gdy małżeństwo zawierają strony, z których przynajmniej jedna jest ochrzczona w Kościele katolickim lub została do niego przyjęta i nie wystąpiła z niego formalnym aktem. Wyjątkiem od tej normy jest przepis kan. 1127 § 1-2.

Do zachowania formy kanonicznej zawierania małżeństwa nie są więc zobowiązani:

a) nieochrzczeni, którzy zawierają małżeństwa z niekatolikami;

b) ochrzczeni poza Kościołem katolickim, którzy później nie zostali do niego przyjęci, jeśli zawierają małżeństwo z niekatolikami;

c) ochrzczeni w Kościele katolickim lub przyjęci do pełnej z nim jedności, którzy później odstąpili od niego formalnym aktem.

Forma kanoniczna jest wymagana tylko do godziwości wówczas, gdy strona katolicka zawiera małżeństwo ze stroną niekatolicką, należącą do obrządku wschodniego; w takim wypadku do ważności małżeństwa konieczny jest udział świętego ministra, z zachowaniem innych wymogów prawa (kan. 1127 § 1). 173 Za ochrzczonego w Kościele katolickim uważa się każdego bez wyjątku, kto faktycznie, bez względu na okoliczności, został ochrzczony w Kościele katolickim²⁰. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. nie daje podstaw do podważenia tej interpretacji. Nie ulega wątpliwości, że ochrzczonym w Kościele katolickim jest każdy, kto ciesząc się używaniem rozumu prosił szafarza katolickiego lub niekatolickiego o chrzest z myślą włączenia się do wspólnoty wiernych Kościoła katolickiego; jest nim także ten, kto jako dziecko z woli swoich rodziców lub prawnych opiekunów był ochrzczony przez szafarza katolickiego lub niekatolickiego, np. w niebezpieczeństwie śmierci, ale wolą katolickich rodziców albo opiekunów było, by dziecko zostało członkiem Kościoła katolickiego.

Za przyjętego do Kościoła katolickiego należy uważać osobę, która będąc ważnie ochrzczona poza Kościołem katolickim, publicznie złożyła przepisane wyznanie wiary (formularz nr 46) i została dopuszczona do sakramentów świętych w Kościele katolickim. Nawrócenie rodziców oznacza jednocześnie nawrócenie ich małoletnich dzieci, jeżeli zostały wychowane w religii katolickiej.

Formalnym aktem wystąpił z Kościoła katolickiego ten, kto uczynił to na piśmie albo wobec dwóch świadków albo wobec przedstawicieli Kościoła, jeżeli i wewnętrzne jego nastawienie było takie samo²¹. Nie ma znaczenia, czy odstępca zapisał się do innej wspólnoty religijnej, czy nie.

Nieformalne wystąpienie z Kościoła katolickiego, choćby było publiczne lub notoryczne, nie zwalnia od zachowania kanonicznej formy zawarcia małżeństwa (zob. kan. 1071 § 4, n. 1). Ta sama zasada dotyczy wystąpienia z Kościoła (np. Polaka pracującego w Niemczech czy w Austrii) wyłącznie w celu uwolnienia się od płacenia „podatku kościelnego", a nie dla zerwania łączności ze wspólnotą Kościoła. 174 Tylko osoba pełnoletnia, czyli po ukończeniu osiemnastu lat życia (zob. kan. 97 § 1 i 98 § 1), może samodzielnie podjąć decyzję o formalnym wystąpieniu z Kościoła. Osoba niepełnoletnia, ale używająca rozumu, mogłaby podjąć taką decyzję za zgodą swoich rodziców lub opiekunów (zob. kan. 98 § 2). Wystąpienie rodziców z Kościoła, oznacza też wystąpienie ich małoletnich dzieci, jeżeli nie zostały one później wychowane w religii katolickiej i nie przystąpiły do sakramentów świętych. Każdy po ukończeniu 14 roku życia, mający używanie rozumu, może sam zadecydować o pozostaniu w Kościele katolickim, mimo wystąpienia rodziców (por. kan. 111 § 2).

Narzeczem nie zobowiązani do zachowania kanonicznej formy zawierania małżeństwa mogą ważnie zawrzeć ślub z osobami nie zobowiązanymi do zachowania tej formy, według jakiejkolwiek formy, byleby chcieli prawdziwego małżeństwa. Od tej zasady wyjątkiem są:

1) niekatolicy obrządku wschodniego; są oni zobowiązani do zachowania przepisów prawa małżeńskiego własnego Kościoła;

2) osoby nieochrzczone; powinny one zastosować się do przepisów cywilnego prawa małżeńskiego.

3. ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA KANONICZNEGO ZE SKUTKAMI CYWILNYMI²²

Art. 10, ust. 1 Konkordatu z 28 lipca 1993 r. stanowi, że „od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim, jeżeli..."

Stworzenie przez Konkordat katolikom (oraz wyznawcom innych kościołów lub związków wyznaniowych przez ustawę z 24 lipca 1998 r.) w Polsce możliwości zawierania małżeństw religijnych ze skutkami cywilnymi, jest nie tylko przejawem zrównania wszystkich 175 obywateli wobec prawa, lecz także wymownym wyrazem woli współdziałania wspólnoty politycznej i wspólnoty religijnej dla dobra małżeństwa i rodziny - instytucji stanowiących fundament istnienia i rozwoju całego społeczeństwa²³.

3.1 Sposób zawarcia małżeństwa konkordatowego

Małżeństwo kanoniczne może być zawarte w formie zwyczajnej lub nadzwyczajnej. W drugim wypadku małżeństwo zawarte bez udziału kapłana lub diakona nie może wywrzeć skutków cywilnych. Wynika to z § 2 art. 9 KRO, w którym jest mowa o wywarciu skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego zawieranego w niebezpieczeństwie śmierci, zagrażającym jednej ze stron, kiedy to ustawodawca polski wymaga złożenia oświadczenia woli stron, dotyczącego jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu, przed duchownym (zob. Instrukcja 1998 r., n. 26 b), na którym następnie ciążą dalsze obowiązki związane ze sporządzeniem wymaganej dokumentacji i przekazaniem jej do USC.

Przesłanką do dokonania wpisu do akt stanu cywilnego jest nie tylko małżeństwo kanoniczne ważnie zawarte, lecz także małżeństwo zawarte nieważnie i to z przyczyn dotyczących każdej z możliwych dziedzin tej nieważności (przeszkody, zgoda, forma). Dla polskiego ustawodawcy istotny jest fakt zewnętrznego zawarcia małżeństwa w formie zwyczajnej lub nadzwyczajnej z udziałem duchownego. Skutki cywilnoprawne zależą od spełnienia warunków określonych w Konkordacie, a następnie uwzględnionych w odnowionym prawie polskim, nie zaś od dyspozycji prawa kanonicznego.

Także małżeństwo kanoniczne zawarte przez pełnomocnika (kan. 1104 § 1) może wywołać skutki prawne przewidziane w prawie polskim. Idzie tu wyłącznie o ustanowienie przez narzeczonego -zgodnie z przepisami prawa kanonicznego - pełnomocnika w celu 176 wyrażenia zgody małżeńskiej, czyli oświadczenia o zawarciu małżeństwa kanonicznego (zob. kan. 1105 § 1-3).

Duszpasterz spisujący protokół przedślubny ma obowiązek poinformowania narzeczonych o treści podstawowych przepisów prawa polskiego dotyczących zawarcia małżeństwa i jego skutków²⁴. Ze względu na doniosłe dla narzeczonych skutki cywilne małżeństwa, wierni Kościoła katolickiego w Polsce zawierający małżeństwo kanoniczne, mają obowiązek - nałożony przez Konferencję Episkopatu Polski 4 czerwca 1998 r. - uzyskania tychże skutków cywilnych, zapewnionych w konkordacie. Bez pisemnej zgody ordynariusza miejsca duszpasterz nie może asystować przy małżeństwie narzeczonych, którzy nie chcą, aby ich małżeństwo wywierało skutki przewidziane w prawie polskim. Do uzyskania zgody, tylko w wyjątkowych wypadkach, wymagane są ważne racje duszpasterskie (formularz nr 16). Podobna zgoda jest potrzebna w wypadku, gdy narzeczeni przyrzekają, iż skutki cywilne dla swojego małżeństwa kanonicznego uzyskają przez późniejsze zawarcie małżeństwa cywilnego (Instrukcja 1998 r., n. 6 i 14). Istnieje możliwość uzyskania przez nupturientów skutków cywilnoprawnych przez wcześniejsze zawarcie kontraktu cywilnego (n. 5 b).

3.2 Skutki cywilne zawarcia małżeństwa kanonicznego

Przy zawieraniu związku małżeńskiego „konkordatowego" obydwa małżeństwa: kanoniczne i cywilne, zachowują w pełni swoją tożsamość. Małżeństwo „konkordatowe" pociąga za sobą następujące cywilno-prawne skutki zgodnie z prawem polskim:

a) ustalenie miejsca zamieszkania małżonków;

b) ustalenie nazwisk małżonków;

c) nałożenie na małżonków określonych obowiązków o charakterze osobistym, czyli wspólnego pożycia, wierności, pomocy i lojalności; 177 d) nałożenie obowiązków o charakterze społecznym (np. przyczynianie się do utrzymania rodziny, solidarna odpowiedzialność za zobowiązania zaciągnięte w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny itd.).

Ujmując to zagadnienie bardziej integracyjnie można wymienić kompleksowo następujące skutki małżeństwa:

1) prawa i obowiązki małżonków w zakresie niemajątkowym (por. art. 23-30 KRO);

2) prawa i obowiązki w dziedzinie majątkowej;

3) małżeńskie pochodzenie dzieci;

4) stosunek powinowactwa.

W małżeństwie obowiązuje zasada równości w odniesieniu do praw i obowiązków małżeńskich, co jednak nie wyklucza podziału ról w małżeństwie i w rodzinie.

Skuteczność małżeństwa kanonicznego - jako faktu prawnego -na gruncie prawa polskiego została w Konkordacie uwarunkowana trzema przesłankami:

1) brakiem między narzeczonymi przeszkód wynikających z prawa polskiego;

2) złożeniem przez nich zgodnego oświadczenia woli dotyczącego wywarcia skutków, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim;

3) dokonaniem w ciągu pięciu dni od zawarcia małżeństwa -poza działaniem siły wyższej - wpisu tego zdarzenia prawnego w aktach stanu cywilnego.

Uzyskanie przez małżeństwo kanoniczne skutków cywilnoprawnych jest uzależnione od łącznego spełnienia wszystkich trzech przesłanek.

W polskim prawie istnieją „przeszkody" do zawarcia małżeństwa. I tak małżeństwa nie mogą zawrzeć:

a) osoba nie mająca ukończonych lat osiemnastu; kobieta po ukończeniu szesnastu lat ma możliwość uzyskania odnośnego zezwolenia (KRO, art. 10 § 1);

b) osoba ubezwłasnowolniona całkowicie (tamże, art. 11 § 1);178

c) osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym; w pewnych okolicznościach sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa (tamże, art. 12 § 1);

d) osoba pozostająca już w związku małżeńskim (tamże, art. 13 §1);

e) spokrewnieni ze sobą w linii prostej, rodzeństwo i powinowaci w linii prostej; z ważnych powodów sąd może zezwolić na małżeństwo między powinowatymi (tamże, art. 14 § 1);

f) przysposabiający i przysposobiony (tamże, art. 15 §1);

3.3 Stwierdzenie braku przeszkód

Badania dotyczące przeszkód przeprowadza kierownik USC, który wydaje zaświadczenie (załącznik nr I) „stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa oraz treść i datę złożonych przed nim oświadczeń w sprawie nazwisk przyszłych małżonków i ich dzieci" (KRO, art. 4*§ 1). Wspomniane zaświadczenie ma być sporządzone w czterech egzemplarzach. Trzy z nich kierownik USC wydaje narzeczonym, jeden zaś pozostawia w aktach USC. Zaświadczenie wydaje kierownik USC miejsca zamieszkania jednej ze stron. Traci ono moc po upływie miesiąca od dnia wydania (KRO, art. 4¹ § 2). Ostatni dzień ważności tego dokumentu podany jest w odpowiedniej rubryce zaświadczenia (Instrukcja 1998 r., n. 13). Dokument ten powinien zachowywać ważność w dniu podjęcia przez duszpasterza czynności związanych z kanonicznym badaniem przedślubnym.

W niebezpieczeństwie śmierci grożącym jednej ze stron prawodawca polski dopuszcza możliwość wywarcia przez małżeństwo kanoniczne skutków cywilnoprawnych bez przedłożenia zaświadczenia, o którym wyżej mowa. W takim jednak wypadku nupturienci są zobowiązani do złożenia przed duszpasterzem zapewnienia, że nie wiedzą o istnieniu między nimi „przeszkód" do zawarcia małżeństwa (KRO, art. 9 § 2; Instrukcja 1998 r., n. 25b).

Jeśliby kierownik USC dowiedział się o istnieniu „przeszkody" obowiązany jest odmówić wydania odnośnego zaświadczenia; o przyczynach odmowy powinien poinformować osobę zainteresowaną 179 na piśmie. Nupturient w terminie czternastu dni od dnia doręczenia mu pisma może wystąpić z wnioskiem do sądu rejonowego -właściwego dla siedziby USC - o rozstrzygnięcie tej sprawy.

Zaświadczenie o braku „przeszkód", wydane przez kierownika USC, narzeczeni przedkładają uprawnionemu duszpasterzowi. Jest ono podstawą do przyjęcia oświadczenia stron, dotyczącego wywarcia przez ich małżeństwo kanoniczne skutków cywilnoprawnych (KRO, art. 8 § 1). Proboszcz dopiero po przedstawieniu przez narzeczonych zaświadczenia może przystąpić do spisywania protokołu kanonicznego badania przedślubnego (Instrukcja 1998 r., n. 13). Gdyby jednak duszpasterzowi znane były okoliczności wyłączające zawarcie małżeństwa nie powinien przystępować do sporządzania protokołu²⁵.

3.4 Złożenie przez narzeczonych oświadczeń dotyczących uzyskania skutków cywilnoprawnych

Składane przy zawieraniu małżeństwa kanonicznego przez narzeczonych „oświadczenie woli" dotyczące uzyskania skutków cywilnych zgodnie z prawem polskim, oznacza, że między stronami ma dojść do nawiązania stosunku prawnego tożsamego ze stosunkiem prawnym małżeństwa cywilnego (KRO, art. l § 2). Oświadczenie to powinno być złożone „przy zawieraniu małżeństwa" (Konkordat, art. 10, ust. 1; KRO, art. l § 1), a więc tuż przed zawarciem związku lub tuż po jego zawarciu, w obecności duszpasterza, który pełni funkcję świadka urzędowego. Nie mógłby on przyjąć oświadczenia bez uprzedniego przedłożenia mu zaświadczenia z USC o braku przeszkód małżeńskich (KRO, art.. 8 § 1) oraz po upływie jego ważności - po trzech miesiącach od dnia wydania (KRO, art. 4¹ § 2). Duchownego, przed którym można złożyć oświadczenie określa prawo kanoniczne (kan. 1108 § 1 - 1108-1111).

„Niezwłocznie po złożeniu oświadczenia przez narzeczonych, duszpasterz wobec którego zostało zawarte małżeństwo kanoniczne, 180 ma obowiązek sporządzenia zaświadczenia o zawarciu małżeństwa" (Instrukcja 1998 r., n. 18a i 19; KRO, art. 8 § 2). Dokument ten, będący formularzem do wypełnienia podpisują: duszpasterz, małżonkowie i dwaj pełnoletni świadkowie obecni przy złożeniu tych oświadczeń (KRO, art. 8 § 2). Zaświadczenie to sporządza się w trzech egzemplarzach, które należy podpisać (Instrukcja 1998 r., n. 18b i 19). Przyjmuje się, że niezachowanie wymogu obecności dwóch świadków składania oświadczeń stron wobec duchownego nie ma wpływu na skuteczność takiego oświadczenia²⁶.

Konferencja Episkopatu Polski, ze względów praktycznych, poleca składanie przez narzeczonych omawianego wyżej oświadczenia bezpośrednio przed zawarciem małżeństwa kanonicznego, wobec duchownego, który będzie mu asystował, w obecności dwóch pełnoletnich świadków (Instrukcja 1998 r., n. 19). Będą to świadkowie ślubu. Dokument ten podpisują - w trzech egzemplarzach -małżonkowie oraz świadkowie. Duszpasterz, który przyjął oświadczenie i asystował przy zawieraniu ślubu składa swój podpis dopiero po zawarciu małżeństwa (n. 19). Zaświadczenie powinno być sporządzone poprzez dokładne wypełnienie wszystkich rubryk zawartych w załączniku nr II i opatrzone pieczęcią kościelną (n. 18b).

„Zaświadczenie o zawarciu małżeństwa" sporządzone przez świadka urzędowego podpisuje ponadto duchowny zobowiązany do przesłania tego dokumentu do USC. Tym duchownym jest proboszcz albo administrator lub wikariusz - w zastępstwie proboszcza. Podpisujący jest zobowiązany podać zajmowane stanowisko (jedno z wyżej wskazanych)²⁷.

Jeśli małżeństwo było zawarte w niebezpieczeństwie śmierci (załącznik nr III), w formie nadzwyczajnej, wówczas kompetentnym do sporządzenia „zaświadczenia o zawarciu małżeństwa" jest biorący udział w tym obrzędzie kapłan lub diakon (zob. kan. 1116 § 2). 181 Do złożenia przez pełnomocnika oświadczenia woli nupturientów dotyczącego wywarcia skutków cywilnoprawnych niezbędne jest umocowanie odpowiednim pełnomocnictwem (KRO, art. 6 § 2; Instrukcja 1998 r., n. 17). Ta sama osoba będzie, w praktyce, jednocześnie pełnomocnikiem do zawarcia małżeństwa kanonicznego (formularz nr 24 i 25).

3.5 Dokonanie wpisu o zawarciu małżeństwa w Urzędzie Stanu Cywilnego

Skoro określone małżeństwo kościelne ma spowodować skutki cywilnoprawne, to niezbędne jest dokonanie odpowiedniego wpisu dotyczącego tego zdarzenia w aktach stanu cywilnego. Spełnienie tej czynności prawnej wymaga odpowiedniego powiadomienia USC przez uprawnionego do tego duszpasterza (proboszcza, administratora lub ich wikariusza). Idzie tu bowiem o sporządzenie przez kierownika USC aktu małżeństwa (art. l § 2), który wywołuje skutki cywilnoprawne od chwili zawarcia. Proboszcz ma obowiązek przekazać do USC: zaświadczenie stwierdzające fakt złożenia przez strony oświadczeń woli w sprawie osiągnięcia skutków cywilnych i fakt zawarcia małżeństwa kanonicznego (załącznik nr II), wraz z dostarczonym mu przez nupturientów (drugostronnym) zaświadczeniem o braku przeszkód małżeńskich (załącznik nr I)- sporządzonym przez kierownika USC - i pozostałymi danymi, określonymi w formularzu zaświadczenia. Wspomniany duchowny jest obowiązany przekazać te dokumenty przed upływem pięciu dni od zawarcia małżeństwa. Nadanie ich jako przesyłki poleconej w polskim urzędzie pocztowym jest równoznaczne z przekazaniem do USC. Liczy się data stempla pocztowego. Jeśli zachowanie tego terminu, z powodu siły wyższej, jest niemożliwe, bieg terminu ulega zawieszeniu przez cały czas trwania przeszkody (KRO, art. 8 § 3). Bezskuteczny upływ terminu pięciu dni wyłącza możliwość sporządzenia aktu małżeństwa.

Zaświadczenie przesyła się do USC właściwego ze względu na miejsce zawarcia małżeństwa kanonicznego. Dowód nadania przesyłki należy zachować w urzędzie parafialnym (Instrukcja 1998 r., n. 20b). 182 Duszpasterz zobowiązany jest przekazać małżonkom drugi egzemplarz zaświadczenia o zawartym małżeństwie, trzeci zaś przechowywać w archiwum parafialnym (n. 20d). Gdyby nastąpiła zwłoka z powodu działania siły wyższej, zaraz po jej ustaniu należy przekazać zaświadczenie do USC (n. 21b) i wyjaśnić, jaka to siła wyższa spowodowała zwłokę.

Pod pojęciem „siły wyższej" należy rozumieć takie zdarzenie, którego nie można było przewidzieć i któremu nie można się było oprzeć. Właściwym do oceny, czy przyczyną opóźnienia była siła wyższa, jest wyłącznie kierownik USC. Może on w tym celu przeprowadzić postępowanie wyjaśniające (art. 22 p.a.s.c).

Jeśli małżeństwo kanoniczne zostało zawarte na podstawie licencji, proboszcz wystawiający ten dokument jest zobowiązany dołączyć oryginały trzech egzemplarzy przekazanego mu przez narzeczonych zaświadczenia wystawionego przez USC. Obowiązek doręczenia do USC zaświadczenia o zawarciu małżeństwa ma duszpasterz tej parafii, w której - na podstawie licencji - został zawarty ślub, po uprzednim złożeniu przez narzeczonych zgodnego oświadczenia woli dotyczącego uzyskania skutków cywilnoprawnych.

Jeżeli przy zawieraniu małżeństwa asystuje duchowny na podstawie otrzymanej władzy delegowanej, to po sporządzeniu przez siebie „zaświadczenia o zawarciu małżeństwa", ma on obowiązek niezwłocznego przekazania trzech egzemplarzy tego dokumentu proboszczowi parafii, który dal mu delegację. Ten zaś, po złożeniu podpisów na wszystkich egzemplarzach zaświadczenia, przekazuje jeden z nich nowożeńcom, drugi właściwemu USC, trzeci zaś zachowuje w aktach parafii, celem dokonania wpisu w księgach parafialnych (Instrukcja 1998 r., n. 23).

Jeśli małżeństwo zostało zawarte w niebezpieczeństwie śmierci dla jednej ze stron, duchowny ma obowiązek sporządzić zaświadczenie o zawarciu małżeństwa z zaznaczeniem, że zostało ono zawarte zgodnie z art. 9 § 2 KRO (załącznik nr III). Gdy przy zawieraniu małżeństwa w formie nadzwyczajnej (kan. 1116 § 2) był obecny duchowny, po jego imieniu i nazwisku należy wpisać formułę: 183 „duchowny obecny przy małżeństwie zawartym w niebezpieczeństwie śmierci" (Instrukcja 1998 r., n. 26 b).

Do sporządzenia aktu małżeństwa „konkordatowego" jest uprawniony kierownik USC lub jego zastępca²⁸. Akt małżeństwa powinien być sporządzony nie później niż w następnym dniu roboczym po dniu, w którym do USC nadeszło zaświadczenie o zawarciu małżeństwa. Jako datę zawarcia ślubu wpisuje się datę złożenia przez strony oświadczenia o woli uzyskania skutków cywilnych, czyli dzień zawarcia małżeństwa kanonicznego.

Gdyby zaświadczenie o zawarciu małżeństwa, sporządzone przez duchownego, przekazane pocztą do USC zaginęło przed dotarciem do adresata, kierownik tego urzędu na wniosek osoby zainteresowanej ma obowiązek zwrócenia się do duchownego o potwierdzenie treści utraconego zaświadczenia oraz dostarczenie dowodu nadania przesyłki. Na tej podstawie sporządza wówczas akt małżeństwa, jeżeli przekona się, że pięciodniowy termin przepisany w art. 8 § 3 KRO został zachowany.

Jeżeli omawiane zaświadczenie zostało przez duchownego przekazane po upływie pięciodniowego terminu, kierownik USC ma obowiązek odmówienia sporządzenia aktu małżeństwa w drodze wydania decyzji na piśmie. Zawiadamia o tym zainteresowanego duchownego, podając przyczynę odmowy. W ciągu 14 dni od dnia doręczenia pisma przez kierownika USC, duchowny ten może wystąpić z wnioskiem do sądu rejonowego (właściwego ze względu na siedzibę USC) o rozstrzygnięcie, czy decyzja była uzasadniona.

4. FORMA NADZWYCZAJNA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA

Zdarzają się sytuacje wyjątkowe, w których trudno jest zachować formę zwyczajną zawarcia małżeństwa, a nawet jest to całkowicie niemożliwe. Dlatego prawodawca kodeksowy - dla dobra wiernych - przewiduje tzw. formę nadzwyczajną postanawiając, iż jeśli świadek urzędowy kompetentny do asystowania przy małżeństwie jest nieosiągalny, ponieważ nie ma możności ani udania się do niego, bez poważnej niedogodności, ani wezwania go do pobłogosławienia małżeństwa²⁹, a nupturient pragnie tego sakramentu, może go ważnie i godziwie zawrzeć wobec samych (zwykłych) świadków: 1) w niebezpieczeństwie śmierci oraz 2) poza niebezpieczeństwem śmierci, jedynie wtedy, gdy roztropnie się przewiduje, iż te okoliczności będą trwały przez miesiąc³⁰ (kan. 1116 § 1, n. 1-2)³¹.

Niebezpieczeństwo śmierci może pochodzić z przyczyny wewnętrznej (np. choroba) lub zewnętrznej (przed wykonaniem wyroku śmierci, przed spodziewanym nalotem lub ostrzałem rakietowym w czasie działań wojennych). Wystarczy, gdy niebezpieczeństwo grozi jednej ze stron. W takich wypadkach wystarcza nawet chwilowa nieobecność świadka urzędowego. Poza niebezpieczeństwem śmierci nie wystarcza aktualna nieobecność świadka urzędowego. Wtedy musi mieć zastosowanie dalsza dyspozycja prawna: „roztropnie się przewiduje, 188że te okoliczności będą trwały przez miesiąc czasu" (kan. 1116 § 1, n. 2). Pewność w tym względzie osiąga się w oparciu o faktyczną rzeczywistość i o wypowiedzi świadków³². Nie wystarczy fakt nieobecności własnego proboszcza, lecz także proboszczów sąsiednich parafii (jest to warunek do ważności).

Gdy zgodnie z dyspozycją kan. 1116 małżeństwo zostało zawarte, a po tym fakcie zjawił się niespodziewanie proboszcz (przed upływem miesiąca) - małżeństwo będzie ważne.

Uzasadnieniem wprowadzenia formy nadzwyczajnej jest troska o to, by wiernych bez własnej ich winy nie pozbawiać łaski sakramentalnej. Zawarcie małżeństwa przed dwoma świadkami zwykłymi pozwala na udowodnienie tego faktu w zakresie zewnętrznym. Niektórzy autorzy utrzymują, że gdyby w nadzwyczajnym wypadku nie można było uzyskać dwóch świadków, małżeństwo byłoby ważnie zawarte także wobec jednego świadka zwykłego, a nawet bez jakiegokolwiek świadka, prawo bowiem naturalne musi mieć pierwszeństwo przed prawem pozytywnym³³.

Tym bardziej można to odnieść do sytuacji, w której byłby tylko świadek urzędowy, a brakowałoby świadków zwykłych³⁴.

Wyraźnym życzeniem prawodawcy kodeksowego jest, aby w obydwu wypadkach (dopuszczalności formy nadzwyczajnej), jeśli jest osiągalny kapłan lub diakon (bez władzy asystowania), był on poproszony i obecny wraz ze zwykłymi świadkami przy zawieraniu małżeństwa, z zachowaniem przepisu, iż małżeństwo wobec samych świadków byłoby ważne (por. kan. 1116 § 2). Obecni przygodnie przy zawarciu małżeństwa w formie nadzwyczajnej kapłan lub diakon nie są zobowiązani pytać narzeczonych o zgodę. Obecność „innego" kapłana lub diakona (nie posiadających władzy asystowania) jest w tym wypadku wymagana tylko do godziwości. Prawodawcy chodzi o nadanie zawieraniu małżeństwa charakteru bardziej religijnego. 189 Kapłan lub diakon mogą służyć swoją radą, np. czy w danym wypadku można zastosować formę nadzwyczajną, a w pewnych okolicznościach udzielić dyspensy od przeszkód (por. kan. 1079 § 2 i 1080). Kapłan lub diakon - obecny przy zawieraniu małżeństwa w formie nadzwyczajnej - udzieli też błogosławieństwa.

Kodeks Kanonów Wschodnich uzupełnia przepisy KPK o stosowaniu formy nadzwyczajnej następującymi dyspozycjami prawnymi: w obydwu wypadkach (niemożliwości zawarcia małżeństwa wobec kompetentnego prezbitera), jeżeli jest dostępny inny kapłan, należy go - o ile to możliwe - wezwać, aby to małżeństwo pobłogosławił. W tych okolicznościach można wezwać także kapłana niekatolickiego (kan. 832 § 2). Jeżeli małżeństwo zostało zawarte wobec samych świadków (zwykłych), nowożeńcy powinni zadbać o to aby jak najwcześniej otrzymać od kapłana błogosławieństwo ich małżeństwa (§ 3). Hierarcha miejsca - biskup eparchialny może każdemu kapłanowi katolickiemu udzielić władzy pobłogosławienia małżeństwa chrześcijan przynależnych do któregoś z Kościołów wschodnich, niekatolickich, którzy bez poważnej niedogodności, nie mogą się udać do kapłana własnego Kościoła, jeżeli sami o to proszą i jeżeli nic nie stoi na przeszkodzie ważnemu i godziwemu asystowaniu temu małżeństwu (kan. 833 § 1).

Kapłan katolicki, o ile to możliwe, zanim pobłogosławi to małżeństwo, powiadomi o tym kompetentną władzę tych chrześcijan (kan. 833 § 2).

5. FORMA LITURGICZNA, CZAS I MIEJSCE ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA

5.1 Forma liturgiczna małżeństwa kanonicznego

W Kościele małżeństwo jest sakramentem, dlatego jego zawarcie jest złączone z obrzędem liturgicznym. Forma liturgiczna jest częścią formy kanonicznej. Kodeks Prawa Kanonicznego postanawia: „Poza wypadkiem konieczności, przy zawieraniu małżeństwa należy zachować 190obrzędy przepisane w księgach liturgicznych zatwierdzonych przez Kościół albo przyjęte prawnymi zwyczajami" (kan. 1119)³⁵.

Konstytucja soborowa o liturgii świętej poleciła krytycznie przejrzeć dawny obrzęd zawierania małżeństw i tak go ubogacić, aby jaśniej wyrażał łaskę sakramentu i przypominał prawa i obowiązki małżonków³⁶. W związku z tym Kongregacja Obrzędów w 1969 r. opublikowała nowe Ordo celebrandi matrimonium.

Prawodawca kodeksowy w kan. 1119 odsyła do tego Obrzędu polecając przestrzeganie zawartych w nim przepisów. Pominięcie ich może usprawiedliwić jedynie konieczność, np. niebezpieczeństwo śmierci.

Kodeks w kan. 1120 upoważnił Konferencje Episkopatów do opracowania własnych obrzędów zawierania małżeństwa, odpowiadających miejscowym i ludowym zwyczajom, przystosowanym do ducha chrześcijańskiego; z zachowaniem jednak podstawowych przepisów prawa kanonicznego.

Wydane przez Konferencję Episkopatu Polski Obrzędy sakramentu małżeństwa dostosowane do zwyczajów diecezji polskich w 1974 r. zawierają cztery rozdziały:

I. Obrzędy sakramentu małżeństwa w czasie Mszy świętej.

II. Obrzędy sakramentu małżeństwa poza Mszą świętą.

III. Obrzędy zawarcia małżeństwa między osobą należącą do Kościoła katolickiego a osobą nieochrzczoną.

IV. Teksty do wyboru w obrzędach małżeństwa. Dodatek: Obrzędy jubileuszu małżeństwa, Msza święta w 25 rocznicę małżeństwa i Msza święta w 50 rocznicę małżeństwa. 191

5.2 Czas i miejsce zawarcia małżeństwa

5.2.1 Czas zawierania małżeństw

Małżeństwo może być zawarte w każdym czasie. Nie ma tzw. czasów zakazanych (adwent i wielki post) dla błogosławienia małżeństw. Proboszcz jednak powinien przypomnieć nowożeńcom, jeśli zawierają małżeństwo w dni o charakterze pokutnym, aby mieli na uwadze szczególny charakter tych okresów liturgicznych (zob. Obrzędy, n. 11, s. 12).

Rzeczą bardzo wskazaną jest przestrzeganie zasad starego prawa o zabawach i hucznych weselach „w czasach zakazanych"; jest to głęboko zakorzeniony u nas zwyczaj, który zgodnie z przepisami Kodeksu Jana Pawła II (kan. 23, 25, 26 i 28) - posiada „moc prawa" obowiązującego.

Kodeks Kanonów Wschodnich wypowiada się na ten temat w następujący sposób: Co do czasu zawierania małżeństw należy zachować normy ustanowione w prawie partykularnym własnego Kościoła sui iuris (kan. 832 § 2).

5.2.2 Miejsce zawierania małżeństw

Prawodawca kodeksowy zarządza, że Kościół parafialny jest właściwym miejscem zawierania małżeństw pomiędzy katolikami oraz pomiędzy stroną katolicką i stroną niekatolicką ochrzczoną; w innym kościele lub kaplicy małżeństwo tych osób może być zawarte za zezwoleniem ordynariusza miejsca lub proboszcza (kan. 1118 § 1)³⁷. Na zawarcie ślubu w innym odpowiednim miejscu może zezwolić ordynariusz miejsca (kan. 1118 § 2). Małżeństwo zaś pomiędzy stroną katolicką i osobą nieochrzczoną może być zawarte w kościele lub w innym odpowiednim miejscu (kan. 1118 § 3)³⁸. 192 Kościół parafialny strony katolickiej zajmuje pierwsze miejsce zawierania małżeństw przez strony ochrzczone, zarówno ze względu na publiczny charakter tego wydarzenia, jak również dlatego, że to miejsce stanowi centrum liturgicznego oraz sakramentalnego życia parafii.

Pozwolenie na zawarcie małżeństwa w prywatnym domu, w prywatnej kaplicy lub domu parafialnym (na plebanii) jest zastrzeżone ordynariuszowi miejsca, z wyjątkiem przypadku małżeństwa strony katolickiej z osobą nieochrzczoną. Trudno bowiem osobę nie-ochrzczoną zobowiązywać do wyrażenia zgody małżeńskiej w miejscu świętym, zwłaszcza wtedy, gdy ona tego nie chce; gdyby się na to zgodziła, ślub może odbyć się w kościele lub kaplicy (o formie liturgicznej małżeństw mieszanych będzie mowa w rozdziale VII § 3, n. 3).

Normy wyżej podane odnoszą się do zawierania małżeństwa w zwykłych warunkach, z zachowaniem zwyczajnej formy. W wypadku niebezpieczeństwa śmierci ślub odbędzie się z konieczności np. w domu prywatnym lub w szpitalu, przy łożu osoby ciężko chorej.

6. ODNOTOWANIE ZAWARTEGO MAŁŻEŃSTWA

Zawarcie małżeństwa w przepisanej formie publicznej wymaga udokumentowania w księgach parafialnych. Prawodawca kodeksowy wydał w tej sprawie liczne polecenia.

Po zawarciu ślubu proboszcz odnośnej parafii lub jego zastępca, choćby żaden z nich nie występował w charakterze świadka urzędowego, powinien jak najwcześniej zapisać w księdze zaślubionych nazwiska stron, duchownego asystującego i świadków, a nadto miejsce i datę zawarcia małżeństwa, w sposób ustalony przez Konferencję Episkopatu lub przez biskupa diecezjalnego (kan. 1121 § 1)³⁹. 193 Jeżeli małżeństwo zostało zawarte w formie nadzwyczajnej, zgodnie z kan. 1116, kapłan lub diakon, o ile był obecny, w przeciwnym razie sami świadkowie, są zobowiązani jak najwcześniej powiadomić proboszcza stron lub ordynariusza miejsca o zawartym w ten sposób małżeństwie (kan. 1121 § 2)⁴⁰.

W wypadku zawarcia małżeństwa mieszanego za dyspensą od formy kanonicznej, ordynariusz miejsca, autor dyspensy, ma obowiązek zatroszczyć się o odnotowanie udzielonej dyspensy i zawarcia małżeństwa w księdze zaślubionych tak w Kurii, jak i w parafii własnej strony katolickiej, której proboszcz przeprowadził badania stanu wolnego (kan. 1121 § 3).

Zapisu tego rodzaju małżeństwa dokonuje duszpasterz na podstawie:

a) przekazanego przez stronę katolicką powiadomienia;

b) wydanego świadectwa przez ministra niekatolickiego;

c) otrzymanego aktu ślubu cywilnego z USC; a w ostateczności

d) zeznań dwóch wiarygodnych świadków.

Pisma zawierające zezwolenie na małżeństwo i dyspensę od formy kanonicznej dołącza się, wraz z innymi dokumentami, do kanonicznego protokołu badania narzeczonych.

Adnotacji dotyczącej zawarcia małżeństwa kanonicznego należy dokonać także w księgach ochrzczonych, w których jest zapisany chrzest małżonków (kan. 1122 § 1)⁴¹.

Jeśli ktoś zawarł małżeństwo poza parafią swojego chrztu, proboszcz miejsca zawarcia ślubu ma obowiązek przesłać jak najszybciej do proboszcza miejsca chrztu zawiadomienie (formularz nr 10) o zawarciu małżeństwa (kan. 1122 § 2)⁴².

Duszpasterz miejsca przyjęcia chrztu świętego przez małżonków ma ścisły obowiązek odnotować fakt zawarcia małżeństwa na 194 marginesie aktu chrztu w księdze ochrzczonych i przesłać wiadomość o dokonaniu tej adnotacji (formularz nr 10A) do duszpasterza, od którego otrzymał odnośne powiadomienie. „Wiadomość" o dokonaniu adnotacji należy dołączyć do dokumentów zawartego małżeństwa (Instrukcja 1986 r., n. 99). Pismo powiadamiające o zawarciu małżeństwa nosi nazwę Ne temere⁴³ i zawiera dane do sporządzenia adnotacji, która niejednokrotnie chroni przed dopuszczeniem do bigamii.

Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich dodaje, że proboszcz parafii ślubu małżonka, po przesłaniu odpowiedniego powiadomienia do proboszcza chrztu tego małżonka nie spocznie (nec acąuiescat) dopóki nie otrzyma powiadomienia o dokonanej adnotacji (kan. 841 §2).

Nadto adnotacje powinny być dokonywane także w protokole badania przedślubnego i w kartotece parafialnej (status animarum)⁴⁴.

Jedynie tajne małżeństwo nie jest zapisywane w zwykłej księdze zaślubionych i nie czyni się o nim adnotacji w księdze ochrzczonych. Akt takiego małżeństwa zostaje spisany tylko w specjalnej księdze (jeśli taka jest) przechowywanej w tajnym archiwum Kurii (kan. 1133).

W zwykłym archiwum diecezjalnym (kurialnym) znajdują się duplikaty akt metrykalnych. Również w tych aktach winny być odnotowane wszystkie małżeństwa; obowiązek przesłania adnotacji spoczywa na tym proboszczu, w którego parafii znajduje się odnośny akt chrztu⁴⁵.

Ilekroć małżeństwo bywa uważnione (konwalidacja) w zakresie zewnętrznym albo orzeczona jego nieważność albo udzielona dyspensą 195od małżeństwa niedopełnionego, poza przypadkiem śmierci, należy powiadomić proboszcza miejsca zawarcia małżeństwa, aby dokonał odpowiedniej adnotacji w księdze zaślubionych i ochrzczonych (kan. 1123).

---

Copyright © by Wydawnictwo BIBLOS & ks. Piotr-Mieczysław Gajda