Struktura literacka i źródła "Pozdrowienia anielskiego"

CZĘŚĆ DRUGA

Zdrowaś Mario

Druga część codziennego pacierza, czyli "Zdrowaś Mario", nazywa się również "Pozdrowieniem Anielskim". Nazwa ta odnosi się właściwie tylko do pierwszej czyli biblijnej części "Zdrowaś Mario" i nawiązuje do Łukaszowego opisu zwiastowania narodzin Syna Bożego.

"Zdrowaś Mario" to modlitwa statystycznie znacznie częściej odmawiana niż "Ojcze nasz", a dzieje się tak dlatego, że na każdą jedną część Różańca Św., z którym modli się przecież bardzo wielu chrześcijan, przypada ponad pięćdziesiąt "Zdrowasiek". Otóż ta wielka częstotliwość odmawiania "Pozdrowienia Anielskiego" sprawia, że jest to modlitwa narażona na wszystkie skutki korzystania z niej w sposób zmechanizowany czyli bezmyślny, co jest mało godne człowieka jako istoty obdarzonej rozumem.

 

ROZDZIAŁ PIĄTY

Struktura literacka i źródła "Pozdrowienia anielskiego"

"Pozdrowienie anielskie" jest tekstem typowo modlitewnym. Dwa rodzaje modlitwy pojawiają się w tym tekście: uwielbienie i prośba. Kolejność, jak wiadomo, także jest nie bez znaczenia: najprzód winniśmy Boga uwielbiać, a potem dopiero przedstawiać Mu nasze prośby.

1. Biblijne i niebiblijne elementy "Pozdrowienia anielskiego"

Część pierwsza, czyli adoracyjna, zwana inaczej biblijną, jest zaczerpnięta z ewangelii św. Łukasza, dokładniej: z opisu zwiastowania narodzin Syna Bożego i - przynajmniej ostatni fragment - także z Łukaszowej relacji o nawiedzeniu św. Elżbiety przez Marię. Historię dziecięctwa Jezusa znajdujemy, jak wiadomo, u dwu ewangelistów: u Mateusza i Łukasza, ale są to zapisy dość odmienne. Jedną z różnic zasadniczych jest właśnie to, że relację o zwiastowaniu narodzin Jezusa i o nawiedzeniu Elżbiety podaje tylko Łukasz. Nie ma więc problemu uzgadniania ze sobą różnych wersji tego samego tekstu.

W upowszechnionej na całym świecie postaci "Pozdrowienia anielskiego" tak zwana część biblijna stanowi tylko pierwsze zdanie dialogu, jaki anioł Gabriel przeprowadził z Marią przy okazji zwiastowania Jej woli Bożej, że ma się stać Matką Mesjasza. Są to, dokładnie mówiąc, słowa samego pozdrowienia Marii przez anioła, wzbogacone o dodatek pochodzący - jak się już zaznaczyło - z pozdrowienia Marii przez Elżbietę. Dla większej przejrzystości i dla wygody czytelnika zestawmy słowa Biblii z tekstem "Pozdrowienia anielskiego".

Łk 1
W.28 Bądź pozdrowiona, pełna łaski, Pan z Tobą,
W.42. błogosławiona jesteś między niewiastami i błogosławiony jest owoc Twojego łona
Pozdrowienie Anielskie
Zdrowaś Mario, łaskiś pełna, Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między niewiastami i błogosławiony owoc żywota Twojego Jezus

Różnica zasadnicza polega na tym, że w tekście ewangelii nie ma imienia Jezusa ani Marii. Obydwa imiona zostały wprowadzone do tekstu modlitwy, jak należy przypuszczać, dla większej przejrzystości. Do dziś nie wiadomo, kiedy stało się to w odniesieniu do imienia Marii, natomiast imię Jezus wprowadził - jak sądzą historycy liturgii - Papież Urban IV w r. 1440.

Są też do zanotowania nieistotne zmiany kolejności niektórych wyrazów: np. słowa "pełna łaski" oraz termin staropolski "żywot" w tekście modlitwy zamiast bardziej sakralnego "łona" w tłumaczeniu polskim ewangelii. Istnienie tej ostatniej rozbieżności jest wyrazem szacunku dla długowiecznych tradycji translatorskich tekstów bardzo spopularyzowanych przez liturgię i pobożność indywidualną. Nikt nie ma dziś odwagi zmieniać nawet pojedynczych wyrazów w tekstach takich jak "Ojcze nasz" czy "Zdrowaś Mario".^*

2. Część biblijna

a) Krytyczno-tekstualny problem słów "Błogosławiona jesteś między niewiastami"

Warto może jeszcze tylko zauważyć, że niektóre kodeksy Nowego Testamentu opuszczają w pozdrowieniu anielskim słowa: "błogosławiona jesteś między niewiastami". Uważa się je za dodatek, mający na celu uzgodnienie dwu pozdrowień Marii: przez Elżbietę i przez anioła Gabriela. Jednakże żaden kodeks ewangelii Łukasza nie pomija tych słów całkowicie: niektóre zamieszczają je dwukrotnie, inne tylko jeden raz; racje mają chyba te drugie. Dlaczego? Wspomniana przed chwilą chęć ujednolicenia dwu wersji pozdrowień jest przekonywająca, trudno natomiast byłoby znaleźć powód do skreślenia jeden raz tej formuły, gdyby zakładać, że w wersji oryginalnej tekstu występowała dwa razy.

W tekście "Pozdrowienia anielskiego" mamy, jak widać, do czynienia mimo wszystko z połączeniem dwu pozdrowień Marii: przez anioła i przez Elżbietę. Z tego drugiego pochodzą także słowa: "błogosławiony owoc żywota Twojego". I z taką kompozycją spotykamy się w najstarszych wersjach "Pozdrowienia anielskiego".

b)Starotestamentalne paralele "Pozdrowienia anielskiego"

Wspomnieliśmy już o tym, że część biblijna "Pozdrowienia anielskiego" znajduje się tylko w ewangelii Łukasza. Nie ma ten tekst żadnej paraleli w całym Nowym Testamencie. Ma natomiast, i to aż dwie, w Starym Testamencie. Oto one:

So 3, 14-17
14. Ciesz się z całego serca i wesel, Córo Jeruzalem!
15. Król Izraela, Pan jest pośród ciebie
16. Nie bój się Syjonie
17. Pan, twój Bóg, jest pośród ciebie, Mocarz - On zbawi
15 b. Król Izraela, Pan, jest pośród ciebie
Za 9, 9-10
Raduj się wielce, Córo Syjonu, wołaj radośnie, Córo Jeruzalem! Oto Król twój idzie do ciebie, sprawiedliwy i zwycięski. Pokorny - jedzie na osiołku, na oślątku, źrebięciu i oślicy. On zniszczy rydwany w Efraimie i konie w Jeruzalem, łuk wojenny strzaska w kawałki, pokój ludziom obwieści.

Trudno, rzecz jasna, wykazać, że istnieje zależność literacka między tekstami a ewangelią Łukasza. Wiadomo natomiast, że na charakter mesjański obydwu wypowiedzi prorockich od dawna zwracano uwagę. Nie wykluczone więc, że ewangelista nawet podświadomie z nich korzystał.

3. Część niebiblijna

O wiele trudniej ustalić zarówno źródła literackie, jak i pierwotną postać drugiej części "Pozdrowienia anielskiego", inaczej mówiąc, części niebiblijnej albo modlitewno-błagalnej. Wiele przemawia za tym, że stanowi ona rozwinięcie jednego z wezwań pojawiających się w Litaniach do Wszystkich Świętych na początku VII w. Chodzi o wezwanie do Matki Bożej, umieszczanie bezpośrednio po trzech osobach Trójcy Świętej. Brzmiało to wezwanie: Sancta Maria, ora pro nobis - Święta Mario módl się za nami.

Jednakże dopiero w w. XV pojawiają się po raz pierwszy formuły wzbogacone wzmianką o grzesznikach: módl się za nami grzesznymi.^*

Ostatni fragment części niebiblijnej "Pozdrowienia anielskiego" spotykamy po raz pierwszy w brewiarzach franciszkańskich na początku XVI w., a dopiero Papież Pius V - dokładnie w roku 1568 - zatwierdza tekst "Zdrowaś Maria" z takim oto zakończeniem: "Módl się za nami grzesznymi teraz i w godzinę śmierci naszej. Amen".

4. "Pozdrowienia anielskie" a "Modlitwa pańska"

Na zakończenie tego rozdziału wypada powiedzieć słów kilka o stosunku "Pozdrowienia anielskiego" do "Modlitwy Pańskiej" oraz o szczególnej popularności "Zdrowaś Maria".

Wspólny jest dla obydwu tekstów ich charakter modlitewny. Niektórzy wręcz "Mówią o modlitwie Jezusa" oraz o "Modlitwie Matki Jezusa".

Struktura zasadnicza obydwu modlitw jest przynajmniej pod tym względem taka sama, że najprzód mamy do czynienia z uwielbieniem tam - Boga Ojca, tu - Bogurodzicy, a potem dopiero następują prośby. Odmienne są natomiast proporcje ilościowe tych dwu części obydwu modlitw: podczas gdy w modlitwie Pańskiej część adoracyjno-uwielbieniowa jest bardzo lakoniczna - właściwie zawiera się w słowach: "Ojcze nasz, któryś jest w niebie" - a stosunkowo rozbudowana została część błagalna, to w "Pozdrowieniu anielskim" rzecz ma się na odwrót: dość długi jest fragment uwielbieniowy, a znacznie krótszy błagalny.

5. Różaniec i Angelus Domini

O popularności i znaczeniu, nie tylko prywatno-pobożnościowym, lecz także w pewnym sensie ustawodawczo-administracyjnym, "Pozdrowienia anielskiego" świadczą, między innymi, uchwały synodu paryskiego z r. 1210, który zobowiązuje wiernych do uczenia się na pamięć nie tylko "Ojcze nasz" i "Wierzę w Boga", lecz także "Zdrowaś Mario". Z czasem "Pozdrowienie anielskie" dostaje się, obok "Ojcze nasz", do godzin kanoniczno-brewiarzowych. Już od X w. Poczynając odmawia się "Zdrowaś Mario" po 50 a nawet 150 razy dziennie, co stanowi dość wyraźne nawiązanie do 150 Psalmów, dzielonych niekiedy na trzy części.

Było to z pewnością przygotowanie do formalnego ustanowienia różańca, co przypisuje się dość powszechnie św. Dominikowi. Do upowszechniania w świecie tej modlitwy przyczynił się też głównie zakon dominikanów, zwłaszcza gdy utarło się nie mniej powszechne przekonanie, że to dzięki modlitwie różańcowej wojska chrześcijańskiej Europy odniosły zwycięstwo nad Turkami w r. 1571 pod Lepanto.

Nie ulega wątpliwości, że swoje bardzo szczególne rozpowszechnienie zawdzięcza "Pozdrowienie anielskie" - w praktyce odmawia się je o wiele częściej niż "Modlitwę Pańską" - pobożności różańcowej.

Mniej więcej w tym samym czasie co Różaniec powstawał i rozpowszechniał sięŽ, głównie dzięki zakonnikom franciszkańskim, tzw. Anioł Pański, czyli praktyka odmawiania rano, w południe i wieczorem - zazwyczaj na głos kościelnego lub klasztornego dzwonu - trzech Zdrowaś Maria. Kapituła Generalna franciszkanów w r. 1269 zobowiązywała braci do odmawiania tej modlitwy, choć jeszcze nie przedzielonej trzema wezwaniami: Anioł Pański zwiastował Pannie Marii - Oto ja Służebnica Pańska - A słowo Ciałem się stało. Obecną formę Angelus Domini ustalił Papież Pius V (1566-1572). Wiadomo, jak wielkie znaczenie przywiązuje do odmawiania tej modlitwy obecny Ojciec Św. Jan Paweł II.

Nowy katechizm Kościoła Katolickiego poświęca "Pozdrowieniu anielskiemu" dobrze ponad całą stronicę. Znajdują się tam, między innymi, takie oto słowa:

"W niezliczonych hymnach i antyfonach, które wyrażają tę modlitwę, najczęściej występują na przemian dwa dążenia: jedno « uwielbia» Pana za « wielkie rzeczy» , jakie uczynił swojej pokornej Służebnicy, a przez Nią wszystkim ludziom; drugie powierza Matce Jezusa błagania i uwielbienia dzieci Bożych, ponieważ Ona zna teraz ludzkość, która w Niej zostaje poślubiona przez Syna Bożego. Te dwa dążenia modlitwy do Maryi znalazły szczególny wyraz w modlitwie « Zdrowaś Maryjo» (pkt. 2675 n).

 

Artykuł jest fragmentem publikacji "Wydawnictwa m" - Komentarz do codziennego pacierza Spis treści - Komentarz do codziennego pacierza

---

Copyright © by Wydawnictwo "m"