Prezentacja multimedialna w katechezie

 ^[ 1 ] Ze współczesnej praktyki szkolnej i wyników badań wynika, że podręcznik, aby skutecznie spełniał swoje zadanie, musi być obudowany. Oznacza to wyposażenie podręcznika w dodatkowe środki dydaktyczne, takie jak: zeszyty ćwiczeń, zbiory zadań, programy komputerowe, filmy wideo oraz poradniki metodyczne. W tej sytuacji, jeśli zakładamy użycie tylu środków, współczesna dydaktyka sugeruje zastosowanie podręcznika multimedialnego na płytach CDR. Tak przygotowany podręcznik - książka elektroniczna - stanie się nośnikiem informacji rzeczowych w układzie i opracowaniu metodycznym, wymagającym użycia komputera multimedialnego. ^[ 2 ]

Istotną zaletą zastosowanej techniki będzie sugestywnie przekazana treść oraz możliwość interaktywnego kontaktu z materiałem, a nie tylko biernego zapoznawania się z treścią podręcznika. Poniższa tabela pokazuje wpływ obudowy podręcznika na skuteczność i jakość procesu nauczania i uczenia się. ^[ 3 ]

Konstruowanie podręcznika obudowanego wydaje się także konieczne w katechezie. Obecnie zachodzą zmiany w konstruowaniu podręczników szkolnych, bowiem w polskiej oświacie jest wprowadzany system kształcenia modułowego. Polega on na nauczaniu - uczeniu się w oparciu o zwarte i samodzielne programowo jednostki dydaktyczne, zwane modułami, prowadzące do uzyskania żądanego poziomu wykształcenia.

Skoro w życie wejdzie system kształcenia modułowego, trzeba starać się, aby w procesie dydaktycznym katecheza nie pozostawała na samym końcu. Podręcznik do nauki religii - dla poszczególnych klas - poziomem przygotowania technicznego i merytorycznego powinien dorównywać wszystkim pozostałym podręcznikom.

Prawidłowo skonstruowany system kształcenia modułowego w katechezie winien odzwierciedlać warunki życia chrześcijan oraz uwzględniać indywidualne cechy osoby podejmującej naukę. Oto jak w przyszłości będzie wyglądała struktura nowoczesnego podręcznika. ^[ 4 ]

Nauczanie odbywać się może na zasadach stopniowego gromadzenia wiedzy i niezbędnych umiejętności, a przejście do kolejnego poziomu umożliwi zaliczenie etapu poprzedniego przez każdego uczącego się. Program kształcenia modułowego dostosowany będzie do konkretnych problemów życiowych i ogólnego poziomu wiedzy ucznia. Teologia stanowi system zwartych prawd. W jej obrębie podejmuje się ciągle na nowo trud ich wyjaśniania. Jest ona gotowa do dialogu z człowiekiem współczesnym i przybliżania mu w sposób zrozumiały Objawienia. W takiej sytuacji płyta CDR stanie się pośrednikiem między nauczycielem a uczniem. ^[ 5 ]

Materiały dydaktyczne, stanowiące integralną część modułowego programu nauczania, zawarte na CDR, będą tak ukierunkowane na ucznia, aby mógł je wykorzystać samodzielnie lub pod kierunkiem nauczyciela przy użyciu komputera multimedialnego. Wśród tych materiałów znajdą się również prezentacje multimedialne, których głównym elementem składowym jest obraz.

II.  OBRAZ  DYDAKTYCZNY  W  PROCESIE  POZNANIA

Obraz w najprostszej definicji jest określany jako komunikat ikoniczny, którego elementy są nośnikiem energii znaczeniowej. Najczęściej spotykane obrazy przedstawiają przedmiot lub określoną sytuację. Ich wartość jest uzależniona od podobieństwa odtwarzanej rzeczywistości. Obraz winien być dwuwymiarowy, zawierać w sobie treści przydatne do kształcenia, a jego konstrukcja jako obrazu dydaktycznego, winna opierać się na zasadach i wskazówkach pedagogicznych. ^[ 6 ]

Ze względu na wykorzystanie, obrazy w dydaktyce można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy z nich to obrazy zbiorowego oglądania, do których wlicza się drukowane obrazy dużego formatu oraz obrazy ekranowe. Drugi stanowią obrazy indywidualnego oglądania, tzn. obrazy małych form, albumy, ilustracje podręcznikowe, przezroczyste i nieprzezroczyste obrazy stereoskopowe.

Stopniując ich doskonałość odbicia rzeczywistości, którą przedstawiają, klasyfikuje się je na fotograficzne, a w nich stereoskopowe, fotograficzne kolorowe i czarno-białe oraz obrazy malarskie i rysunki. Do tych ostatnich przynależą prace malarskie kolorowe i czarno-białe, rysunki realistyczne, przekroje, schematy i wykresy. ^[ 7 ]

Obrazy ze względu na sposób przedstawiania rzeczywistości dzieli się na realistyczne, tj. takie, które zawierają w sobie fragment rzeczywistości i starają się ją wiernie odtworzyć na płaszczyźnie analogii, uogólniające, tzn. odtwarzające rzeczywistość w postaci uogólnień i symboli oraz kontaminowane, czyli odtwarzające rzeczywistość na zasadzie analogii, z wprowadzeniem znaków umownych. ^[ 8 ]

Praca nad przygotowaniem nowoczesnej lekcji - katechezy powinna uwzględniać założenia, możliwości i potrzeby realizacji wszystkich dydaktycznych zasad nauczania. Ze względu na temat artykułu należy się skoncentrować tylko na zasadzie poglądowości, jednej z siedmiu zasad wymienionych przez Cz. Kupisiewicza. ^[ 9 ] Współczesne rozumienie zasady poglądowości ukazuje W. Okoń stwierdzając, że spostrzeganie poprzedza każdą obserwację, a ta z kolei przygotowuje abstrakcyjne myślenie. Organizując zatem obserwację rzeczywistości, katecheta ma pomóc uczniom, aby w działaniu poznawczym łączyli oglądanie rzeczywistości z myśleniem, czyli to, co konkretne, z tym, co abstrakcyjne. Stosując tak rozumianą zasadę poglądowości, wchodzimy na drogę poznania przechodzącego od konkretu do abstrakcji i od abstrakcji do konkretu. ^[ 10 ] Uważa się, że pokazanie obrazu, czy pewnego konkretu nie wystarczy, aby uczeń dobrze poznał przedstawianą mu rzeczywistość. Nauczyciel - katecheta powinien organizować proces poznawania w oparciu o obserwację, myślenie i praktykę, stosując przy tym odpowiednią strategię nauczania. ^[ 11 ]

III.  OBRAZ  DYDAKTYCZNY  A  STRATEGIA  NAUCZANIA

W trakcie katechezy o przykazaniu miłości, zaleca się, by uczniowie najpierw sami obserwowali przedstawione na obrazie zachowanie człowieka, dopiero później je oceniali i proponowali inne rozwiązania sytuacji oraz zachowań. W końcowej fazie rozumowania można pytać, jak Chrystus oceniłby dane zachowanie. Rola katechety polegać powinna na doprowadzeniu uczących się do weryfikacji swego myślenia z nauką Jezusa. Tylko pod tym warunkiem nauczane pojęcie ma szansę być zrealizowane w ich życiu, natomiast właściwy czyn podjęty z miłości, trzeba z uczniami konkretnie zaplanować. Należy przy tym zwrócić uwagę, że im młodsi uczestnicy katechezy, tym bardziej zaleca się stosowanie poznania na drodze od konkretu do abstrakcji, w przeciwnym wypadku nasze nauczanie miałoby charakter czysto werbalny i nieskuteczny.

Konieczny jest zatem wybór podstawowej strategii nauczania. W strategii dedukcyjnej podaje się najpierw definicję, po czym następują przykłady. Definicje podaje nauczyciel, który może także podawać przykłady, o ile nie wyszukają ich sami uczniowie. W strategii indukcyjnej nauczyciel przedstawia przykłady, po których następuje definicja, odkrywana często przez samych uczniów. Stosowanie tej właśnie strategii nauczania pojęcia w katechezie zaleca ks. Władysław Kubik SI. Poniżej zostały zilustrowane oba sposoby używane przy wprowadzaniu nowych pojęć. ^[ 12 ]

Zalety obu strategii równoważą się, a wybór którejś z nich będzie podyktowany przez wzgląd na czas, jakim dysponujemy oraz wyniki, jakie chcemy osiągnąć. Strategia dedukcyjna jest najbardziej przydatna przy ograniczonej ilości czasu przeznaczonego na nauczanie. Posługujący się nią uczniowie przyswajają sobie pojęcia szybciej, aniżeli stosujący strategię indukcyjną. Strategia indukcyjna może być jednak pomocna w nauce definiowania pojęć. Ponadto dzięki niej uczniowie dowiadują się, jak należy się uczyć. W praktyce pedagogicznej okazuje się, iż strategia dedukcyjna pozwala na lepsze utrwalenie rezultatów nauki, aniżeli sposób indukcyjny. ^[ 13 ]

Należy zachować szczególną ostrożność w stosowaniu strategii indukcyjnej, np. w sytuacji przybliżania katechizowanym uczniom Osoby Boga Ojca, Ducha Świętego, aniołów itp. Obrazy w tym wypadku nie będą nigdy odpowiednim odzwierciedleniem rzeczywistości. W procesie katechetycznym można posługiwać się dziełami sztuki, ale dopiero na etapie katechezy starszych uczniów. Może to nastąpić, gdy uczniowie potrafią odróżnić zamiar artysty, ukazującego piękno, wielkość działania Boga, Jego dobroć, Jego miłość, przychylność dla człowieka, od rzeczywistego obrazu Boga. Najlepszym obrazem Boga będą zawsze słowa Pisma Świętego lub świadectwa ludzi współczesnych, którzy doświadczają Jego działania w swoim życiu. Odkrywanie Boga, działającego w życiu konkretnych ludzi, najlepiej przygotowuje uczniów do odkrycia Go także we własnym życiu. ^[ 14 ]

Trzeba jednak wykluczyć z prezentacji w katechezie takie obrazy, które nie oddają prawdy lub są zainspirowane motywami apokryfów albo materializują to, czego nie można zmaterializować. ^[ 15 ] Od stuleci wydarzenia biblijne były dla artystów źródłem inspiracji twórczej, toteż treści zawarte w Świętej Księdze doczekały się wizualizacji. Pod wpływem Biblii powstawały i powstają różne dzieła sztuki. Trzeba jednak pamiętać, że w pracy z Pismem Świętym chodzi głównie o interpretację pojęć w powiązaniu z przedstawiającymi ich treść obrazami. Zaleca się również wyrażanie własnej opinii dotyczącej treści biblijnej zawartej w obrazie. Obcowanie z dziełami sztuki na katechezie, szczególnie ich medytowanie, może zaowocować własnymi pracami rysunkowymi, kojarzącymi się z treściami biblijnymi. ^[ 16 ]

Najbardziej rozpowszechnionym i tanim w zastosowaniu materiałem dydaktycznym z zakresu wizualizacji katechezy są przezrocza. Wysoko ceni się ich wartość poznawczą i wychowawczą. Ponadto w oparciu o posiadaną wiedzę, dotyczącą robienia slajdów, można z kolei rozpocząć budowę prezentacji multimedialnej. ^[ 17 ]

IV.  PRZEZROCZA  DYDAKTYCZNE  W  KATECHEZIE

Warto przypomnieć, że specjalnie opracowany zestaw 120 diapozytywów został dołączony do Podręcznika metodycznego do Katechizmu Religii Katolickiej w 1976 roku. Był to zatem, jak na tamte czasy, podręcznik obudowany. Obecnie stajemy przed możliwością budowania dla potrzeb katechezy prezentacji multimedialnych. Trzeba jednak uzmysłowić sobie, że w trakcie tworzenia poszczególnych elektronicznych slajdów wykorzystać można doświadczenia uzyskane właśnie przy zastosowaniu zwykłych przezroczy dydaktycznych w katechezie.

Przezrocza u oglądających je uczniów wywołują zainteresowanie, pobudzają spostrzegawczość, dostarczają przeżyć i uzupełniają je, wywołują aktywność myślową i rozwój mowy, ^[ 18 ] wyobrażeń, potęgują poczucie estetyki, ułatwiają zrozumienie słów i są dopełnieniem podręcznika. ^[ 19 ] W porównaniu z fotografią uzyskują lepsze parametry techniczne. Mają znacznie większy format i ogląda się je w zaciemnionym pomieszczeniu, co sprzyja skupieniu i uwadze. Przezrocze ukazuje się na ekranie i po pewnym czasie znika. Cykl przezroczy użyty do wybranej projekcji jest bardziej sugestywny niż fotografie. Wielkość pokazującego się na ekranie obrazu przezrocza, pozwala na oglądanie go przez większy zespół ludzi, co także stwarza możliwość zbiorowej dyskusji nad jego treścią. ^[ 20 ]

Efektywność dydaktyczną przezroczy podnosi zsynchronizowanie ich z muzyką i słowem. W katechezie może mieć miejsce sytuacja dwojakiego rodzaju. Z powodu ograniczonej ilości przezroczy trzeba dodać do nich odpowiedni komentarz i muzykę. W drugiej sytuacji do odpowiedniej muzyki dobiera się odpowiednie obrazy, które mogą pobudzić uczniów przez wywołanie odpowiedniego nastroju. Tak przygotowany komentarz muzyczny może doskonale prowadzić widza. ^[ 21 ] Z powodzeniem mogą być zastosowane również dźwięki inne niż muzyczne, tzn. hałas otoczenia, czy też jakieś efekty specjalne. ^[ 22 ]

Czas emisji poszczególnych przezroczy uzależnia się od ilości elementów występujących na kadrze obrazu, a także od stopnia dotychczasowego poznania przez ucznia fragmentu prezentowanej rzeczywistości. Na przedłużenie oglądania ma wpływ wzajemny stosunek poszczególnych przedmiotów na ilustracji oraz skala złożoności przedstawionej sytuacji.

Dydaktycy twierdzą, że najlepsza lekcja przygotowana w oparciu o diapozytywy to ta, która przedstawia je z zachowaniem logicznego następstwa, harmonii barw i jedności formalnej: treść, kolor, środowisko. ^[ 23 ]

Katecheta ma do dyspozycji generalnie dwa rodzaje przezroczy. Pierwszy z nich to rodzaj ilustratywny, do którego zalicza się diapozytywy z konkretnymi obrazami, jak również wykonane dla porównania. Drugi typ to slajdy informacyjne, zawierające nowy materiał poznawczy oraz ikoniczny. Wyjaśnienie przekazywane za ich pomocą może przyjmować kierunek od ogółu do szczegółu. Na przykład slajdy problemowe dzieli się na sytuacyjne i programowane. Pierwsze pozwalają dostrzec problem, a drugie rozwiązać go. Do tej grupy należą również przezrocza instruktażowe, które pokazują kolejne czynności, zmierzające do osiągnięcia celu.

Innym kierunkiem wyjaśniania przy użyciu slajdów może być objaśnienie uogólnione. Wówczas przemawia się do widza przez znane przypadki szczególnego zdarzenia. Ich zadaniem jest systematyzowanie wiedzy. Przy uogólnianiu faktów można dążyć do budowania pojęć. Ten typ jest szczególnie pożądany w katechezie dla młodszej grupy uczestników, gdyż umożliwia stosowanie lepszej dla nich strategii indukcyjnej.

Do tego rodzaju slajdów należą także wychowawcze, w których łączone są elementy pedagogii z treściami nauczania. Bardzo przydatne okazuje się również stosowanie slajdów integrujących, które umożliwią porządkowanie wiedzy z kilku tematów kolejnych katechez. Jako sprawdzenie zdobytej wiedzy warto zastosować przezrocza weryfikujące, których oglądanie stwarza okazję do tego, by uczeń mógł porównać własne rozwiązanie problemu z roztrzygnięciem wzorcowym. ^[ 24 ]

Prezentacja multimedialna, która ma zastąpić rzutnik z magnetofonem, może być pokazywana uczniowi na ekranie komputera jak również przez panel na ekranie ściennym tak, jak tradycyjne diapozytywy. Posiada ona zatem te zalety, które wyróżniali wszyscy teoretycy korzystania ze slajdów. Ponadto można dołączać efekty muzyczne i komentarz słowny. Prezentacja jest interaktywna, dzięki czemu uczeń sam decyduje o tym, kiedy obejrzy zawartość ekranu - slajdu; naciska strzałkę i kontynuuje swoją naukę zgodnie z szybkością percepcji.

V.  PREZENTACJA  MULTIMEDIALNA  JAKO  NOŚNIK  TREŚCI  KATECHETYCZNEJ

Prezentacja multimedialna może być współczesnym nośnikiem obrazu w katechezie. Nie zmieni to jednak, jak się przewiduje, podstawowych zasad posługiwania się obrazem w procesie dydaktycznym. Dlatego przedstawię je tutaj w celu krótkiego przypomnienia.

Przed rozpoczęciem prezentacji katecheta wyjaśni jej cel, a także to, co będzie ona zawierała. W czasie, gdy rozpocznie się oglądanie, katecheta powinien zwracać uwagę uczniów na najciekawsze szczegóły obrazu, które są potrzebne do realizowania celów dydaktycznych. ^[ 25 ]

Zaleca się, by prowadzący w trakcie projekcji zapytał uczniów o jeden z elementów obrazu monitora czy ekranu, celem zorientowania się, czy odnaleźli jego właściwy sens. Wbrew kuszącym możliwościom medialnym, nie powinno się podawać katechizowanym zbyt wielu obrazów do oglądania. W takim przypadku uczeń nie zdąży uchwycić idei przewodniej obrazu i go nie zapamięta. Prowadzącemu powinno zależeć, by w trakcie katechezy w młodych umysłach nastąpiło indywidualne kontemplowanie obrazu. Wpłynie to na podejmowanie konkretnych czynów przez dorastającą młodzież. Młodsi, poruszeni treścią ilustracji mogą np. wykonać prace plastyczne na jej temat. ^[ 26 ]

Katecheta powinien wprowadzić obraz w momencie do tego najbardziej odpowiednim. Uczniowie powinni nasycać się jego kolorystyką i przesłaniem, niekiedy wypowiadać się spontanicznie i stawiać pytania. Dla pobudzania ich do jeszcze większej aktywności, należy zadawać im pytania, analizując wraz z nimi określony widok od elementów centralnych do małych szczegółów, starając się przy tym, by pytania były możliwie najbardziej ogólne i pomagały uczniom w formułowaniu odpowiedzi samodzielnej. Ważne jest, by uczniowie potrafili zauważyć związki zachodzące pomiędzy poszczególnymi elementami prezentowanego obrazu. Katecheta nie powinien odpowiadać na pytania uczniów, o ile wie, że sami uczniowie potrafią na nie odpowiedzieć oraz nie powinien mówić o obrazie niczego ponad to, co konieczne. ^[ 27 ]

Wydaje się, że katecheza, choć prowadzona rzetelnie z użyciem krótkiego - dydaktycznego filmu wideo, odnosi bardzo mały skutek. Przyczyną tego stanu rzeczy jest chyba samo podejście nastolatków do telewizji i magnetowidu. Z obserwacji zachowania uczniów w trakcie prowadzenia takich katechez wynika, że młodzież nie ogląda, a nawet nie stara się słuchać ścieżki dźwiękowej filmu. Telewizor w domu rodzinnym jest włączony i bez przerwy emituje programy. Ich treść nie dociera jednak do odbiorców, ponieważ są oni rozkojarzeni i wykonują równocześnie inne czynności. Młodzież zgromadzona w klasie podczas katechezy zachowuje się podobnie. Z góry zakłada, że obejrzenie filmu lub programu, nawet z uwagą, niczego nowego nie wniesie do sprawy, toteż rozprasza swoją uwagę i oddala się od wiedzy. Alternatywą dla takiego stanu rzeczy byłoby wbudowanie sekwencji wideo, jako części składowej, do interaktywnej prezentacji katechetycznej na CDR. Wychodzi się z założenia, że już samo obsługiwanie prezentacji, czyli przechodzenie od jednego do drugiego slajdu, wymaga koncentracji ucznia. Warto zauważyć, że telewizor jako środek dydaktyczny stracił na znaczeniu poprzez jego całkowite spopularyzowanie w społeczeństwie. Dzisiaj potrzeba w dydaktyce bardziej nowoczesnych środków. Jednym z nich może się okazać katechetyczna prezentacja multimedialna. ^[ 28 ]

VI.  KONSTRUOWANIE  OBRAZU  DYDAKTYCZNEGO  DO  POTRZEB  PREZENTACJI

Przystępując do konstrukcji obrazu dydaktycznego, nauczyciel powinien rozważyć kształt ogólny warstwy wizualnej, następnie jego barwę, liternictwo, wielkość elementów graficznych, jego tło oraz elementy służące wyodrębnieniu informacji, takie jak strzałki i kontrasty. Autor katechetycznej prezentacji multimedialnej będzie musiał zdigitalizować posiadane do dyspozycji zbiory graficznego odzwierciedlenia rzeczywistości. Będą to zatem dzieła plastyczne - malarstwo, rysunki, fotografie, grafiki, a także prace ilustrujące sceny biblijne i dokumentalne zawierające mapy i fotografie. Uzupełniać je powinny wizerunki sugestywne, czyli nie będące czystą reprodukcją, lecz interpretacją o charakterze ikonicznym oraz treści słowne - porównania, przenośnie, analogie.

Stają przed nami niebywałe dotąd możliwości fotografowania rzeczywistości ludzkiego życia. Katecheta może korzystać ze skanera i digitalizować obrazy potrzebne w procesie dydaktycznym. Jeśli brak mu odpowiednich albumów w bibliotece szkolnej, może skanować pożyczone książki. Po ich wydrukowaniu drukarką atramentową (bez obaw o zniszczenie książki), można je pokazywać setkom uczniów i uczennic. Oprócz tego, jeśli brak jest w szkole skanera, można skorzystać z internetu i tą drogą pozyskać potrzebne fotografie z katolickich stron www. ^[ 29 ] Skanowanie wycinków prasowych, części katechizmu oraz gromadzenie plików internetowych wzbogaca współczesny materiał poglądowy, potrzebny do aktywizowania ucznia.

Nie wszystkie jednak obrazy, które fascynują osoby dorosłe, są zrozumiałe dla dzieci i młodzieży. Wizualizacja powinna być psychologicznie dostosowana do etapu rozwojowego ucznia i nie obciążająca zbytnio jego umysłowości. W klasach młodszych - co zostało już powyżej zasygnalizowane - nie można i nie da się przedstawić w sposób realistyczny, na zasadzie fotograficznego odbicia rzeczywistości, Osoby Ojca i Ducha Świętego. Obraz używany w katechezie powinien ukazywać prawdziwą ideę i być religijnie piękny, czyli dający sprawom wiary posmak piękna. ^[ 30 ] Podobnie każda scena zawarta w prezentacji katechetycznej powinna pobudzać do refleksji i budować atmosferę sakralną w grupie uczących się.

W sytuacji, kiedy idea obrazu ma być podporządkowana treściom słownym dołączonym do niego, to owa idea winna zostać przedstawiona w sposób schematyczny; jeśli zaś jest inaczej, winno się ją przedstawiać w sposób realistyczny.

Ważną rolę odgrywa odpowiedni dobór barw i ich harmonia, a także dostosowanie do zamierzonych efektów psychologicznych. Zebrane dotychczas doświadczenia dowodzą, że najlepszą czytelność napisów uzyskuje się w następujących zestawach: czarny napis i żółte tło, niebieski napis i białe tło, zielony napis i białe tło. Największą czytelność na obrazie posiadają napisy, składające się z liter o minimalnej wysokości 20 mm, jednakże najdrobniejszy szczegół nie może być niższy aniżeli 4 mm.

Jeśli treść obrazu jest podporządkowana strukturze słownej, napisy na nim winny ujmować skrótowo jego treść. Figury i inne kształty winny być podobne do przedmiotów znanych uczniowi. Najłatwiej dostrzega się na obrazie te przedmioty, które wyodrębniają się od pozostałych poprzez regularne lub nieregularne kształty. Dla uzyskania kontrastu poleca się barwy: żółta - czarna, żółta - niebieska, niebieska - biała. Celem wyodrębnienia pewnych informacji z treści stosuje się zróżnicowanie wielkości liter. Jeśli treść obrazu nie jest podporządkowana strukturze słownej, dla przyciągnięcia uwagi ucznia stosuje się na nim pewne zabiegi, np. zagęszczanie podniet wzrokowych w wybranym fragmencie płaszczyzny wizerunku, malowanie figur naturalnych, zamykanie widoku w zarysie dowolnego wielokąta, dla ułatwienia uczniowi zapamiętania jego wizualnej strony lub konstruowanie obrazu zawierającego luki, niedomówienia, ukryte informacje lub stosowanie jednolitych barw tła i kontrastowanie barw elementów graficznych. Celem uzyskania innych efektów, np. ruchu, poleca się stosowanie różnego rodzaju strzałek, linii przerywanych, linii na przemian ciągłych i przerywanych. Wśród tych operacyjnych zasad konstruowania obrazów dydaktycznych można wykorzystać prosty druk barwny, zawierający tekst o liczbie 5 - 7 wierszy. ^[ 31 ]

VII.  PROGRAM  PREZENTACYJNY  CHARISMA  4.0

Jest to jeden z programów graficznych firmy Micrografx, które zostały zakupione przez Ministerstwo Edukacji Narodowej dla wszystkich szkół w Polsce. Program służy do tworzenia prezentacji multimedialnych. Fakt ten ma duże znaczenie dla nauczycieli, daje bowiem możliwość opracowania materiałów dydaktycznych, które oddziałują w sposób wielostronny na uczniów. Materiały te mogą być różne w zależności od potrzeb kształcenia indywidualnego. Trzeba zaznaczyć, że wystarczy poprosić nauczyciela informatyki, a udostępni on odpowiednie oprogramowanie potrzebne do składu prezentacji multimedialnej.

Program ten, którego celem jest wizualizacja treści, początkowo znalazł zastosowania komercyjne w gospodarce i biznesie. Stosunkowo późno, to znaczy dopiero około 1995 roku, zaczęto wykorzystywać jego możliwości dydaktyczne. Tak późne zastosowanie tego oprogramowania w szkole wynikało z braku umiejętności oraz trudności ze sprzętem komputerowym. W oparciu o wymieniony powyżej program można zbudować produkt - prezentację. Będzie ona służyć procesom edukacyjnym jako element programowy, potrzebny do realizacji określonych celów kształcenia, zarazem spełniający warunek nauczania - przekazu treści, jak i uczenia się z wykorzystaniem atrybutu wielopłaszczyznowej interakcji.

W obowiązujących do dzisiaj klasyfikacjach środków nauczania, prezentacja multimedialna nie znalazła należnego jej miejsca. Jest ona nie tylko środkiem nauczania, ale również metodą, której stosowanie jest nadal niedoceniane. Prezentacja, stosująca przeróżne środki elektronicznego wyrazu, może stanowić audycję multimedialną, ujmować całość albo fragment jednostki lekcyjnej. Jeśli ktoś pragnie zrozumieć, jakie ma ona dydaktyczne atuty, powinien poznać całe instrumentarium, służące do jej budowy oraz sterowania. Problem braku odpowiednich prezentacji w polskich szkołach wielu autorów dostrzega w samej kadrze nauczycielskiej. Wielu humanistów nie zaakceptowało, jak dotąd, wszechobecności komputera w środowisku szkoły. ^[ 32 ]

Przed rozpoczęciem budowy cyklu prezentacji katechetycznych, które znajdą się na CDR, trzeba przygotować scenariusz każdej z nich. Prezentacja służy ilustracji tematu, dlatego nie powinno się odchodzić w niej od tekstu podstawowego kosztem stosowania materiałów audiowizualnych. ^[ 33 ] Treści poszczególnych prezentacji mogą składać się na określony dział podręcznika nauki religii, a dzięki specjalnym odsyłaczom wzajemnie się uzupełniać.

Prezentacja, podobnie jak każda książka, powinna mieć swoją stronę tytułową, z której można przejść do indeksu lub do wybranej grupy tematycznej. Indeks powinien umożliwiać odnajdywanie poszczególnych definicji rozrzuconych po całej prezentacji. ^[ 34 ]

Pytania kontrolne, które stają się jednocześnie kierunkiem poszukiwań uczniów, powinny znaleźć się na stronie menu głównego, obok ikon i numerów grup, na które zostanie podzielona klasa. Umieszczenie ich tylko na końcu materiału przeznaczonego dla poszczególnego zespołu uczniów wprowadza zamieszanie. Taki stan rzeczy mógłby utrudnić ponadto indywidualne wykorzystywanie prezentacji.

Jeśli katechezę opracowuje się w oparciu o istniejący już podręcznik metodyczny, wówczas nie ma problemu z podziałem danej prezentacji na podczęści lub grupy. W celu stworzenia prezentacji dobrze jest ją rozrysować na olbrzymich planszach papieru łącznie ze schematami połączeń między poszczególnymi slajdami. Należy następnie zatytułować każdy projektowany slajd, wówczas cały ekran będzie podporządkowany jednemu tematowi. Na każdym ekranie powinno znajdować się wiele wolnego miejsca, dzięki czemu łatwiej będzie uczniowi rozróżnić jego elementy. Warto pamiętać, że tło dla wszystkich slajdów powinno być jednakowe. Na ekranie należy zachować równowagę. Jeśli w lewym górnym rogu zamieszczamy jakąś fotografię, to w prawym dolnym również należy umieścić jakąś grafikę. Ważne dane powinny się znajdować ciągle na tym samym miejscu kolejnych slajdów. Po wykonaniu takiej mapy trzeba wybrać sposób poruszania się po prezentacji. Program Charisma 4.0 oferuje w tym celu tzw. link-i. Można je zastosować jako łącza hipertekstowe, ale również jako łącza reagujące na kliknięcie grotem myszki, na wybranym elemencie graficznym, np. na strzałce, klawiszu.

Odsyłacze, służące do poruszania się po prezentacji, powinny znajdować się na każdym ekranie w tym samym miejscu, podobnie przycisk, umożliwiający przejście do strony tytułowej oraz indeksu. W audycjach o strukturze linearnej wystarczy, że pojawią się dwa symbole: naprzód i cofnij.

Dla definiowania zjawiska, zgodnie ze strategią dedukcyjną, najlepszy pozostanie tekst, dlatego zaleca się, by obok definicji pojawiał się obraz, a dopiero później był słyszalny głos czytający tekst widoczny na ekranie. ^[ 35 ] Tak więc jeden środek wyrazu powinien uzupełniać inny. Zgodnie z tą zasadą, obraz uzupełnia definicję, a tę z kolei głos lektora. Z doborem dźwięku jest znacznie trudniej niż z obrazem. Źle dobrany dźwięk psuje prezentację. Obowiązuje zasada, aby nie korzystać z dźwięku, jeśli nie wnosi nic nowego i nie uzupełnia innych środków wyrazu. Nie zaleca się umieszczania narracji na początku nowego działu prezentacji.

Podczas tworzenia prezentacji należy pamiętać o używaniu akapitów i stosowaniu odpowiedniej czcionki. Zasadniczo komputery szkolne mają zainstalowane tylko czcionki z systemu operacyjnego Windows. Ponadto zbyt ozdobna czcionka może zniechęcać do czytania tekstu, a co za tym idzie w ogóle do oglądania prezentacji.

Celem niniejszej publikacji nie jest opis działania programu, dlatego ograniczono się do przykładu ilustrującego podstawowy atut programu Charisma 4.0, którym jest prezentowanie nowych treści w sposób ciekawy i umożliwiający stosowanie przede wszystkim strategii indukcyjnej w nauczaniu. Program Charisma 4.0 stwarza możliwość robienia slajdów bez aparatu fotograficznego. Na załączonym obrazie widać, że niektóre fotografie są zamieszczone w swoim sąsiedztwie, jakby na jednym pasku kliszy fotograficznej.

Program Charisma 4.0 można śmiało nazwać inteligentnym rzutnikiem. Z natury jako program prezentacyjny może służyć doskonale strategii indukcyjnej w nauczaniu. Należy jednak postawić pytanie, czy posługiwanie się prezentacjami katechetycznymi, bez środowiska komputerowego w szkole, osiągnie wyznaczone cele.

VIII.  PREZENTACJA  KATECHETYCZNA  W  ODPOWIEDNIM  ŚRODOWISKU

Niniejszym artykułem pragnie się zachęcać do tworzenia i używania prezentacji multimedialnych na katechezie. Przestrzega się jednak przed błędnym myśleniem o dydaktycznych walorach posługiwania się komputerami. Zastosowanie ich jako dodatku do tradycyjnych metod nie spowoduje oczekiwanej poprawy jakości nauczania. Dotychczasowe użycie programów typu drill and practice dowodzi, że mogą one rozwijać ćwiczenie tylko prostych operacji umysłowych - niższego rzędu. Trzeba dodać, że takie oprogramowanie nie wykorzystuje możliwości związanych z przetwarzaniem prezentowanych danych, np. przy użyciu programu do budowy prezentacji multimedialnych Charisma 4.0.

Jeśli zastosowanie komputerów w edukacji ma przynieść widoczne efekty, to muszą one zostać osadzone w środowiskach uczenia się i nauczania, to znaczy w systemach, które wywołują u uczniów procesy niezbędne, by osiągnąć pożądane, istotne cele kształcenia. Osadzenie oznacza, że ów system jest zespolony ze środowiskiem, wzmacniającym jego szczególne zalety i możliwości związane z gromadzeniem, przedstawianiem i przetwarzaniem informacji oraz stymulującym efektywne formy interakcji i współpracy: wymianę danych, informacji i problemów za pośrednictwem sieci. ^[ 36 ]

Nowe koncepcje uczenia się stworzyły pogląd, że komputerowe środowisko uczenia się nie ma być wyposażone w całkowitą wiedzę. Nie musi też ono dyktować struktury i kierunku uczenia się. Powinno natomiast stwarzać sytuacje, w których uczący się mają pełną kontrolę nad komputerami, poznają, jak się uczyć i współpracują wzajemnie ze sobą. ^[ 37 ]

Systemem umożliwiającym te postulaty jest CSILE - Computer Supported Intentional Learning Enviroments - Komputerowe Środowisko Świadomego Uczenia się. Nowością jest tutaj otwarcie na program kształcenia ogólnego. Odpowiada to założeniom polskich reform idących w kierunku kształcenia modułowego, jak również reformie polskiej oświaty, likwidującej szkoły zawodowe, a tworzącej w zamian za to szkoły ogólnokształcące. CSILE jest sieciowym systemem hipermedialnym, umożliwiającym uczniom tworzenie własnych baz danych, które zawierają tekst i grafikę. Wszyscy uczący się mogą mieć dostęp do bazy danych i komentować nawzajem swoje uwagi. Załóżmy, że w bazie danych młodzież znajdzie również gotowe prezentacje katechetyczne. Powinny one wywoływać dyskusję oraz swobodny przepływ komentarzy, które z kolei zostaną dołączone do wspomnianej bazy.

Możliwość komentowania zachęca młodzież do zespołowego budowania wiedzy w ramach klasy. Oto siedem podstawowych zasad odnoszących się do struktury CSILE.

1. Przedmiotowość - zachęcanie do traktowania wiedzy jako przedmiotu dyskusji, krytyki, zmian oraz zestawiania z wiedzą zdobytą przez innych.
   
2. Postęp - konstruowanie wiedzy za pomocą systemu dającego uczniowi poczucie, że czyni postępy.
   
3. Synteza - pomaganie w integrowaniu wiedzy i różnych form jej prezentowania.
   
4. Konsekwencja - umożliwianie każdemu uczniowi otrzymania zwrotnej informacji o wynikach jego poczynań.
   
5. Wkład - umożliwianie każdemu uczniowi zobaczenia, jaki jest jego wkład do rozwoju wiedzy zbiorowej.
   
6. Wzajemne dopingowanie się - stwarzanie maksymalnej szansy odkrywania interesujących powiązań informacji.
   
7. Społeczność - integrowanie społeczne i intelektualne klasy. ^[ 38 ]
   

Po prawie dziesięciu latach od podjęcia badań nad CSILE można stwierdzić, że taka myśl zbytnio się nie rozpowszechniła. Owszem, wykorzystuje się wspomnianą strukturę w Internecie, w niewielkim jednak stopniu do celów czysto edukacyjnych. Ks. Tomasz Węcławski w swojej książce pt. Sieć ukazuje możliwości wykorzystania sieci globalnej do prowadzenia kursu teologii fundamentalnej. Przygody Jana i Karla oraz innych bohaterów są tylko wątkiem narracji, towarzyszącym wykładowi teologii i opisowi Internetu jako środka dydaktycznego. Zastosowanie takiej struktury w katechezie jest zatem możliwe szczególnie tam, gdzie potrzebne jest nauczanie indywidualne, gdzie z różnych powodów są poważne problemy z dotarciem kapłana lub katechety. ^[ 39 ] Zastosowanie takiej struktury w katechezie, choćby na kilka jednostek lekcyjnych, mogłoby stokrotnie zaowocować. ^[ 40 ] Warto zatem przeprowadzić badania przydatności multimediów, a w szczególności prezentacji multimedialnych w nauce religii.

IX.  KSIĄŻKA  "PAPIEROWA"  A  POKAZ  MULTIMEDIALNY

Bardzo istotnym czynnikiem w ustalaniu zasobu wiedzy ucznia w danej jednostce dydaktycznej jest to, ile wiedział on na dany temat, przed rozpoczęciem procesu dydaktycznego metodą tradycyjną - z podręcznikiem lub w cyklu katechez multimedialnych. Z tego powodu na początku porównania trzeba zastosować test umiejętności wejściowych, który dostarcza informacji o osiągnięciu przez ucznia celów wejściowych. Informacja ta pozwala nauczycielowi na ocenę przygotowania ucznia i dokonanie poprawek we własnych planach nauczania. ^[ 41 ]

Jeśli chcemy ocenić efektywność obszernego cyklu katechez prowadzonych tradycyjnie oraz przeprowadzonych z wykorzystaniem metod audiowizualnych, potrzebna jest także wiedza, ile celów końcowych i cząstkowych osiągnęli uczniowie przy końcu nauki w każdym z tych systemów.

Przygotowując eksperyment, mający ocenić oba te systemy, należy dysponować dwiema grupami uczniów o prawie identycznym zasobie wiedzy. Jeżeli wybrane przez nas grupy nie znajdują się w chwili rozpoczęcia badań na jednakowym poziomie, nie można porównać skuteczności obu systemów po zakończeniu eksperymentu. Równoważność grup można stwierdzić, stosując test, który mierzy osiąganie przez ucznia celu końcowego i celów cząstkowych.

Można wówczas dobrać uczniów parami, w zależności od ich wyników w teście tak, aby w każdej parze znalazło się po jednym przedstawicielu obu porównywanych oddziałów. Otrzymamy w taki sposób dwa nowe oddziały o wyrównanym poziomie. Jeden z nich będzie kontynuował naukę metodami tradycyjnymi, a drugi przy użyciu metod audiowizualnych. Przy końcu nauki porówna się ilość celów końcowych i cząstkowych, osiągniętych przez uczniów z obu grup.

Przeprowadzenie takich badań wydaje się niezbędne przed stosowaniem multimediów w katechezie na szerszą skalę. W trakcie tych ekspertyz będzie można zaobserwować, czy użycie komputerów ma wpływ na oceny moralne naszych wychowanków, na pamięć krótkotrwałą lub długotrwałą, czy komputer może nauczyć wartościowania, czy wzmocni lub ukształtuje prawe sumienie. Są to pytania, na które powinni odpowiedzieć współcześni dydaktycy katechezy - nauki religii.

---

Ks. Andrzej Zakrzewski - ukończył studia podyplomowe w Instytucie Pedagogiki na UMK w Toruniu z zakresu "Metod komputerowych pedagogiki szkolnej", katecheta w Bydgoszczy, Diecezjalny Duszpasterz Młodzieży Harcerskiej ZHR, korespondent KAI.

---

opr. ab/ab