Papieskie encykliki społeczne od "Rerum novarum" z 1891 do "Fratelli tutti" Franciszka

Krótka historia papieskich encyklik społecznych

Rewolucja przemysłowa XIX wieku w sposób radykalny odmieniła ludzkość i silnie zaakcentowała tzw. kwestie społeczne świata pracy. Jako odpowiedź Kościoła papież Leon XIII ogłosił w 1891 roku swoją encyklikę „Rerum novarum”. Od tego czasu papieże interpretowali nauczanie społeczne Kościoła w zależności od warunków ekonomicznych, politycznych i społecznych swoich czasów. W związku z nadchodzącą publikacją „Fratelli tutti”, społecznej encykliki papieża Franciszka, niemiecka agencja katolicka KNA przypomniała najważniejsze dokumenty papieskie na ten temat.

Prekursorem głoszenia nauki społecznej Kościoła był w 1848 roku biskup niemieckiej Moguncji Wilhelm Emmanuel von Ketteler (1811-1877). W swojej encyklice „Rerum novarum” z 1891 papież Leon XIII nazwał go „naszym wielkim poprzednikiem”.

„Rerum novarum” jest pierwszym dokumentem papieskim w kwestii robotniczej, a tym samym podstawowym dokumentem katolickiej nauki społecznej. Była to reakcja Kościoła katolickiego na rosnące wpływy ruchów socjalistycznych i komunistycznych wśród katolickich robotników. Ogłaszając 15 maja 1891 roku tę encyklikę papież Leon XIII zyskał sobie przydomek „papieża robotników”. Encyklika opowiedziała się za chrześcijańską polityką społeczną, przy jednoczesnym odrzuceniu socjalizmu w wydaniu marksistowskim i ślepego kapitalizmu.

Leon XIII ubolewa nad często niewolniczą sytuacją klasy pracującej, ale sprzeciwia się walce klas i opowiada się za współpracą między pracodawcami i pracownikami. Broni też własności prywatnej, przypominając jednocześnie o jej obowiązkach społecznych. Innym centralnym tematem są sprawiedliwe płace, ochrona państwowa dla robotników poprzez zapewnienie im m.in. niedzielnego odpoczynku, minimalnej płacy czy trwałości zatrudnienia.

40 lat później nauczanie Leona XIII uaktualnił Pius XI. W ogłoszonej w 1931 roku encyklice „Quadragesimo anno” wyraził troskę o los ludzi żyjących z pracy własnych rąk. Papież potwierdził, że socjalizmu nie można pogodzić z prawdziwym chrześcijaństwem, czyli wiarą katolicką, jako że socjalizm zakłada niesprawiedliwy podział owoców pracy. Również nadmierny liberalizm nie jest uczciwy, gdyż prowadzi jedynie do gromadzenia kapitału, bez dbałości o ludzi. Kwintesencja jest stwierdzenie, że „niemożliwe, aby dobry katolik był jednocześnie prawdziwym socjalistą”.

Encyklika „Mater et magistra” papieża Jana XXIII z 1961 roku dotyczy współczesnych przemian społecznych w świetle nauki chrześcijańskiej. Jej ideą przewodnią jest uniwersalistyczny humanizm chrześcijański. Przyznaje robotnikom prawo do aktywnego udziału w ich miejscach pracy. Po raz pierwszy poruszone też zostały problemy krajów mniej rozwiniętych gospodarczo, a tym samym kwestia dobra wspólnego w perspektywie globalnej. Jej ideą przewodnią jest uniwersalistyczny humanizm chrześcijański.

W 1967 roku papież Paweł VI swój najważniejszy dokument społeczny „Populorum progressio” poświęcił tematyce pokoju i sprawiedliwości. Encyklikę nazwano traktatem na temat prawa do rozwoju narodów ubogich. Papież apeluje w niej o zapewnienie sprawiedliwej równowagi między krajami rozwiniętymi i słabo rozwiniętymi. Jako słowo kluczowe dla globalnej sprawiedliwości Paweł VI wprowadza do katolickiej nauki społecznej pojęcie „rozwoju”, co oznacza również większy udział w edukacji, życiu społecznym i politycznym. Papież odrzuca rewolucję jako środek do tego celu. Niemniej jednak przyznaje, że „w przypadku jasnej i długotrwałej tyranii” istnieje również możliwość prawomocnego jej obalenia.

„Laborem exercens” z 1981 roku jest pierwszą w kilku encyklik społecznych papieża Jana Pawła II. Odnosi się do wartości pracy ludzkiej i poszukuje „trzeciej drogi” między kapitalizmem i komunizmem. Papież analizuje w niej nieprawidłowości społeczne zarówno w łamiącym się już systemie komunistycznym, jak i w odnoszącym sukcesy gospodarcze kapitalizmie. W aspekcie coraz większego bezrobocia na Zachodzie Jan Paweł II podkreśla m.in. pierwszeństwo pracy przed kapitałem. Nawiązując do walk niezależnego związku „Solidarność” papieska encyklika stwierdza, że prawo do formowania związków zawodowych należy do nienaruszalnych praw podstawowych.

W 20. rocznicę „Populorum progressio”, 15 grudnia 1987 roku Jan Paweł II ogłasza encyklikę „Sollicitudo rei socialis”. Głównym jej przesłaniem jest apel papieża w sprawie solidarności międzyludzkiej. Ukazane jest dążenie do wolności, ale też ryzyko ograniczenia wolności przez systemy, które odbijają się na kondycji społeczeństwa lat osiemdziesiątych. Encyklika skierowana jest do każdego człowieka żyjącego w tamtych czasach, szczególnie zaś do ludzi rządzących państwami i kreujących tamtejszy obraz rzeczywistości. Po sprzecznościach między Wschodem i Zachodem, Jan Paweł II odnosi się teraz do konfliktu Północ-Południe. Upomina bogatą Północ o skuteczną pomoc, a jednocześnie wzywa do fundamentalnych reform w krajach rozwijających się.

W „Centesimus annus”, w 100. rocznicę „Rerum novarum” i w dwa lata po upadku komunizmu w Europie Wschodniej i Środkowej, Jan Paweł II rozlicza się w 1991 roku nie tylko z upadkiem systemu, ale także z wypaczeniami nieokiełznanego kapitalizmu. Po raz pierwszy papież z Polski w tak wyraźny sposób ukazuje pozytywną rolę przedsiębiorczości dla dobrego funkcjonowania gospodarki. Zwolennicy klasycznej koncepcji społecznej gospodarki rynkowej odczytują ten dokument jako papieskie zobowiązanie do tej idei.

Encyklika społeczna Benedykta XVI nosi tytuł „Caritas in veritate”. Zajmuje się konsekwencjami globalizacji oraz kryzysu gospodarczego i finansowego dla współżycia między ludźmi. Stwierdza, że miłość w prawdzie jest zasadniczą siłą napędową prawdziwego rozwoju człowieka i całej ludzkości, bez której nie są możliwe ani zapanowanie sprawiedliwości (która jest postawą miłości), ani też osiągnięcie wspólnego dobra. Okazją do ogłoszenia tego dokumentu miała być 40. rocznica „Populorum progressio”. Encyklika miała się ukazać w 2008, ostatecznie ukazała się 29 czerwca 2009 roku po wybuchu światowego kryzysu gospodarczego i finansowego.

„Laudato si’” papieża Franciszka z 2015 roku określana jest wprawdzie jako pierwsza papieska „encyklika ekologiczna”, ale jest to także „zielona encyklika społeczna”, ponieważ papież przedstawia w niej „ekologię integralną” z punktu widzenia najuboższych. Według Franciszka nie można mówić o ochronie środowiska naturalnego bez uwzględnienia sprawiedliwości społecznej, globalnego systemu gospodarczego, problemu uchodźców i praw człowieka.

W sobotę 3 października 2020 Franciszek podpisze w Asyżu swoją nową encyklikę społeczną „Fratelli tutti”. Obserwatorzy oczekują, że będzie to zasadniczy dokument na rzecz globalnej reorientacji po pandemii koronawirusa. Mówi się też, że ten dokument będzie dotoczyć zmiany sposobu myślenia społecznego i gospodarczego po kryzysie związanym z COVID-19. Papieski dokument promować też będzie międzynarodową solidarność z osobami znajdującymi się w niekorzystnej sytuacji oraz nawrócenie ekologiczne.

ts / Watykan