Wezwanie soboru do cnoty ubóstwa

Nasze rozważanie nad duchem Soboru, nad tym duchem, który powinien formować w nas nowy, autentyczny, chrześcijański sposób myślenia, ujawniający się w nowym stylu życia kościelnego, wysuwają ubóstwo jako przedmiot dzisiejszego przemówienia.

Wiele już o tym mówiono. Temat ten poruszał już czcigodny nasz poprzednik, Papież Jan XXIII, w orędziu radiowym do katolików całego świata na miesiąc przed rozpoczęciem Soboru. Wtedy wskazał on na problemy stojące przed Kościołem, problemy tkwiące w nim i w jego otoczeniu i stwierdził, że "Kościół przedstawia się taki, jakim jest i chce być jako Kościół wszystkich a w szczególności jako Kościół ubogich"⁽¹⁾. Odezwa ta wywołała ogromne echo. Była ona niejako echem biblijnym, echem dalekich słów Izajasza proroka⁽²⁾, przyswojonych później przez Chrystusa w nazaretańskiej synagodze: "Posłał mnie, abym ubogim niósł dobrą nowinę"⁽³⁾. Wszyscy wiemy, jak wielkie znaczenie w całej Ewangelii ma zagadnienie ubóstwa, poczynając od Kazania na Górze, gdzie "ubodzy w duchu" stają na pierwszym miejscu nie tylko w samym Kazaniu - ale w Królestwie niebieskim. Następnie - śledząc dalsze strony Ewangelii - pokorni, mali, cierpiący, potrzebujący są wychwalani jako ulubieni obywatele królestwa niebieskiego⁽⁴⁾ i jako żyjący przedstawiciele samego Chrystusa⁽⁵⁾. Wielką apologią ubóstwa ewangelicznego jest przede wszystkim przykład Chrystusa⁽⁶⁾. Wiemy o tym, lecz dobrze zrobimy, gdy sobie to przypomnimy jako wyraz naszego hołdu i jako autentyczną cechę chrześcijaństwa, której życzy sobie Sobór, zgodnie z duchem naszych czasów.

Zasada teologiczna i moralna

Zagadnienie to jest bardzo rozległe i nie zamierzamy rozwijać go w pełni przed wami. Przypominamy je tylko ze względu na wielkie znaczenie teologiczne, a mianowicie: ubóstwo ewangeliczne prostuje nasz stosunek religijny do Boga i Chrystusa. Chodzi tu o podstawowe wymagania przynoszące z sobą kontakt z Bogiem i mówiące o tym, jakie wartości są godne pierwszego miejsca w naszym życiu i jakie powinny być przedmiotem starań i naszej miłości: "Starajcie się naprzód o królestwo (Boga)"⁽⁷⁾. Ten kontakt z Bogiem dewaluuje - oto jest ubóstwo! - i pomniejsza znaczenie dóbr doczesnych, jak bogactwo, ziemską szczęśliwość, w porównaniu z najwyższym Dobrem, jakim jest Bóg i posiadanie Go, co jest naszą wieczną szczęśliwością. Pokora duchowa⁽⁸⁾, umiarkowanie, a często pozbawienie się czy to posiadania, czy używania dóbr materialnych stanowią dwie charakterystyczne cechy ubóstwa, jakiego nauczał nas Boski Mistrz słowami, a jeszcze bardziej - jak to powiedzieliśmy - swoim przykładem: objawiał się społecznie w ubóstwie.

Jak od razu widać, ta zasada teologiczna, na której opiera się chrześcijańskie ubóstwo, staje się zasadą moralną i wytycza kierunek ascezy chrześcijańskiej. Ubóstwo człowieka jest czymś więcej niż stwierdzeniem tego faktu; jest wynikiem wolnego wyboru miłości, jest wyborem Chrystusa i Jego królestwa. Jest wyborem połączonym z wyrzeczeniem wyzwalającym od pożądliwości bogactw, które niosą z sobą szereg trosk doczesnych i więzów ziemskich, wszechwładnie zajmujących wiele miejsca w naszym sercu. Przypominamy sobie ewangeliczny epizod o bogatym młodzieńcu, który stojąc wobec wyboru pójścia za Chrystusem i porzucenia własnych bogactw, przenosi te bogactwa nad Chrystusa, a Pan "spojrzał z miłością na Niego"⁽⁹⁾ i widział, że odchodzi smutny.

Sobór jednak przypomniał nam coś więcej niż osobistą cnotę ubóstwa. Przypomniał on o szukaniu i stosowaniu innego ubóstwa, kościelnego, które powinno być praktykowane przez Kościół jako taki, jako społeczność zjednoczoną w imię Chrystusa.

Jest na ten temat - między wielu innymi - jedno wielkie zdanie zawarte w dokumentach soborowych. Przytoczymy je: "Chwałą bowiem i świadectwem Kościoła Chrystusowego jest duch ubóstwa i miłości"⁽¹⁰⁾. To jest zdanie jasne i mocne, wychodzące z kościelnej świadomości w pełni rozbudzonej, spragnionej prawdy i autentyczności oraz dążącej do uwolnienia się od historycznych przyzwyczajeń, które dzisiaj okazały się niezgodne z duchem Ewangelii i misją apostolską. Narzuca się obowiązek przeprowadzenia krytycznego, historycznego i moralnego rachunku sumienia, by Kościołowi przywrócić prawdziwe i nowoczesne oblicze, w którym współczesne pokolenie chce Widzieć oblicze Chrystusa.

Mówiono na ten temat, a szczególnie zatrzymano się na tej funkcji ubóstwa kościelnego, które słusznie ma być świadectwem widzialności Kościoła⁽¹¹⁾. Tak właśnie mówił kard. Lercaro pod koniec pierwszej sesji Soboru (6 XII 1962), bardzo podkreślając tę cechę, którą Kościół w szczególny sposób powinien pokazywać ludziom współczesnym; cechę, przez którą objawia się tajemnica Chrystusa, a mianowicie - moralną stronę ubóstwa i społeczny aspekt swego wyboru i upodobania, jakie ma w biednych.

Doświadczenia historyczne

Wszyscy widzimy, jaką siłę reformatorską zawiera podkreślenie tej zasady, że Kościół powinien być ubogi; ale nie tylko: Kościół powinien ukazywać się ubogim. Być może, nie wszyscy widzą, w jaki sposób można usprawiedliwić różne aspekty historyczne przyjęte przez Kościół w jego życiu świeckim i kontakcie ze szczególnymi warunkami cywilizacji. Oto kilka przykładów: Kościół jako wielki właściciel ziemski uczył ludy pracy na roli. Gdy rozpadała się władza świecka, trzeba było jednak kogoś, kto wykonałby ją z ludzkim autorytetem. Dalej - Kościół budował wspaniałe świątynie i przyozdabiał je w bogate paramenta, aby wyrazić swój sakralny charakter i posłannictwo duchowe. Następnie - Kościół swoją działalnością zapewniał chleb i korzyść swoim członkom, gdy pobudzając do podniesienia kultury i opieki społecznej ludu, budował szkoły i zakładał szpitale, a wreszcie gdy - utożsamiając się z kulturą określonego momentu dziejowego - suwerennie przemawiał językiem sztuki⁽¹²⁾.

Środki ekonomiczne i cele

Właśnie ze względu na cześć dla ubóstwa Kościoła można łatwo wykazać, że te legendarne bogactwa, jakie pewna część opinii publicznej przypisuje Kościołowi, mają zupełnie inne wymiary i często nie starczą na pokrycie skromnych i uzasadnionych potrzeb zwykłego życia czy to duchowieństwa świeckiego, zakonnego, czy organizacji dobroczynnych i duszpasterskich. Nie chcemy jednak dzisiaj przeprowadzać tej analogii. Podkreślamy raczej naleganie ludzi współczesnych na to, by Kościół ukazywał się taki, jakim powinien być: nie potęgą ekonomiczna, nie przyoblekający się w zewnętrzny dostatek, nie oddający się spekulacjom finansowym, ale czuły na potrzeby grup ludzkości, na potrzeby narodów. Obecnie nie chcemy rozstrząsać tego niezmierzonego pola zwyczajów kościelnych. Wspominamy zaledwie o tym, abyście wiedzieli, że mamy przed oczyma te problemy i że pracujemy nad stopniowymi, ale odważnymi reformami. Z baczną uwagą odnotowujemy tylko, że w okresie takim, jak nasz obecny, gdy wszystko jest pochłonięte zdobywaniem, posiadaniem i cieszeniem się dobrami materialnymi, powstaje w opinii publicznej w Kościele i poza nim pragnienie i prawie potrzeba dojrzenia ubóstwa ewangelicznego. Pragnie się dostrzec je szczególnie tam, gdzie Ewangelia jest przepowiadana, reprezentowana - powiedzmy po prostu - właśnie w Kościele oficjalnym, w samej Stolicy Apostolskiej.

Świadomi jesteśmy tego wymagania wewnętrznego i zewnętrznego w stosunku do naszego urzędu. Z łaską Pana, jak wiele już zrobiono na drodze rezygnacji z dóbr doczesnych czy reform stylu kościelnego, tak również w dalszym ciągu będziemy postępować, przestrzegając należnego szacunku dla słusznych sytuacji i faktów, ale z wiarą, że będziemy dobrze zrozumiani i wspomagani przez lud w wysiłkach zmierzających do przezwyciężenia sytuacji niezgodnej z duchem i z dobrem autentycznego Kościoła. Konieczność korzystania, konieczność używania "środków" ekonomicznych i materialnych oraz konsekwencje, jakie one z sobą niosą - jak szukanie tych dóbr, troszczenie się o nie, administrowanie nimi - nie powinny nigdy zapanować nad samym "celem", któremu mają służyć i z którego powinno wypływać ich ograniczenie, szlachetność zadania i znaczenie duchowe.

Z nauki Boskiego Mistrza przypomnijmy sobie wszyscy jednoczesne umiłowanie ubóstwa i biednych. Pierwsze - by stało się surową normą życia chrześcijańskiego; drugie - by biedni byli przedmiotem naszego szczególnego zainteresowania czy to jako osoby, czy klasy, czy jako narody potrzebujące miłości i pomocy. Także i o tym mówił Sobór. Staraliśmy się i będziemy się starali usłyszeć ten głos.