Mamo, czy ja też umrę?

Czy powinno się wprowadzać dzieci w tematykę śmierci? Zdaniem psycholog mają one prawo do prawdy o świecie, w jakim przyszło im żyć. Unikając zaś mówienia o starości czy cierpieniu, pokazujemy im świat wyidealizowany, a więc nieprawdziwy.

Mały Książę zasłynął m.in. z twierdzenia, że „gdy jest bardzo smutno, to kocha się zachody słońca...”. Dlaczego? Ośmioletni Jacek pomyślał chwilę, po czym oznajmił rezolutnie: - Bo po nocy wstaje nowy dzień. Chodzi o nadzieję!

Dzieci dojrzałością wykazywaną w najmniej oczekiwanych momentach życia potrafią szczerze zadziwić świat dorosłych. Tylko nam nieraz naiwnie wydaje się, że swoim małym rozumem nie ogarniają rzeczywistości z wpisanymi w nią smutkami, porażkami i nieuchronnością „ostatnich pożegnań”. W konsekwencji „pewnych” spraw wolimy przy nich nie poruszać. Czy słusznie?

O wieczny pokój

- Mama umarła tuż po mojej Pierwszej Komunii św. Pamiętam zaabsorbowanie białą sukienką, przyjęciem i prezentami. Mamy z nami nie było, ponieważ od dłuższego czasu leżała już w szpitalu - wyjaśnia Anna, mama Jacka. - Kiedy odwiedziliśmy mamę w niedzielny wieczór, zasypywałam ją opowieściami, dzieląc się wrażeniami z tego wyjątkowego dnia. Ona uśmiechała się tylko i gładziła mnie po włosach. Były inne, niż nosiłam zazwyczaj, bo podkręcone lokówką. Chyba jej się podobały - wspomina. - Następnego dnia, pierwszego w oktawie „białego tygodnia”, po powrocie z kościoła tata przytulił mnie mocno i powiedział, że mamy już nieba i że spotkamy się w niebie...

Pytana o wspomnienia z czasu żałoby Anna mówi o syndromie wyparcia. - Może to wiek, a może wewnętrzna blokada sprawiły, że traumatyczne przeżycia nie zapisały się w mojej pamięci. Owszem, pamiętam płacz taty i babcię załamującą ręce, powtarzającą: „I co teraz z nią (czyli ze mną) będzie?”. Niemniej nie czułam się ani porzucona, ani osamotniona. Wręcz przeciwnie, było tak, jakby cała rodzina zmówiła się, żeby odciągnąć moje myśli od tego, co bolesne - opowiada. Dalej tłumaczy, że najbardziej tęskniła za mamą jako nastolatka. Tyle się wtedy zmieniało, a ja, mimo iż miałam najwspanialszego tatę na świecie, nie mogłam radzić się go w typowo „dziewczyńskich” sprawach. Babcia była z innej epoki, więc też by nie zrozumiała. Bardzo ich kochałam. Dziś oboje już nie żyją. Tata poszedł do swojej ukochanej żony, a mojej mamy, babcia spotkała się z swoją córką... I tak te zawiłości śmierci tłumaczę mojemu synowi. Jeśli idziemy na groby, on wie, że tu jest tylko ciało, a dusza z Bogiem albo w drodze do Niego. Stąd też modlimy się na cmentarzu, w kościele i domu, rodzinnie, o wieczny pokój dla tych, dzięki którym my możemy cieszyć się życiem - podsumowuje.

Prawo do prawdy

Czy powinno się wprowadzać dzieci w tematykę śmierci? - Skoro jest wpisana w życie i spotyka każdego, nie ma sensu udawać, że nie dotyczy nas czy naszych dzieci - wyjaśnia Elżbieta Trawkowska-Bryłka, psycholog. Zaznacza jednocześnie, że bez przybliżenia tematu śmierci nie zrozumieją one istoty życia i przemijania. - Mimo że są trudne - mówi o rozmowach - nie powinniśmy się ich bać. Dzieci mają prawo do prawdy o świecie, w jakim przyszło im żyć. Unikając zaś mówienia o starości czy cierpieniu, pokazujemy im świat wyidealizowany, a więc nieprawdziwy - przestrzega, uwrażliwiając, by - zaspokajając ciekawość dziecka - słownictwo i formę przekazu dostosować do jego wrażliwości oraz inteligencji.

Wiele kontrowersji wzbudza także kwestia uczestnictwa dzieci w uroczystościach żałobnych. Jednak - w opinii psycholog - większy stres wywołuje niewiedza i niezrozumienie tego, co dzieje się z nieobecną nagle osobą, niż uczestniczenie w pożegnaniu z nią, a przy tym szczere wyjaśnienie, że nie możemy się z nią teraz zobaczyć, ponieważ żyje w innym świecie. E. Trawkowska-Bryłka podkreśla, że to właśnie unikanie tematu albo okłamywanie dziecka, że „babcia wyjechała” czy wręcz lekceważenie pytań albo odkładanie rozmowy na później („jak podrośniesz, to zrozumiesz!”), stają się przyczyną występowania urazów psychicznych u najmłodszych. - Silny niepokój dziecka wzbudza zwłaszcza milczenie dorosłych w obliczu śmierci kogoś z najbliższej rodziny. Syn lub wnuk cierpi z powodu braku kontaktu z ojcem czy babcią, a jeśli nie zna prawdy, nie może przeżyć żałoby i pożegnać się ze zmarłym - tłumaczy z uwagą, iż tym samym zamiast chronić dzieci, szkodzimy im, zaszczepiając lęk przed życiem, które przecież... nieuchronnie kończy się śmiercią.

Zgodnie z prawdą

Dorośli, rodzice i opiekunowie, zastanawiają się niejednokrotnie, który moment w rozwoju dziecka jest właściwy na przeprowadzenie rozmowy o najistotniejszych życiowych kwestiach. Psycholog podpowiada, że należy wykorzystywać okazje, jakie niesie samo życie. - Dzieci są bardzo spostrzegawcze - przypomina, odwołując się do pytań, jakie stawiają, słysząc np. o śmierci babci kolegi z klasy czy ukochanego zwierzaka. Odpowiednią sposobnością do rozmowy - na co zwraca uwagę - staje się także każdorazowe odwiedzenie cmentarza. Wszystkie pytania należy potraktować z jednakową powagą i udzielić odpowiedzi (dostosowując formę przekazu do wieku i preferencji dziecka) zgodnie z prawdą.

E. Trawkowska-Bryłka obala jednocześnie stosowaną przez wielu dorosłych zasadę tzw. odkładania trudnych rozmów na bliżej nieokreśloną przyszłość. - Mija się to z celem, gdyż żadna nie będzie odpowiednia - prostuje, tłumacząc, iż brak uzyskania odpowiedzi na kluczową kwestię, np. „Gdzie jest babcia?”, rodzi kolejne: „Co będzie ze mną?”, „Czy ja też umrę?”. - Ważna jest nasza reakcja - podkreśla, sygnalizując, iż podczas gdy smutek jednego dziecka da się rozwiać przytuleniem i powiedzeniem „kocham”, z innym, bardziej dociekliwym, trzeba odbyć dłuższą rozmowę.

Słodzą tęsknotę

Pomocą w zmierzeniu się z trudnym tematem może być m.in. literatura dziecięca. Psycholog, powołując się na opinie naukowców, wyjaśnia, iż baśnie mają terapeutyczną moc. - Ich słuchanie pozwala dzieciom rozładować stres i znaleźć odpowiedzi na trudne pytania, także te dotyczące śmierci i przemijania - klaruje, wskazując na znane i lubiane bajki traktujące o sieroctwie: „O krasnoludkach i sierotce Marysi”, „Kopciuszek” czy „Królewna Śnieżka”. - Lęk dzieci dotyczący śmierci jest inny od tego, jaki trapi dorosłych - przyznaje z sugestią, iż sama śmierć czy wizja sądu Bożego nie przeraża dzieci, ponieważ mają one czyste serca. Ich strach bierze się raczej ze świadomości, że nie zobaczą już więcej rodziców czy dziadków albo refleksji na temat tego, jak będą żyli, gdy mama czy tata umrą... Stąd też - co akcentuje psycholog - omówieniu z dzieckiem tematyki śmierci powinna przyświecać perspektywa chrześcijańska. - A zatem, że śmierć nie jest końcem życia, ale przejściem do piękniejszego świata. Owszem, cierpimy z powodu odejścia tych, których kochamy, i przeżywamy żałobę. Jednak nadzieja nieba i zmartwychwstania osładzają tęsknotę, czyniąc smutek możliwym do udźwignięcia - puentuje.

AW

Echo Katolickie 44/2017

opr. ab/ab