Wizerunki Matki Bożej jasnOgórskiej wśród darów dla Ojca Świętego w Ośrodku Dokumentacji Pontyfikatu Jana Pawła II w Rzymie (I)

Wprowadzenie

W swym opracowaniu pragnę omówić wizerunki Matki Bożej Częstochowskiej, ofiarowane Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II, które znalazły się w Ośrodku Dokumentacji Pontyfikatu Jana Pawła II (dalej — ODP). ODP ma swą siedzibę w Domu Polskim w Rzymie, którego "sercem" jest kaplica, miejsce o szczególnej atmosferze modlitwy. Znamiennym wydarzeniem było to, że Stefan kardynał Wyszyński, przybywając do ufundowanego przez Polonię Domu Polskiego, w 1980 r., przyniósł w darze kopię obrazu Matki Bożej Częstochowskiej i przekazał go ze słowami: "Dom Polski ma być domem dla Polaków, a dom jest tam, gdzie jest Matka"¹.

Pielgrzymi przebywający w Domu Polskim, modląc się w kaplicy i mając przed oczami obraz Królowej Polski, mogą każdego dnia łączyć się z Jasną Górą, szczególnie w czasie Apelu Jasnogórskiego. Ta łączność jest także odpowiedzią na prośbę Ojca Świętego Jana Pawła II, którego Boża Opatrzność powołała na Stolicę świętego Piotra 16 X 1978 r., a który prosił rodaków: "nie zapominajcie o mnie w modlitwie na Jasnej Górze i w całej mojej Ojczyźnie. Niech ten Papież, który jest krwią z Waszej krwi i sercem z Waszych serc dobrze służy Kościołowi i światu w trudnych czasach kończącego się drugiego tysiąclecia"² i "Proszę Was! Bądźcie ze mną! Na Jasnej Górze i wszędzie! Nie przestawajcie być z Papieżem"³.

Wspomnę też o drugim cennym obrazie w ODP, który także przenosi nas na Jasną Górę, gdzie przechowuje się pas Jana Pawła II przestrzelony podczas zamachu na jego życie. Jest to obraz, nazwany "świadek zamachu", bo faktycznie nim był. Historia tego obrazu była już kilkakrotnie publikowana⁴. Przypomnę tylko, że w dniu 13 V 1981 r. obraz ten znajdował się na placu św. Piotra w Rzymie, a następnego dnia, po całonocnej przed nim modlitwie, został złożony jako dar ofiarny podczas Mszy św., sprawowanej w Bazylice św. Piotra w intencji uratowania życia Ojca Świętego. Przedziwny splot wydarzeń, z którymi obraz był złączony, nadał mu szczególną rangę w zbiorach Ośrodka i tytuł — "świadka". (Autorzy: J. Grosmann, A. Sobczak, deska, technika. mieszana, wym.: 71x57 cm).

Od ponad dwudziestu lat trwa nieprzerwanie pielgrzymowanie Polaków do Wiecznego Miasta. Przybywają Polacy do Rzymu. Przybywają, aby Zastępcy Chrystusa na ziemi oddać cześć i świadczyć o swej wierności Bogu i Kościołowi i powiedzieć, że cała Polska modli się za Niego, że jest z Nim.

I przynoszą Papieżowi dary. Ojciec Święty otrzymuje także dary od rodaków podczas swojego pielgrzymowania po ojczystej ziemi. Są to dary różnorakie. Dary duchowe i materialne. I są one zawsze znakiem miłości ofiarodawców do Papieża — dary serca.

Pewna część darów, które Papież otrzymuje od Polaków przekazywana jest do Ośrodka Dokumentacji Pontyfikatu Jana Pawła II. Dary te, to często cenne dzieła sztuki z zakresu malarstwa, rzeźby, grafiki, rysunku, tkaniny, medalierstwa. Jest też dużo wyrobów rękodzielniczych, amatorskich i pamiątkarskich. Wszystko to tworzy razem przedziwną mozaikę form, stylu i treści.

Powstała w ten sposób kolekcja licząca ponad 7500 skatalogowanych eksponatów. Jest ona interesująca tak pod względem ikonograficznym jak i treściowym. Można by tu wyróżnić kilka nurtów tematycznych, które razem stanowią jakby obraz życia narodu polskiego. Najbardziej czytelny jest nurt narodowy, patriotyczny i maryjny. Ten pierwszy jest odbiciem przeżyć Polaków w ostatnich dziesiątkach lat, doświadczanych nieustannie zmaganiem się z komunistycznym totalitaryzmem w walce o wolność narodu. Drugi natomiast ukazuje religijność Polaków, naznaczoną szczególnym rysem miłości do Matki Bożej, który Jan Paweł II nazwał polskim charyzmatem.

W kolekcji tej, więcej niż 1(5 darów to przedmioty o szczególnym maryjnym charakterze. A wśród nich, pod względem ikonograficznym, na pierwsze miejsce wysuwają się przedmioty z wizerunkiem Matki Bożej Jasnogórskiej.

Maryja w tym wizerunku czczona jest jako Królowa Polski ,,dana narodowi polskiemu jako przedziwna pomoc i obrona". Dlatego też — przytaczając słowa Papieża — "przyzwyczaili się Polacy (...) ze wszystkim przychodzić na Jasną Górę, aby mówić o wszystkim swojej Matce"⁵. W okresie aktualnego pontyfikatu to przyzwyczajenie zmieniło nieco charakter:/ idzie się nie tylko do Matki, ale także idzie się z Nią na spotkanie z polskim Papieżem, niosąc Jemu w darze Jej obraz — jasnogórski. Dary były i są ofiarowywane w różnym czasie, nierównomiernie, a "zgęszczenie" jest związane z papieskimi podróżami do Ojczyzny i różnymi wydarzeniami (kanonizacje, beatyfikacje, jubileusz jasnogórski).

Eksponaty w ODP, oznaczone signum Matki Bożej Jasnogórskiej, zostały usystematyzowane wg kryterium tematycznego:

— przedstawienia ukazujące Matkę Bożą wraz z Papieżem;

— wizerunek Matki Bożej Częstochowskiej — dzieła będące "nośnikiem" podobizny całego obrazu, lub tylko jego fragmentu, czyli głowy Maryi;

— twórczość patriotyczna — polska, narodowa, przeniknięta kultem Królowej Polski. W dziełach tej grupy znajdą swe odbicie różne wydarzenia z polskich dziejów, te dawniejsze i te z ostatnich dziesiątków lat;

— wizerunki maryjne "z domu częstochowskie";

— różne.

Przedstawienia Matki Bożej Częstochowskiej wraz z Papieżem

Są to prace plastyczne ukazujące w wyjątkowy sposób związki Papieża z Maryją. Jeden z obrazów przedstawia wydarzenie, które nas zawsze wzrusza. Jest to fragment z uroczystości rozpoczęcia pontyfikatu: hołd Prymasa Tysiąclecia składany nowemu Papieżowi. Klęczący Prymas Stefan Wyszyński całuje dłoń pochylonego nad nim Jana Pawła II. A nad ich głowami, w tle, wizerunek częstochowski z godłem Polski i herbem papieskim (Robert Schäfer, deska, olej, 67x57 cm).

Z pierwszymi latami pontyfikatu jest związany obraz, który przedstawiając siedzącego Papieża na tle Katedry Wawelskiej i pod Matką Bożą Częstochowską, jest jakby odpowiedzią na pytanie, nurtujące włoską artystkę: skąd Papież przychodzi i jakie dziedzictwo kulturowe z sobą przynosi. Ojciec Święty w białej sutannie, ale z królewskimi gronostajami na ramionach i z białym orłem, trzyma w dłoniach rekwizyty, które świadczą także i o tym, że jest on poetą i twórcą dramatów (gęsie pióro i książka z maską teatralną). (L. Galaction, ol., pł., 176x116 cm.).

Obraz Arkadiusza Walocha zatytułowany: Myśląc Ojczyzna, ukazuje sylwetkę klęczącego Papieża przed wiszącym na ścianie wizerunkiem Matki Jasnogórskiej. Obraz w tonacji szarości i bieli emanuje atmosferą głębokiej modlitwy i wyciszenia. (Ol., pł., 50x43 cm.).

Wizerunek Częstochowski

Jubileusz sześćsetletniej obecności na Jasnej Górze wizerunku Bogarodzicy, którego data przypadła na 1982 rok, choć przyćmiony ciężkimi doświadczeniami stanu wojennego, był znakiem wdzięczności i dziękczynienia całego Narodu, za królowanie Maryi na polskiej ziemi. Jubileusz zaowocował ogromnym bogactwem ikonografii częstochowskiej. Obraz, jako wielkie dzieło sztuki, przyciąga artystów i jest inspiracją w ich twórczej działalności.

I dlatego też naturalnym jest to, że w darach przekazanych Janowi Pawłowi II dominują podobizny Ikony z Częstochowy. Przybierają one różne formy. Znaleźć można wśród nich i wierne kopie i naśladownictwa bardziej lub mniej zbliżone do oryginału oraz transpozycje własnych przeżyć twórców, związanych z Maryją częstochowską. Liczna grupa eksponatów przedstawia "cały" wizerunek czyli Madonnę z Jezusem w konwencji wizerunku jasnogórskiego. Są też prace ukazujące tylko głowę Maryi i Jej oblicze, jako, że w tym wizerunku jest ono niesłychanie ekspresyjne i dominujące. Wykonano je w płaskorzeźbie, metaloplastyce, grafice, no i naturalnie — technikami malarskimi.

Dzieła z przedstawieniami Matki Bożej Częstochowskiej pochodzą z ostatnich dziesiątków lat, choć są i takie, które powstały znacznie wcześniej. Z okresu zaborów (druga połowa XIX w.) pochodzi piękna miniatura Częstochowskiej Królowej, wykonana na blasze. Ofiarowano ją Papieżowi jako cenną pamiątkę rodzinną.

Z początków XX w. datuje się mała podobizna Maryi, namalowana na desce z gruszy, przez o. Augustyna Jędrzejczyka, artystę paulińskiego. To również pamiątka rodzinna — od A. Nowińskiej z Warszawy, byłej więźniarki Oświęcimia (14x9 cm.).

Do reprezentatywnych dzieł malarskich, które powstały w czasach aktualnego pontyfikatu, należy kopia Danuty Pospieszalskiej z 1979 r., oddająca wiernie i kompozycję i klimat duchowy jasnogórskiego oryginału.

Interesujący eksponat w zbiorach ODP, stanowi tryptyk z Matką Bożą Częstochowską — dzieło dwóch artystek z Łukowa, o różnych indywidualnościach artystycznych. Na zewnętrznej stronie tryptyczka znajduje się, wymodelowana w skórze, piękna scena Zwiastowania, a w środku — namalowany wizerunek jasnogórski w obramieniu również ze skóry. (L. Nawara i E. Konopińska z Łukowa (deska, skóra techniki mieszane, 78 x 36 cm)).

Ciekawym okazem w zbiorach jest rzeźba wykonana przez Anglika. Terry Moorhead, z zawodu dentysta, parający się sztuką amatorsko, wyrzeźbił Matkę Bożą Częstochowską w czarnym dębie, liczącym około 13 tysięcy lat. Drewno to wydobyto z bagien, znajdujących się we włościach artysty. Praca trwała dziewięć miesięcy. Popiersie Czarnej Madonny ofiarował artysta Papieżowi z najserdeczniejszymi uczuciami. (29x24x12 cm.).

Matka Boża i święci

Maryja Królowa Polski jest Matką polskich świętych. Ten motyw jest obecny na wielu eksponatach w ODP. Ukazują one Bogarodzicę wraz z wielkimi postaciami narodu, które — z Jej pomocą — w służbie miłości do Boga i ludzi, zdobyły świętość. Niektóre z tych eksponatów były ofiarowane Papieżowi z okazji uroczystości kanonizacji, czy beatyfikacji.

Podczas audiencji Polaków po kanonizacji o. Maksymiliana, 10 X 1982, Ojciec Święty otrzymał dary. Jednym z nich jest teka grafik zatytułowana: "Sanctus 16670", zawierająca 23 prace poświęcone nowemu Świętemu⁶. W niej znajduje się rycina, w której artysta pragnął ukazać męczeństwo O. Kolbego i wyniesienie go do chwały ołtarzy, w znaku Maryi z Jasnej Góry: wyniszczona postać O. Maksymiliana na tle gromady więźniów — prawie szkieletów—, a nad nim, w świetlistym kręgu Matka Boża Częstochowska, wraz z numerem "16670". W kompozycji wpleciono liczne cytaty z Pisma świętego, z wybijającą się perykopą: BĄDŹCIE NAŚLADOWCAMI MOIMI, JAK I JA JESTEM NAŚLADOWCĄ CHRYSTUSA. (Jan Ryszard Kłossowicz, ofset, 11x8 cm).

Inny dar — to obraz przedstawiający Panią Częstochowską (mocna dominacja kolorystyczna) i rozjaśnione blaskiem świętości, małe postacie św. Franciszka z Asyżu i jego duchowego syna — Maksymiliana. Dar pochodzi od rodziny, która w Oświęcimiu straciła ojca. W serdecznej dedykacji dla Papieża wspomniano i tę ofiarę. (Z. Pawłowska, tempera, pł., 42x 29 cm.).

Jan Paweł II dwukrotnie wywyższył Brata Alberta: aktem beatyfikacji i kanonizacji. Ten wielki Polak, "człowiek sztuki, który obrał Matkę Bożą Patronką swoich zgromadzeń, aby wspomagała je w stawaniu się dobrymi jak chleb dla każdego zdegradowanego przez biedę materialną i moralną człowieka"⁷, posiada bogatą ikonografię także w ODP. Jego podobizny malowano, wykonywano w rzeźbie, umieszczano na różnych tkaninach.

Jeden z darów to skrzyneczka — ołtarzyk, w kształcie dyptyku, z dwoma obrazami: Matki Bożej (swobodna trawestacja wizerunku częstochowskiego) i Brata Alberta. Są one kopiami obrazów z więziennej kaplicy w Załężu, (namalowali je w 1982 r. internowani więźniowie). Skrzyneczkę z ołtarzykiem wykonali także więźniowie, a Papieżowi przekazali uczestnicy pielgrzymki służby więziennej. (deska, 45x27x6 cm.).

W dziesiątą rocznicę pontyfikatu Ojca świętego Jana Pawła II odbyła się w Rzymie beatyfikacja o. Honorata Koźmińskiego, kapucyna "który przez całe lata był niestrudzonym sługą dźwigania się z upadku moralnego człowieka i formował świeckich do aktywnego udziału w życiu społecznym w duchu Ewangelii, w duchu królewskich ślubów Jana Kazimierza"⁸. Obraz, który wtedy Papież otrzymał, odsłania sekret niezwykłej mocy i aktywności duszpasterskiej, ograniczonej po ludzku w Polsce pod zaborami. Obraz ukazuje o. Honorata klęczącego przed wizerunkiem Królowej z Częstochowy i z rękami ufnie do Niej wyciągniętymi. (Stanisław Bąkowski, ol. pł., 120x80 cm.).

I jeszcze jeden — godny uwagi — dar. Jest to tzw. "Ryngraf Jasnogórskiej Bogarodzicy". Ukazuje on Królową Polski w wieńcu dwunastu owalnych medalionów z miniaturami polskich świętych i błogosławionych (na awersie), O. Augustyna Kordeckiego i kardynała Stefana Wyszyńskiego (na rewersie) oraz banderolą z tekstem Apelu i dedykacją: JANOWI PAWŁOWI II PAPIEŻOWI APELU JASNOGÓRSKIEGO - PAULINI Z JASNEJ GÓRY 12 VI 19879. Piękny przykład wysokiego kunsztu artystycznego. (Sławomir Wroński, blacha pozłacana, techniki mieszane, 36x29 mm.)⁹.

Helena Kupiszewska

¹ Z relacji przekazanej przez świadków tego wydarznia.

² A. Podsiad, A. Szafrańska: Pierwsze dni pontyfikatu Jana Pawła II. Warszawa 1979, s. 168-169.

³ Tamże, s. 140.

⁴ H.T. Kupiszewska:/ Obraz Matki Bożej Jasnogórskiej - "Świadek" zamachu. "Kronika Rzymska" R 5: 1987, nr 59-60, s. 27-28. (Przedruki w: Tyś Wielką Chlubą naszego narodu, Częstochowa 1991, s. 441-443; "Rycerz Niepokalanej" (wyd.: Santa Severa, Włochy) 1996, nr 5, s. 202)

⁵ Jan Paweł II na ziemi polskiej, Libreria Editrice Vaticana 1979, s. 66.

⁶ Teka grafik pt.: „Sanktus 16670" wydana przez Koło Miłośników Ekslibrisu przy TPK we Wrocławiu, 1982. Są to prace różnych artystów.

⁷ Z.S. Jabłoński: „W godzinie Apelu", Częstochowa, 1999, s. 60.

⁸ Tamże, s. 60.

⁹ H. Kupiszewska: Błogosławiona Jadwiga w zbiorach Ośrodka Dokumentacji Pontyfikatu Jana Pawła II w Rzymie. "Kronika Rzymska" R 14: 1996, nr 109 s. 28.

opr. ab/ab

Wszystkie artykuły pochodzące z "Kronik Rzymskich" zamieszczone na stronach Opoki:
Copyright © by Kroniki Rzymskie