Prawa podstawowe w Unii Europejskiej

Prawa podstawowe w Unii Europejskiej

Pierwotny tekst traktatów założycielskich Unii Europejskiej nie zawierał niemal żadnego odwołania do praw podstawowych (tu pod prawami podstawowymi będziemy rozumięć uprawnienia obywateli, które określają zasadnicze relacje w kontakcie państwo - obywatel). W większości współczesnych państw rozwiniętych katalog takich praw określa konstytucja. Choć traktaty założycielskie (Traktat o Europesjkiej Wspólnocie Węgla i Stali, Traktar o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej, Traktat o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali) stanowią swoistą konstytucję Wspólnot Europejskich próżno szukac w nich wyraźnego wskazania takiego katalogu. Przyczyna tego była prosta, celem powstania Wspólnot była integracja gospodarcza. Traktat EWWiS był umową międzynarodową traktującą przede wszytkim o współpracy w dziedzinach przemysłu węgla i stali, stąd nie było potrzeby wskazywać w nim obszernej regulacji praw obywatelskich.

Brak wskazania wyraźnych podstaw aksjologicznych funkcjonowania Unii Europejskiej był jednym z głównych zarzutów wysuwanych przeciwko tej organizacji. Powstanie Unii Europejskiej i przyznanie jej, ograniczonych co prawda, kompetencji w zakresie spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości oraz w polityce zagranicznej i polityce bezpieczeństwa spowodowało konieczność podkreślenia wspólnych wartości, które podzilają obywatele państw członkowskich . Stąd w Traktacie Amsterdamskim znalazło się odesłanie do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz podstawowych zasad prawa państw członkowskich. Wartości określone w tych normach muszą być respektowane przez instytucje Unii z jednej strony, jak również przez rządy poszczególnych państw członkowskich.

Unia była krytykowana za niewystarczający nacisk na respektowanie praw człowieka i innych uprawnień, jakie nowoczesne państwa demokratyczne przyznają swym obywatelom - tzw. praw podstawowych. Stąd powstał pomysł sformułowania Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Opiera się ona na dotychczas ustanowionych prawach zawartych w Traktatach unijnych. Karta nie ustanawia nowych praw ani kompetencji dla Wspólnoty Europejskiej. Zakres praw, które gwarantuje nie może być ograniczany, chyba, że byłoby to spowodowane koniecznością ochrony interesów unijnych lub grup ludności.

Dokument ten jest skierowany do instytucji UE jak i do krajów członkowskich, gdy są w trakcie wdrażania nowego prawa unijnego. Ma być ona interpretowana w sposób zapewniający jak najszerszą ochronę obywateli Unii Europejskiej. Tu spróbujemy wskazać najważniejsze postanowienia tego dokumentu.

Preambuła - wspólna pokojowa przyszłość w oparciu o wspólne wartości

Preambuła stwierdza że ludy Europy kreując unię miedzy sobą zdecydowały się dzielić pokojową przyszłość opartą na wspólnych wartościach. Unia, świadona swego duchowego i moralnego dziedzictwa jest oparta na fundamencie niepodzielnych, uniwersalnych wartościach; godności ludzkiej, wolności, równości i solidarności, na zasadach demokracji i państwa prawa. W centrum swej aktywności Unia stawia jednostkę ludzką przez ustanowienie europejskiego obywatelstwa oraz stworzenie obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości.

Unia Europejska ma przyczyniać się do ochrony wymienionych wyżej wartości szanując jednocześnie różnorodność kultury i tradycji Europejczyków jak również tożsamość narodową państw członkowskich i ich władz publicznych na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym. Celem Unii wskazanym w karcie jest zrównoważony i odpowiedni wzrost oraz zapewnienie swobód: swobodnego przepływu osób, towarów, usług i kapitału oraz wolności prowadzenia działalności gospodarczej.

W dokumencie wskazuje się na konieczność ulepszenia fundamentalnych praw w dobie przemian społecznych, postępu naukowego i technicznego.

Karta podkreśla, że jej postanowienia wywodzą się z tradycji konstytucyjnych państw członkowskich, tradycji i międzynarodowych zobowiązań tych państw, Traktatu o Unii Europejskiej, Traktatów Wspólnot Europejskich, Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Europejskiej Karty Socjalnej przyjętej przez Wspólnotę i Radą Europy, orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

W siedmiu rozdziałach Karty oprócz ogólnych założeń regulowane są kwestie godności, wolności, równości, solidarności, obywatelstwa oraz sprawiedliwości.

Godność, wolność i bezpieczeństwo

Godność - tak zatytułowano pierwszy rozdział projektowanej Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej. Artykuł pierwszy stanowi, że godność ludzka jest nienaruszlana, ma być respektowana i chroniona. Kolejny artykuł stwierdza, iż każdy ma prawo do życia, nikt nie może być skazany na karę smierci. To, być może kontrowersyjne dla niektórych postanowienie, jest już faktem na terenie państw Unii Europejskiej oraz państwach kandydujących.

Dalsze postanowienia tego rozdziału stanowią rozwinięcie powyższego a zarazem wychodzą naprzeciw zagrozeniom współczesnego świata. Karta mówi fizyczna i psychiczna integralność każdego człowieka powinna być szanowana. W medycynie i biologii oznacza to w szczególności: wolność (wyboru dokonania zabiegu) i możliwość uzyskania informacji przez każdą zainteresowaną osobę zgodnie z procedurami prawnie określonymi, zakaz praktyk eugenicznych, zakaz używania ciała ludzkiego lub jego części jako przedmiotu handlu, zakaz klonowania w celu reprodukcji istot ludzkich. Karta zakazuje również tortur i niehumanitarnego traktowania. Nikt na terenie państw UE nie będzię mógl być zmuszany do niewolniczej lub przymusowej pracy. Zakazano także handlu ludzmi

Kolejny rozdział poświęcony jest wolności, choć niekoniecznie wszystko co w nim znajdziemy łączy się z tradycyjnym rozumieniem tego pojęcia, można powiedzieć, że wychodzi znacznie dalej. Karta stanowi, że każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osoby. Życie prywatne, rodzinne dom i prywatność korespondencji (karta mówi tu o komunikacji) powinny być szanowane. Każdy ma również prawo chronić swoje dane osobowe. Takie dane powinny być przetwarzane zgodnie z określonym przeznaczeniem za zgodą osoby (zainteresowanego) lub zgodnie z przepisami. Każdy ma prawo wglądu w swoje dane osobowe. Artykuł 9 stanowi nowe uprawnienie. Stwierdza, iż każdy ma prawo założyć rodzinę. Kolejny artykuł powtarza z kolei postanowienie często spotykane w konstytucjach państw członkowskich. Mówi, iż każdy ma wolność sumienia, wyznania i religii, w tym zawiera się wolność zmiany religii i prawo by samemu lub w grupie, prywatnie lub publicznie manifestować swą religię lub wiarę, poprzez praktyki religijne, naukę, praktyki życia codziennego i zwyczaje. Tak rozumiana wolność sumienia nie tylko pozwala na swobodny wybór wyznania ale również przeciwstawia przymusowej ateizacji.

Kolejne postanowienie odnosi się do wolności wypowiedzi i informacji. Zgodnie z projektowanym dokumentem każdy ma zagwarantowaną swobodę wypowiedzi. To prawo zawiera w sobie również swobodę zasięgania informacji bez przeszkód ze strony władz publicznych. Respektowana powinna być wolności pluralizm mediów.

Karta ustanawia wolność zgromadzeń i zrzeszania się, tu karta podkreśla szczególnie rolę związków zawodowych. Partie polityczne na szczeblu unijnym mają wyrażać wolę obywateli Unii. Omawiany dokument podkreśla wolność badań i swobodę nauki. Następny artykuł również odnosi się do edukacji, tu mówi się o dostępie do nauki. To prawo zawiera w sobie możliwość korzystania z darmowej, obowiązkowej edukacji. Następne postanowienie może szczególnie zainteresować czytelników naszej strony, zwłaszcza w kontekście niedawnych protestów przeciw wprowadzenieu religii do programu szkolnego w naszym kraju. Zgodnie z dokumentem, przygotowanym w Parlamencie Europejskim, swoboda prowadzenia placówek naukowych powinna być zapewniona z poszanowaniem zasad demokracji i prawa rodziców do wyboru swoim dzieciom nauki odpowiadającej ich religijnym, filozoficznym i pedagogicznym przekonaniom, zgodnie z narodowymi przepisami.

Następne postanowienia odnoszą się do swobód Unii Europejskiej, karta powtarza za Taktatami, iż każdy obywatel Unii ma prawo swobodnego przemieszczania się w poszukiwaniu pracy, wyboru pracy i miejsca zamieszkania, każdy ma również prawo prowadzenia działalności gospodarczej, zgodnie z prawem wspólnotowym i regulacjami narodowymi. Podobnie jak konstytucje państw członkowskich, karta zapewnia poszanowanie własności, nikt nie może być pozbawiony swojej własności z wyjątkiem gdy jest to uzasadnione interesem publicznym lub zgodne z przepisami prawa a wtedy należy się odpowiednie odszkodowanie w odpowiednim czasie. Korzystanie z własności może być regulowane tylko w takim zakresie jak to jest niezbędne w interesie ogółu. Chroniona powinna być również wlasność intelektualna.

Jakkolwiek problem uchodźców wydaje się być bardzo palący, projekt dokumentu nie wychodzi daleko poza obecne osiągnięcia prawa międzynarodowego. Zgodnie z kartą prawo azylu powinno być określone zgodnie z przepisami Konwencji Genewskiej z 28 lipca 1951 r. oraz Protokołu dodatkowego z 31 stycznia 1967 r. Karta zakazuje grupowych wydaleń z państw członkowskich, zgdonie z jej postanowieniami nikt nie może być wydalony lub być przedmiotem ekstradycji jeżeli w kraju docelowym grozi mu poważne niebezpieczeństwo kary śmierci, tortur lub nieludzkiego traktowania.

Równość i solidarność

Kolejny rozdział karty poświęcony jest hasłu "równość". Równość wobec prawa, zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, kolor skóry, narodowość, pochodzenie społeczne, cechy genetyczne, język, religię, opcję polityczną, wiek, orientację seksualną jest to przedmiot kolejnego rozdziału. Jest w nim również regulowana kwestia równości kobiet i mężczyzn. Karta mówi, że zasada równości płci nie stoi na przeszkodzie stanowieniu przepisów mających na celu wyrównanie szans między niedoreprezentowaną płcią - faktycznie chodzi tu o sytuacje gdy np. prawo krajowe stanowi, iż w celu zbalansowania reprezentacji parlamentarnej połowa kandydatow powinna być płci żeńskiej. Karta poswięca również swoje postanowienia prawom dzieci i ludzi starszych. Pownni mieć oni mozliwość korzystania z praw socjalnych i kulturalnych. Przyszła Unia ma szanować prawa ludzi niepełnosprawnych, gwarantowac im niezalezność oraz udział w życiu społeczności.

Rozdział zatytułowany "Solidarność" powtarza katalog praw zawartych w Europejskiej Karcie Praw Socjalnych i Ekonomicznych. Znajdują się tutaj prawa pracowników do odpowiednich warunków pracy, prawo do opieki socjalnej, zdrowotnej, ochrona środowiska i ochrona konsumenta. Dużo miejsca poświęcono kwestiom związkowym. Karta gwarantuje prawo zrzeszania się w związakach zawodowych i możliwość wchodzenia w spory zbiorowe. Pracownicy mają być chronieni przed nieuzasadnionym wypowiedzeniem, mają prawo do zdrowych i bezpiecznych warunków pracy, zapewniających godnośc osoby. Przypomnijmy, że godnośc pracownicza ma również poczesne miejsce w nauczaniu Jana Pawła II.

Innym istotnym dla nas postanowieniem projektu jest artykuł dotyczący praw rodziny. Zgodnie z art. 33 rodzina powinna mieć prawną, ekonomiczną i socjalną. By pogodzić życie rodzinne z zawodowym pracownik winien być chroniony przed wypowiedzeniem z powodów związanych z macierzyństwem. W dalszych przepisach tego rozdziału znajdziemy postanowienia mówiące o ochronie zdrowia, dostępie do opieki społecznej oraz ochronie praw konsumentów.

Prawa obywatelskie i sprawiedliwość

Następny rozdział projektu zatytułowano "Prawa obywatelskie". Obywatelom Unii Europejskiej gwarantuje się czynne i bierne prawo wyborcze do Parlamentu Europejskiego oraz władz samorządowych. Pojawia się nowe, przynajmniej z naszego punktu widzenia, uprawnienie - prawo do dobrej administracji, co oznacza wykonywanie przez organy unijne usług w odpowiedniej formie i czasie oraz konieczność naprawienia szkód przez nie uczynionych. Obywatele UE mają mieć również zapewniony swobodny dostęp do dokumentów instytucji unijnych, prawo petycji do Parlamentu Europejskiego, swobodę przemieszczania się i zamieszkania na terenie, któregokolwiek z państw członkowskich oraz prawo do ochrony dyplomatycznej i konsularnej.

Kolejny rozdział poświęcono "Sprawiedliwości". Zgodnie z projektem, każdy kogo prawa i swobody są chronione prawem Unii ma prawo do procesu przed sądem zgodnie z psotanowieniami karty. Prawo to realizuje się poprzez proces przed niezaleznym sądem, ustanowionym zgodnie z przepisami prawa. Zgodnie z utrwalonymi zwyczajami państw cywilizowanych karta potwierdza domniemanie niewinności i prawo do obrony. Projekt potwierdza również zasadę nullum crime sine lege - czyli każde przestępstwo winno być określone w ustawie. Dokument stanowi zasadę proporcjonalności, zgodnie z która surowość kary powinna być adekwatna do popełnionego przestępstwa. Nikt nie może być także karany dwa razy za ten sam czyn.

Czy Karta godzi w konstytucje państw Unii ?

Ostatni rozdział dokumentu poświęcono relacji między projektowanym dokumentem a prawem państw członkowskich oraz ich instytucji i instytucji Unii Europejskiej. Zgodnie z treścią art. 51, zasady określone w dokumencie adresowane są do instytucji i organów Unii, a do państw członkowskich wówczas gdy stosują prawo unijne. Dokument podkreśla tu zasadę subsydiarności. Następne postanowienie jest bardzo ważne: "Karta nie ustanawia żadnych nowych kompetencji lub celów dla Wspólnoty, ani nie zmienia kompetencji lub celów zdefiniowanych w Traktatach". To postanowienie, z jednej strony potwierdza, że karta nie ustanawia praw czy swobód obcych do tej pory prawodawstwu państw czlonkowskich, z drugiej będzie waznym elementem dla wykładni dokumentu. Ma zapobiec ewentualnym próbom rozszerzenia uprawnień organów unijnych na nowe obszary, objęte dotychczas suwerennością narodową. Karta będzie wobec tego katalogiem praw i swobód obywatelskich dla państw członkowskich a źródłem uprawnień obywateli Unii jedynie w relacjach z jej organami. Natomiast nie będzie mogła być wykorzystana jako oręż przeciwko państwom członkowskim przez Komisję lub inną instytucję wspólnotową.

Każde ograniczenie praw wymienionych w Karcie musi być wprowadzone przez prawo i nie może godzić w istotę tych praw lub swobód. Ograniczenia praw i swobód możliwe są tylko w przypadku gdy jest to niezbędne dla ochrony interesu ogólnego lub ochrony praw i swobód innych osób. Prawa określone w karcie, oparte na Traktatach Wspólnotowych lub Traktacie o Unii Europejskiej będą wykonywane na warunkach określonych przez te traktaty.

W ostatnich przepisach karty znajdziemy gwarancję dla praw obecnie określonych w prawie międzynarodowym. Żadne postanowienie projektowanego dokumentu nie może być interpretowane tak by stało w sprzeczności z prawem Uniii, prawem międzynarodowym lub jakkąkolwiek umową międzynarodową, której stroną jest Unia, Wspólnota lub państwa członkowskie, w tym katalogu wskazano przede wszystkim Europejską Konwencję Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Karta nie może być interpretowana w taki sposób by jej postanowienia były niezgodne z konstytucjami państw członkowskich.

Co dalej ?

Obecnie prace nad Kartą Praw Podstawowych Unii Europejskiej nabierają tempa. Trudno jednak wskazać ostateczny termin zakończenia prac. Powyższe omówienie zostało dokonane na podstawie projektu opublikowanego 28 października 2000 r. Wkrótce, jeszcze w grudniu tego roku, podczas szczytu Rady Europejskiej w Nicei, karta będzie przedmiotem obrad szefów rządów i głów państw członkowskich. W gronie państw członkowskich ujawniła się już silna opozycja przeciw temu dokumentowi. Krytycy, w czym celują publicyści brytyjscy, obawiają się, że przyjęcie Karty spowoduje znaczące ograniczenie władz krajowych, czemu dodajmy od razu wyraźne postanowienia projektu się sprzeciwiają. Karta ma również swoich gorących zwolenników, a ostatnie wydarzenia, kryzys w Austrii, narastanie nastrojów ksenofobicznych w niektórych częsciach Europy, wzrastająca aktywność Unii na arenie międzynarodowej, pokazują, że Unia Europejska potrzebuje jasnego sformułowania wartości, których zdecydowała się bronić.

opr. JU/PO