Popiół - surowy i wymagający znak

Wielki Post zawiera ogromne bogactwo znaków liturgicznych. Pierwszym z nich jest popiół, którym posypuje się głowy wszystkim wierzącym w Środę Popielcową. Zwyczaj ten wiąże się ze starożytną liturgią pokutną. Okres publicznej pokuty dla chrześcijan, którzy popełnili grzech ciężki, rozpoczynał się na początku Wielkiego Postu. Początkowo liturgia włączenia w stan pokutników celebrowana była w poniedziałek po pierwszej niedzieli Wielkiego Postu. Od VII wieku przeniesioną ją na środę przed tą niedzielą. Środę tę nazwano „popielcową”, ponieważ w tym dniu posypywano głowy rozpoczynających pokutę popiołem. Od X wieku w krajach nadreńskich zwyczaj posypywania głów popiołem przeniesiono na wszystkich wiernych. Papież Urban II na synodzie w Benewencie w roku 1091 nakazał, aby ten obrzęd stosować w całym Kościele. Formuła błogosławieństwa popiołu oraz opis obrzędu znajduję się w Pontyfikale Rzymskim z XII wieku. Stosowano popiół ze spalonych palm, które były błogosławione w Niedzielę Palmową. Obrzęd posypania głów popiołem, rozpoczynający okres Wielkiego Postu, pozostał w liturgii do naszych czasów. Również dzisiaj używa się popiołu ze spalonych palm używanych w Niedzielę Palmową. 

U ludów pierwotnych posypywanie głowy popiołem, podrzucanie ziemi w górę, albo tarzanie się po ziemi wyrażało żałobę, ból i żal. Popiół lub ziemia z grobu zmarłego miała chronić przed jego duchem. Natomiast u ludów, które nie odczuwały lęku przed zmarłymi istniał zwyczaj wszczepiania sobie lub spożywania popiołu ze spalonych zwłok, aby w ten sposób przejąć najlepsze cechy zmarłego. W obu przypadkach popiół związany był ze śmiercią i przemijaniem oraz wskazywał na kruchość ludzkiego istnienia. Również współczesnemu człowiekowi popiół przypomina, że materialna część ludzkiego istnienia kończy się i przemija. Wszystko co materialne wcześniej czy później ulegnie zniszczeniu i rozpadowi.

Człowiekowi wierzącemu popiół przypomina obraz stworzenia oraz grzechu. Człowiek stworzony na obraz i podobieństwo Boże został przeznaczony do życia. Jednak grzech sprawił, że to co zostało utworzone z prochu i gliny ziemi musi zamienić się w popiół. Ludzka natura zniekształcona i zniszczona przez grzech musi być przemieniona. Posypując głowę popiołem człowiek uświadamia sobie prawdę o swoim grzechu, który prowadzi do śmierci. Podejmując pokutę otwiera się na Boga i życie, które On daje. Poprzez pokutę człowiek odzyskuje życie i nieśmiertelność.

Popiół jako materiał pozostający po spaleniu i oczyszczony przez ogień, staje się symbolem oczyszczenia i zmartwychwstania. Poganie palili zmarłych, aby pomóc ich duszy w oczyszczeniu i uwolnieniu z wszelkiej cielesności, która ją ograniczała i przeszkadzała w osiągnięciu czystości i doskonałości. Mieszkańcy Indii i Meksyku nacierali swoje ciała popiołem, aby w ten sposób uzyskać czystość własnej duszy. W Starym Testamencie w zwyczajach żydowskich popiół stosowano przy oczyszczeniach spowodowanych dotknięciem się zwłok  oraz przy ceremoniach weselnych. Popiół, którym posypywano welon panny młodej, miał przypominać świątynię jerozolimską, która czekała na odbudowę. Był to zatem znak nadziei i wskrzeszenia.

Biblijne księgi apokaliptyczne zapowiadają, że kiedyś cały świat będzie oczyszczony przez ogień. To co stare i złe zostanie całkowicie zniszczone i unicestwione, a z popiołu, który pozostanie powstanie nowe niebo i nowa ziemia. Popiół jest znakiem przyszłej odnowy i zmartwychwstania.

Dla człowieka podejmującego pokutę, popiół z jednej strony jest znakiem śmierci i przemijania, ale z drugiej strony, jest także zapowiedzią jego odrodzenia i zmartwychwstania. W średniowiecznej liturgii ambrozjańskiej konający kazali posypywać sobie głowę popiołem lub kładli się na ziemi. Zwyczaj ten do dziś stosują cystersi. Znak ten wyrażał powierzenie swojej cielesnej śmiertelności i grzechu Bożemu miłosierdziu. W popiele miało nastąpić nowe narodzenie wprowadzające w życie wieczne.

Surowa symbolika popiołu wprowadza dziś każdego chrześcijanina we właściwe przeżywanie Wielkiego Postu. Liturgiczne modlitwy Środy Popielcowej przypominają najpierw o grzechu, przemijaniu i śmierci. Uświadomienie sobie tych rzeczywistości ma prowadzić do podjęcia czynów pokutnych i nawrócenia. Tylko w taki sposób człowiek odzyskuje utracone przez grzech życie Boże i otwiera się na wieczność. Stąd przy posypaniu głów popiołem słyszymy słowa kapłana: „Pamiętaj, że prochem jesteś i w proch się obrócisz”, albo „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię”.

Tekst pochodzi z książki ks. prof. Dariusza Kwiatkowskiego, Zaczerpnąć ze źródła wody życia. W świecie liturgicznych znaków, Kalisz 2007

opr. mg/mg