Odkryć na nowo prawdę, dobro i piękno małżeństwa

29 stycznia Jan Paweł II przyjął na audiencji w Sali Klementyńskiej członków Trybunału Roty Rzymskiej — sądu apelacyjnego, który orzeka m.in. o nieważności sakramentu małżeństwa. W przemówieniu powitalnym dziekan Roty ks. prał. Raffaello Funghini dokonał podsumowania działalności ustawodawczej Papieża w ciągu 25 lat pontyfikatu, podczas którego promulgowano nowe kodeksy prawa kanonicznego, zarówno dla Kościoła łacińskiego, jak i Kościołów wschodnich. «Poprzez swe akty ustawodawcze — powiedział — przezwyciężyłeś negatywne nastawienie do prawa, panujące podczas Soboru i w okresie posoborowym, wynikające z przeciwstawiania Ewangelii i pozytywnego prawa kościelnego, Kościoła charyzmatycznego i Kościoła instytucjonalnego, miłości i prawa. Jednocześnie wyraźnie pokazywałeś, że Kościół jako Lud Boży kieruje się przede wszystkim prawem Bożym, lecz potrzebuje zarazem prawa pozytywnego, chroniącego praw osobistych, i zasad określających jego społeczną strukturę». Ojciec Święty w przemówieniu do prawników skoncentrował się na «favor iuris — przychylności prawa», jaką cieszy się małżeństwo w Kościele, co «zakłada domniemanie jego ważności, dopóki nie udowodni się czegoś przeciwnego». Papież powiedział, że kryzys instytucji małżeństwa nie może skłonić Kościoła do odstąpienia od tej zasady ze względów społecznych czy psychologicznych: «Niczego nie ujmując naukom, takim jak socjologia, psychologia czy psychiatria, których wkład może być przydatny, nie należy zapominać, że prawdziwie prawna analiza małżeństwa musi opierać się na metafizycznej wizji człowieka i więzi małżeńskiej. Bez tego fundamentu ontologicznego instytucja małżeństwa staje się jedynie zewnętrzną nadbudową, wytworem prawa i uwarunkowań społecznych, ograniczającym swobodę samorealizacji osoby».

Drodzy Członkowie Trybunału Roty Rzymskiej!

1. Cieszę się z tego dorocznego spotkania z wami z okazji inauguracji roku sądowniczego. Jest to dla mnie dogodna sposobność, aby raz jeszcze potwierdzić, że wasza posługa w Kościele jest doniosła, a wasza działalność sądownicza niezbędna.

Witam serdecznie Kolegium Prałatów Audytorów, poczynając od dziekana, ks. prał. Raffaella Funghiniego, któremu dziękuję za to, że dzieląc się swymi głębokimi przemyśleniami, ukazał sens i znaczenie waszej pracy. Witam też oficjałów, adwokatów i innych współpracowników waszego Trybunału Apostolskiego, a także członków Studium Rotalnego oraz wszystkich obecnych.

Sprawy małżeństwa w Rocie Rzymskiej

2. Przy okazji spotkań w minionych latach mówiłem o pewnych fundamentalnych aspektach małżeństwa: o jego naturalnym charakterze, o jego nierozerwalności i godności sakramentalnej. Prawdą jest, że do tego Trybunału Stolicy Apostolskiej trafiają także inne sprawy, różnego rodzaju, zgodnie z przepisami zawartymi w Kodeksie Prawa Kanonicznego (por. kan. 1443- -1444) oraz w Konstytucji apostolskiej Pastor Bonus (por. art. 126-130), jednakże musi on skupiać uwagę przede wszystkim na małżeństwie. Dzisiaj zatem zamierzam — także w nawiązaniu do problemów poruszonych przez księdza dziekana — podjąć raz jeszcze temat powierzanych wam spraw małżeńskich, w szczególności zaś pragnę zająć się pewnym zagadnieniem prawno-duszpasterskim, jakie się z nimi wiąże: mam na myśli favor iuris, jakim cieszy się małżeństwo, oraz związane z nim domniemanie ważności w przypadku wątpliwości, wprowadzone przez kan. 1060 Kodeksu łacińskiego oraz kan. 779 Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich.

Odnośnie do tego pojawiają się bowiem głosy krytyczne. Niektórym wydaje się, że wspomniane tu zasady odnoszą się do sytuacji społecznych i kulturowych należących do przeszłości, w których zamiar zawarcia związku małżeńskiego z zachowaniem formy kanonicznej pozwalał zwykle domniemywać, że narzeczeni rozumieją i akceptują prawdziwą naturę małżeństwa. W obliczu kryzysu, jaki w wielu środowiskach przeżywa dziś niestety instytucja małżeństwa, osobom podzielającym to krytyczne nastawienie wydaje się, że samą ważność zgody małżeńskiej należy często uznać za wątpliwą, ze względu na różnego rodzaju niezdolności albo wykluczenie istotnych dóbr małżeństwa. W takiej sytuacji wspomniani krytycy zastanawiają się, czy nie słuszniej byłoby domniemywać raczej nieważność zawartego małżeństwa niż jego ważność.

W takim ujęciu — ich zdaniem — miejsce favor matrimonii powinien zająć favor personae lub favor veritatis subiecti, lub też favor libertatis.

Kościół broni instytucji małżeństwa

3. Aby ocenić poprawnie to nowe stanowisko, warto przede wszystkim wskazać, na jakich podstawach opiera się rzeczony favor i jakie są jego granice. W rzeczywistości chodzi o zasadę, która znacznie przekracza domniemanie ważności, zważywszy że inspiruje ona wszystkie przepisy kanoniczne dotyczące małżeństwa, zarówno przedmiotowe, jak procesowe. Troska o małżeństwo winna bowiem inspirować całą działalność Kościoła, duszpasterzy i wiernych, społeczeństwa świeckiego — jednym słowem, wszystkich ludzi dobrej woli. Fundamentem takiej postawy nie jest bowiem decyzja mniej lub bardziej arbitralna, ale uznanie wartości tego obiektywnego dobra, jakim jest każdy związek małżeński i każda rodzina. Właśnie wówczas, gdy uznanie dobra tak fundamentalnego jest zagrożone na płaszczyźnie indywidualnej i społecznej, ujawnia się w całej pełni jego znaczenie dla osób i wspólnot.

W tym świetle staje się oczywiste, że obowiązek obrony i wspierania małżeństwa niewątpliwie spoczywa w sposób szczególny na pasterzach Kościoła, ale konkretną odpowiedzialność ponoszą za to wszyscy wierni, a właściwie wszyscy ludzie i władze świeckie — każdy wedle swoich kompetencji.

Favor iuris

4. Favor iuris, którym cieszy się małżeństwo, zakłada domniemanie jego ważności, dopóki nie udowodni się czegoś przeciwnego (por. KPK, kan. 1060; KKKW, kan. 779). Aby zrozumieć znaczenie tego domniemania, warto przede wszystkim uświadomić sobie, że nie stanowi ono wyjątku w stosunku do ogólnej reguły, mającej sens odwrotny. Przeciwnie, jest to zastosowanie do małżeństwa domniemania, stanowiącego podstawową zasadę każdego systemu prawnego: domniemywa się ważność godziwych aktów ludzkich, które wpływają na stosunki prawne, dopuszczając oczywiście możliwość udowodnienia, że są nieważne (por. KPK, kan. 124, § 2; KKKW, kan. 931, § 2).

To domniemanie ważności nie może być interpretowane jako zwykła ochrona pozorów albo status quo, bo przecież przewidziana jest także — w rozsądnych granicach — możliwość zakwestionowania ważności aktu. Niemniej to, co zewnętrznie jawi się jako dokonane poprawnie, w takiej mierze, w jakiej mieści się w sferze aktów godziwych, zasługuje na wstępne domniemanie ważności i w konsekwencji na ochronę prawną, ponieważ taki zewnętrzny punkt odniesienia jest w praktyce jedynym, jakim dysponuje system prawny, aby określić sytuacje, które powinien ochraniać. Przyjąć założenie przeciwne, czyli obowiązek przedstawienia pozytywnego dowodu ważności własnych aktów, znaczyłoby nałożyć na podmioty powinność prawie niemożliwą do wypełnienia. Dowód musiałby bowiem obejmować rozliczne przesłanki i warunki, jakie musi spełniać akt, mające często bardzo rozległy zakres czasowy i przestrzenny, angażujące bardzo wiele osób i powiązane z dużą liczbą aktów uprzednich i towarzyszących.

5. A cóż powiedzieć o tezie, według której nieudane życie małżeńskie powinno skłonić do domniemania nieważności małżeństwa? Niestety oddziaływanie tej fałszywej wizji jest czasem tak silne, że przybiera ona postać uogólnionego przeświadczenia, które prowadzi do poszukiwania tytułów nieważności wyłącznie po to, aby można było formalnie usprawiedliwić orzeczenie opierające się w rzeczywistości na empirycznie stwierdzonym niepowodzeniu małżeństwa. Pod wpływem takiego błędnego formalizmu przeciwnicy tradycyjnego favor matrimonii zapominają, że w ludzkiej rzeczywistości, naznaczonej przez grzech, ważne małżeństwo może zakończyć się niepowodzeniem na skutek niewłaściwego korzystania z wolności przez samych małżonków.

Stwierdzenie istnienia rzeczywistych nieważności powinno raczej skłaniać do bardziej sumiennego sprawdzania, czy w momencie zawierania związku małżeńskiego zostały spełnione niezbędne wymagania po temu, zwłaszcza dotyczące zgody narzeczonych i ich rzeczywistego nastawienia. Na proboszczach oraz osobach współpracujących z nimi w tej dziedzinie spoczywa poważna odpowiedzialność, która nie pozwala im traktować egzaminu przedmałżeńskiego, przewidzianego w kan. 1067, jako zwykłej procedury biurokratycznej. Ich interwencja duszpasterska powinna być podyktowana przeświadczeniem, że narzeczeni mogą właśnie przy tej okazji odkryć wartość dobra naturalnego i nadprzyrodzonego małżeństwa i w konsekwencji zdecydować, że chcą do niego dążyć.

Szukanie obiektywnej prawdy

6. W rzeczywistości domniemanie ważności małżeństwa wpisane jest w jeszcze szerszy kontekst. Często prawdziwym problemem jest nie tyle rzeczone domniemanie ważności, co raczej całościowa wizja samego małżeństwa i w konsekwencji także proces prowadzący do potwierdzenia ważności jego zawarcia. Proces ten ze swej istoty jest nie do pomyślenia inaczej, jak tylko w kontekście dążenia do ustalenia prawdy. Właśnie to teleologiczne odniesienie do prawdy jest elementem łączącym wszystkich uczestników procesu, niezależnie od odmienności ich ról. W tej sferze zakradł się jednak pewien sceptycyzm, mniej lub bardziej otwarcie deklarowany, co do ludzkiej zdolności poznania prawdy o ważności małżeństwa. Także na tym polu zatem trzeba odnowić zaufanie do ludzkiego rozumu, zarówno w odniesieniu do istotnych aspektów małżeństwa, jak i do konkretnych uwarunkowań każdego poszczególnego związku.

Tendencja do instrumentalnego poszerzania zakresu nieważności i jednocześnie do zapominania o potrzebie szukania obiektywnej prawdy prowadzi do strukturalnego wypaczenia całego procesu. W takiej perspektywie dochodzenie przestaje odgrywać istotną rolę, gdyż wynik i tak jest z góry przesądzony. Samo poszukiwanie prawdy, do którego sędzia jest zobowiązany ex officio (por. KPK, kan. 1452; KKKW, kan. 1110) i w którym korzysta z pomocy obrońcy węzła i adwokata, mogłoby w takim wypadku stać się jedynie serią czystych formalności. Jeżeli miejsce wnikliwego i krytycznego badania zajęłoby uzasadnianie z góry ustalonych rozstrzygnięć, to również samo orzeczenie straciłoby całkowicie lub w znacznym stopniu swoje fundamentalne ukierunkowanie ku prawdzie. Kluczowe pojęcia, takie jak pewność moralna czy wolność przyjęcia dowodów, zostałyby pozbawione nieodzownego odniesienia w obiektywnej prawdzie (por. KPK, kan. 1608; KKKW, kan. 1291), której przestaje się szukać albo którą uznaje się za nieuchwytną.

Metafizyczna wizja człowieka

7. Problemem jeszcze bardziej fundamentalnym jest sama koncepcja małżeństwa, która z kolei wpisana jest w globalną wizję rzeczywistości. Sprawiedliwość jako kluczowy wymiar małżeństwa, którego istnienie osadzone jest w rzeczywistości prawnej, zostaje zastąpiona przez empiryczne wizje socjologiczne, psychologiczne i tym podobne, lub też przez różne odmiany pozytywizmu prawnego. Niczego nie ujmując naukom, takim jak socjologia, psychologia czy psychiatria, których wkład może być przydatny, nie należy zapominać, że prawdziwie prawna analiza małżeństwa musi opierać się na metafizycznej wizji człowieka i więzi małżeńskiej. Bez tego fundamentu ontologicznego instytucja małżeństwa staje się jedynie zewnętrzną nadbudową, wytworem prawa i uwarunkowań społecznych, ograniczającym swobodę samorealizacji osoby.

Trzeba natomiast odkryć na nowo prawdę, dobro i piękno instytucji małżeństwa, które będąc dziełem samego Boga, realizującym się za pośrednictwem ludzkiej natury i dobrowolnej zgody małżonków, pozostaje nierozerwalną rzeczywistością osobową, węzłem sprawiedliwości i miłości, od zawsze zespolonym z zamysłem zbawienia, a w pełni czasu wyniesionym do godności chrześcijańskiego sakramentu. Oto rzeczywistość, którą Kościół i świat muszą wspierać! Na tym polega prawdziwy favor matrimonii!

Przedstawiając wam te tematy do refleksji, pragnę ponownie wyrazić uznanie dla waszej trudnej i delikatnej pracy w ramach wymiaru sprawiedliwości. Modlę się o nieustanną pomoc Bożą dla każdego z was, drodzy prałaci audytorzy, oficjałowie i adwokaci Roty Rzymskiej, i wszystkim z serca udzielam mego błogosławieństwa.

opr. mg/mg