Słownik dla katechetów i katechetyków

ks. Radosław Chałupniak

SŁOWNIK DLA KATECHETÓW i KATECHETYKÓW

Radosław Chałupniak, Jan Kochel, Jerzy Kostorz, Waldemar Spyra (red.), Wokół katechezy posoborowej. Księga pamiątkowa dedykowana księdzu biskupowi Gerardowi Kuszowi, Opole 2004, ss. 448.

W ostatnich latach literatura obcojęzyczna wzbogaciła się o kilka solidnie przygotowanych słowników katechetycznych. W naszym kraju wciąż jeszcze brakuje podobnego opracowania, choć polska katechetyka może poszczycić się nowymi dokumentami katechetycznymi oraz kilkoma dobrymi podręcznikami. Prezentowane dzieło w zamiarze redaktorów miało być takim swoistym kompendium polskiej myśli katechetycznej, skierowanym tak do praktyków, jak i do teoretyków związanych z dziełem katechezy. Pomysł takiego opracowania zrodził się przy okazji zbliżania się ważnej daty.

W 2004 roku mija 25 lat od ukazania się adhortacji apostolskiej Catechesi tradendae. Dokładnie w pierwszą rocznicę swego wyboru na Stolicę Piotrową, 16 października 1979 r., Jan Paweł II podpisał dokument katechetyczny, który śmiało można nazwać „kamieniem milowym katechezy”. Dokument, który — obok Dyrektorium katechetycznego z 1971 r. — stanowi teoretyczny fundament dzieła katechezy posoborowej, przeniknięty jest wręcz charyzmatyczną i proroczą wizją wielkiego Pasterza — Jana Pawła II. Adhortacja — jako zachęta — była istotnym impulsem w dziele odnowy katechezy. Zgodnie z intencją Autora, „skierowana do całego Kościoła, wzmocniła trwałość wiary i życia chrześcijańskiego, dodała nowych sił obecnym inicjatywom, pobudzała ducha do nowych poszukiwań — z zachowaniem koniecznej czujności — i przyczyniła się w chrześcijańskich wspólnotach do wzrostu radości, że mogą przekazywać światu Tajemnicę Chrystusa” (Ct 4). To niezwykłe przesłanie było wielokrotnie realizowane przez samego Ojca Świętego. On, Pierwszy spośród zastępu katechetów, nieustannie pokazuje, jak w radości, mocy i cierpieniu, współczesnemu światu głosić zmartwychwstałego Pana.

Papieska definicja katechezy jako „wychowania w wierze dzieci, młodzieży i dorosłych” (Ct 18) jest bodajże najważniejszym odniesieniem dla wszystkich osób, które włączają się w jej dzieło. To określenie pozwala na wyraźne połączenie katechezy i wzrastającej wiary. Tam, gdzie w działaniach pastoralnych chodzi o wiarę i jej rozwój, dokonuje się katecheza. Jest to, oczywiście, bardzo szerokie określenie, dowartościowujące jednak działania wszystkich katechetów: biskupów, kapłanów, osób zakonnych i świeckich. Papieska wizja katechezy jest na wskroś integralna — ani nie zamyka jej do jakiegoś określonego etapu rozwojowego (dotyczy wszystkich chrześcijan w każdym wieku i stanie), ani nie pomija żadnych środowisk katechetycznych (parafii, rodziny, szkoły, stowarzyszeń, ruchów i różnych ośrodków formacyjnych). Katecheza, której obraz wyraźnie i dobitnie został nakreślony w adhortacji Catechesi tradendae, po 25 latach jest nieustannym wyzwaniem skierowanym w stronę kolejnych generacji odpowiedzialnych chrześcijan. W ćwierć wieku później warto zatrzymać się nad tym dokumentem i dokonać swoistego „rachunku sumienia” z postulatów w nim przekazanych.

Jeszcze jedna data stanowiła dla Autorów ważny impuls w przygotowaniu prezentowanej książki. Otóż 23 października 2004 r. mija sześćdziesiąta piąta rocznica urodzin gliwickiego sufragana, wykładowcy katechetyki i pedagogiki — ks. biskupa Gerarda Kusza. Z tej właśnie okazji Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego podjął inicjatywę wydania księgi pamiątkowej dedykowanej Jubilatowi. Idea zbiegła się z potrzebą katechetycznego kompendium. Do realizacji dzieła zaproszono liczne grono profesorów i wykładowców katechetyki z całej Polski oraz — w szczególny sposób — znajomych Księdza Biskupa z Opola i Gliwic. W ten sposób pojawiła się możliwość przygotowania księgi, która choć w pewnej mierze może pełnić rolę katechetycznego słownika. Współpraca teologów, katechetyków, pedagogów, psychologów i socjologów zaowocowała omawianą publikacją.

W trakcie przygotowania i zbierania materiałów pojawiły się pewne trudności. Limit miejsca nie pozwalał na bardzo obszerne opracowania, w założeniu chodziło bowiem o jedną książkę, przydatną w teorii i praktyce katechezy. Czymś koniecznym wydawała się nie tyle olbrzymia księga, co raczej solidna synteza dotyczącą konkretnych zagadnień wraz ze wskazaniem najnowszej literatury, do której osoby zainteresowane mogą sięgnąć i pogłębić swoją wiedzę. Należało więc, o ile to było możliwe, opracować zaproponowane hasła zwięźle i konkretnie. Wybrani Autorzy stanęli na wysokości wyznaczonego zadania.

Istotną cechą księgi jest jej charakter katechetyczny. Autorzy, wybitni znawcy poszczególnych tematów, choć reprezentujący różne dyscypliny naukowe, starali się skrupulatnie brać pod uwagę katechetyczne ukierunkowanie dzieła i opracowali hasła z myślą o zasadniczym odbiorcy — współczesnym, polskim katechecie — tak, aby treści służyły dziełu katechezy i uwzględniały cały kontekst katechetyczny.

Ostatecznie książka została zatytułowana Wokół katechezy posoborowej i pierwszym, rodzimym słownikiem katechetycznym. Dzieło uwzględnia zasadnicze kierunki, w jakich rozwija się katecheza, odwołuje się do przeszłości (por. hasła z historii katechezy) i jest mocno zakorzenione w teraźniejszości (por. np. hasła „Globalizacja”, „Pluralizm”, „Postmodernizm”). Katecheci-praktycy znajdą tu ważne terminy ze współczesnej teologii (np. „Antropogeneza”, „Personalizm”, „Eksperymenty medyczne”, „Hermeneutyka religijna”), które mogą być wykorzystane bezpośrednio w katechezach. Osoby, zajmujące się teorią katechezy, mogą potraktować tę publikację jako ważne odniesienie w poszczególnych tematach współczesnej katechetyki (por. Indeks tematyczny w słowniku).

Jak to zwykle bywa przy redakcji tego typu dzieł — największy problem stanowił dobór poszczególnych haseł oraz troska o ich integralność i wzajemne powiązanie. Współczesne słowniki katechetyczne i pedagogiczno-religijne są opracowywane latami, wielokrotnie hasła są uzupełniane, poprawiane i przeredagowywane. Pracuje nad nimi duża liczba osób, które korzystają z pomocy specjalistów z poszczególnych dziedzin. Sympatia Autorów wobec osoby Księdza Biskupa umożliwiła powstanie obecnej książki, choć wiązało się to ze żmudnym zaprogramowaniem tej współpracy. Ostatecznie powstało dzieło, które podejmuje ważne tematy związane z tzw. „katechetyką fundamentalną”; jednocześnie pojawiły się zagadnienia z „katechetyki szczegółowej” (dydaktyki katechetycznej uwzględniającej różnych adresatów katechezy) oraz „katechetyki formalnej — metodyki katechezy”. Zgoda na współpracę Autorów, reprezentujących różne dziedziny naukowe, umożliwiła prezentację stanu badań tych nauk, które mogą być owocnie wykorzystane w katechezie. Podobnie praca dogmatyków, moralistów, kościelnych prawników czy pastoralistów, zaowocowała podjęciem szczegółowych tematów w ramach tzw. „katechetyki materialnej”. Redaktorzy księgi mają świadomość, że ta ostatnia część katechetyki jest szczególnie obszerna. W przedstawianej publikacji nie sposób było przedstawić wszystkich treściowych zagadnień współczesnej katechezy, odwołano się więc do tych najważniejszych, które mogą być przydatne w pracy katechetycznej.

Ostatecznie opracowano następujące hasła: Aktywizacja w katechezie (Zbigniew Barciński); Antropogeneza (ks. Jacek Tomczyk); Ateizm — agnostycyzm — indyferentyzm (ks. Piotr Duksa); Awans zawodowy katechety (ks. Ryszard Czekalski); Badania empiryczne (Krystian Wojaczek); Bóg (obrazy Boga) (Renata Grochowska); Cele katechetyczne (ks. Marian Zając); Cnota (ks. Piotr Pierończyk); Czasopismo „Katecheta” (Aleksandra Bałoniak); Dialog katechetyczny (ks. Tadeusz Nosek); Dokumenty katechetyczne (ks. Krzysztof Kantowski); Doświadczenie religijne w katechezie (ks. Kazimierz Wolsza); Duchowość katechety (ks. Damian Bryl); Dydaktyka katechezy (ks. Władysław Kubik SJ); Dydaktyka symboli (ks. Cyprian Rogowski); Dyscyplina w katechezie (ks. Radosław Chałupniak); Eksperymenty medyczne (ks. Piotr Morciniec); Ekumenizm w katechezie (ks. Piotr Jaskóła); Eschatologia w katechezie — abp Alfons Nossol); Eucharystia (ks. Rudolf Pierskała); Europejska Ekipa Katechetyczna (ks. Radosław Chałupniak); Ewangelizacja a katecheza (ks. Grzegorz Puchalski); Fenomenologia (ks. Joachim Piecuch); Filozofia religii (ks. Krzysztof Pagór); Funkcje katechezy (o. Mirosław Chmielewski CSSR); Globalizacja (ks. Konrad Glombik); Gry i zabawy w katechezie (Grzegorz Grochowski); Hermeneutyka religijna (ks. Jan Cichoń); Historia Kościoła w katechezie (bp Jan Kopiec); Historia polskiej katechetyki i katechezy (Barbara Rozen); Inicjacja chrześcijańska (ks. Edward Majcher); Inkulturacja w katechezie (ks. Marek Kowalczyk); Jezus Chrystus Nauczyciel (ks. Janusz Czerski); Jezus Chrystus w katechezie (ks. Tadeusz Dola); Język katechetyczny (s. Halina Iwaniuk USJK); Kanon ksiąg Pisma Świętego (ks. Wiesław Dąbrowa); Katecheta współczesny (o. Andrzej Potocki OP); Katechetyka jako nauka (ks. Marek Mendyk); Katecheza (pojęcie i natura) (ks. Roman Murawski SDB); Katecheza akademicka (ks. Radosław Chałupniak); Katecheza antropologiczna (ks. Wojciech Osial); Katecheza biblijna (ks. Jan Kochel); Katecheza dorosłych (ks. Romuald Niparko); Katecheza eucharystyczna (ks. Marceli Cogiel, Aleksandra Szwajcok); Katecheza gimnazjalna (ks. Robert Sarek); Katecheza i kaznodziejstwo związane z Pierwszą Komunią Święta (ks. Hubert Łysy); Katecheza integralna (ks. Jerzy Kostorz); Katecheza Kościoła prawosławnego (ks. Zygfryd Glaeser); Katecheza Kościołów protestanckich (ks. Rajmund Porada); Katecheza młodzieży (ks. Andrzej Offmański); Katecheza młodzieży nieprzystosowanej (bp Antoni Długosz); Katecheza na Śląsku Opolskim (ks. Waldemar Spyra); Katecheza odrodzenia (ks. Mieczysław Rusiecki); Katecheza oświecenia (ks. Franciszek Wolnik); Katecheza parafialna (ks. Kazimierz Misiaszek SDB); Katecheza przedszkolna (ks. Zbigniew Marek SJ); Katecheza przygotowująca do małżeństwa (ks. Jerzy Dierżanowski); Katecheza regionalna (Anna Zellma); Katecheza rodzinna (Elżbieta Osewska, ks. Józef Stala); Katecheza specjalna (ks. Zdzisław Brzezinka); Katecheza szkolna (ks. Krzysztof Matysek); Katecheza średniowiecza (ks. Kazimierz Dola); Katecheza w mediach (ks. Piotr Tarlinski); Katecheza wczesnochrześcijańska (ks. Norbert Widok); Katechizm w katechezie (ks. Piotr Tomasz Goliszek); Kerygmat chrześcijański (ks. Piotr Tomasz Goliszek); Kierownictwo duchowe (ks. Zygmunt Nabzdyk); Komisja Wychowania Katolickiego — bp Kazimierz Nycz); Komunikacja katechetyczna (Elżbieta Osewska); Korelacja w katechezie (ks. Andrzej Kiciński); Kościół i katecheza (ks. Andrzej Czaja); Kultura i katecheza (Alicja Szubartowska); Literatura w katechezie (Anna Zellma); Liturgia i katecheza (ks. Helmut Jan Sobeczko); Małżeństwo kanoniczne (ks. Ginter Dzierżon); Media audiowizualne w katechezie (ks. Marek Lis); Misja kanoniczna (ks. Grzegorz Kadzioch); Modlitwa w katechezie (ks. Stanisław Kulpaczyński SDB); Motywacja w katechezie (ks. Zbigniew Paweł Maciejewski); Muzyka w katechezie — Remigiusz Pośpiech); Natchnienie biblijne (ks. Krystian Ziaja); Nauczanie religii w szkole (ks. Kazimierz Misiaszek SDB); Nowy Testament (ks. Marian Obruśnik); Ocenianie w katechezie — Anna Królikowska); Organizacja katechezy (ks. Krzysztof Matysek); Pedagogika i katecheza (ks. Eugeniusz Mitek); Pedagogika religii (religijna) (ks. Jerzy Bagrowicz); Personalizm — o. Bonawentura Smolka OFM); Pluralizm metodyczny (ks. Marek Korgul); Podręcznik w katechezie (ks. Jan Szpet); Pokuta i sakrament pokuty (ks. Bernard Jurczyk); Poradnictwo rodzinne (ks. Paweł Landwójtowicz); Postmodernizm (ks. Tadeusz Panuś); Poznawanie uczniów (ks. Radosław Chałupniak); Praca i bezrobocie (ks. Antoni Kaltbach); Programowanie i koordynowanie katechezy w Polsce (ks. Piotr Tomasik); Psychologia religii (ks. Józef Król); Psychologia rozwojowa — Alicja Kalus); Pytania w katechezie (ks. Radosław Chałupniak); Religijność ludowa w katechezie (ks. Adam Orczyk); Retoryka (ks. Sławomir Pawiński); Rok liturgiczny (ks. Erwin Mateja); Ruchy religijne i katecheza — s. Halina Wrońska FMA); Sekcja Wykładowców Katechetyki — o. Kryspin Z. Kacprzak OFM); Sekularyzacja (ks. Stanisław Rabiej); Socjologia religii (ks. Norbert Wons); Stary Testament — o. Adrzej Sebastian Jasiński OFM); Sztuka w katechezie (ks. Radosław Chałupniak); Świeccy w katechezie — Elżbieta Młyńska); Teodycea (Bóg i cierpienie) (ks. Włodzimierz Kujawin); Teologia pastoralna (ks. Józef Mikołajec); Teoria wychowania (ks. Marian Nowak); Tradycja w katechezie (ks. Adam Orczyk); Treść katechezy (ks. Stanisław Bogaczewicz); Urząd Nauczycielski Kościoła (ks. Grzegorz Kadzioch); Uzależnienia: objawy, profilaktyka i terapia (ks. Marek Dziewiecki); Wiara i wiedza (ks. Andrzej Anderwald); Wizytacja katechetyczna (ks. Tadeusz Kocór); Współpraca środowisk katechetycznych (ks. Józef Kraszewski); Wychowanie (ks. Marian Nowak); Wychowanie moralne (ks. Alojzy Marcol); Wychowanie religijne (ks. Stanisław Dziekoński); Zasady interpretacji Pisma Świętego (ks. Bernard Polok).

Publikacja, choć posiada układ słownikowy, nie uwzględnia osób, które wywarły i wciąż wywierają istotny wpływ na polską katechezę. Hasło „Historia polskiej katechetyki i katechezy” opracowane jest w sposób syntetyczny i zawiera jedynie najważniejsze informacje. Biogramy katechetyków można znaleźć w pozycji: R. Czekalski (red.), Słownik katechetyków polskich XX wieku, Warszawa 2003.

Prezentowana książka zawiera tylko jedną, krótką biografię i spis publikacji Osoby, która stała się impulsem i motywem jej powstania. Chodzi o ks. biskupa Gerarda Kusza — wykładowcę Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego i jednocześnie przyjaciela wielu katechetyków i katechetów. Jubileusz Księdza Biskupa, tak dobrze znanego w polskiej katechetyce, stał się wyjątkową okazją do mobilizacji sił i owocnej współpracy Jego przyjaciół. Książka powstała jako szczególne dzieło wdzięczności i wyraz przywiązania do osoby księdza biskupa Gerarda. Jego charakterystyczna radość i optymizm, tak często rozpoznawalne na różnych spotkaniach katechetycznych, mobilizowały Autorów do twórczego wysiłku. Dzieło powstało dzięki wielkiej życzliwości i kompetencji osób, które podjęły wysiłek opracowania poszczególnych haseł.

Aktualnie fragmenty książki obecne są w Internecie na stronie: www.katechetyka.diecezja.opole.pl (por. publikacje). Kolejne hasła będą dostępne po wyrażeniu zgody na ich upowszechnienie przez poszczególnych Autorów.

Zamówienia: Katedra Katechetyki WT UO, ul. Drzymały 1a, 45-342 OPOLE lub przez Internet na adres: radek@uni.opole.pl. Z dopiskiem: „SŁOWNIK KATECHETYCZNY”. Koszt 30 zł (plus przesyłka).

opr. mg/mg