Szaty liturgiczne

Używane w liturgii szaty liturgiczne wywodzą się z szat używanych w starożytności greckiej i rzymskiej. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa szaty, które nosił kapłan sprawując czynności liturgiczne, nie różniły się od zwykłego ówczesnego stroju. Na czas celebracji liturgicznych kapłan zmieniał strój codzienny na świąteczny. Składał się on z długiej, przepasanej i ozdobionej dwoma purpurowymi paskami tuniki z rękawami, fałdzistej narzuty i sandałów. Od IV wieku modną stała się tak zwana „paenula”, czyli szata okrywająca całe ciało. Tę pierwotną formę kloszowego ornatu z szerokimi rękawami używano także w liturgii.

W VII wieku nastąpiła bardzo wyraźna ewolucja mody. Pod wpływem germańskich ludów i galijskich zwyczajów upowszechniła się nowa moda w ubiorze, charakteryzująca się przede wszystkim skróceniem ubrań. Kościół natomiast pozostał przy dawnych szatach, co przyczyniło się do wyodrębnienia szat liturgicznych od szat używanych w codziennym życiu. Szaty liturgiczne stawały się coraz bardziej ornatami i ozdobami („ornamentum — ozdoba, upiększenie”). Używane w liturgii szaty były bardzo piękne i bogato zdobione kamieniami szlachetnymi. Na ornatach i dalmatykach przedstawiano Chrystusa, sceny biblijne oraz symbolikę eucharystyczną. Niestety sprawiało to, że były bardzo ciężkie i przez to niewygodne do długich celebracji liturgicznych.

Szczególny rozwój szat liturgicznych, mający miejsce w IX wieku, zrodził zwyczaj ich błogosławienia. Również od tego czasu wkładaniu szat liturgicznych towarzyszyły specjalne modlitwy. Wtedy też nadawano symboliczne znaczenie poszczególnym szatom liturgicznym. Symbolika szat odnosiła się do Chrystusa, Jego męki, albo do dyspozycji moralnej, tych, którzy je noszą.

Reforma liturgiczna Soboru Watykańskiego II podjęła także zagadnienie szat liturgicznych, sugerując, by zadbać o ich prostotę i szlachetne piękno. Szczegółowe normy prawne dotyczące szat określają Konferencje Episkopatu poszczególnych krajów. W zgromadzeniu liturgicznym rozmaitość szat jest znakiem zewnętrznym różnych funkcji wynikających z różnych stopni święceń i posług liturgicznych. Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego tak o tym mówi: „Szatą liturgiczną wspólną dla duchownych i ministrantów wszystkich stopni jest alba, przepasana w biodrach paskiem, jeżeli nie jest uszyta w taki sposób, że przylega do stroju nawet bez paska. Jeżeli alba nie przykrywa dokładnie zwykłego stroju koło szyi, przed włożeniem alby należy włożyć humerał. Albę można zastąpić komżą, jednak nie wtedy, gdy wkłada się ornat, dalmatykę lub gdy zamiast ornatu czy dalmatyki nakłada się samą stułę” (336).

Rodzaje szat liturgicznych

Aktualnie w liturgii Kościoła używane są następujące szaty:

Humerał — powstał ze starożytnej chusty noszonej na ramionach i szyi przez ludzi należących do wyższych warstw społecznych. W liturgii używano go dopiero od IX w. Obecnie nie jest obowiązkową częścią stroju liturgicznego i używa się go w zależności od kroju alby. Ma formę niewielkiej chusty z lnu lub innej tkaniny naturalnej lub syntetycznej, odpowiadającej powadze i świętości liturgii. Symbolicznie humerał miał przedstawiać chustę, którą przewiązano oczy Chrystusowi w czasie Jego Męki. Natomiast modlitwa, która towarzyszyła kiedyś zakładaniu humerału, widziała w nim „hełm zbawienia. Miał on strzec kapłana przed złymi myślami i złymi słowami w czasie celebracji Mszy świętej.

Alba — długa, biała szata sięgająca kostek z długimi rękawami, która wywodzi się z rzymskiej tuniki. Tradycyjnie wykonywano ją z lnu. Obecnie można używać także innych białych tkanin. Nazwa „alba” wywodzi się właśnie z jej białego koloru. W wiekach średnich ozdabiano ją koronkami i haftami. Biała alba jest symbolem czystości duszy będącej w stanie łaski uświęcającej. To symbol wszystkich zbawionych przez Krew Chrystusa i oddających chwałę Bogu Ojcu w Niebieskim Jeruzalem.

Komża — powstała ze skrócenia alby. Początkowo używano jej podczas wspólnego odmawiania Liturgii Godzin (brewiarza), a później, od XIV w. także do innych funkcji liturgicznych, do których nie była wymagana alba. Obecnie nie można używać komży zamiast alby, gdy wkłada się ornat czy dalmatykę. Nie dopuszcza się na celebrowanie Mszy świętej w komży.

Pasek — łacińskie „cingulum”, jest grubym sznurem z frędzlami na obu końcach, którymi przepasuje się albę, gdy jest za szeroka lub za długa. Pasek jest znakiem poświęcenia się na służbę Bogu. Symbolicznie oznacza wstrzemięźliwość i panowanie nad pożądliwościami cielesnymi. W średniowieczu pasek symbolizował ręcznik, którym przepasał się Chrystus, podczas obmywania swoim uczniom nóg. Inna tradycja widziała w nim przedstawienie sznurów, którymi przywiązano Chrystusa do słupa w czasie biczowania.

Stuła — to długa i szeroka wstęgą, uszyta z tej samej tkaniny co ornat. Jest to odznaczenie wszystkich duchownych, wywodzące się z insygniów cesarskich. Początkowo używano jej tylko w Galii i w Hiszpanii. W roku 633 IV Synod w Toledo orzekł, że stuła jest odznaczeniem biskupa, prezbitera i diakona. Biskup i prezbiter noszą stułę zawieszoną na szyi i zwisającą swobodnie z przodu. Diakon natomiast zakłada stułę na kształt szarfy z lewego ramienia ukośnie do prawego boku. W liturgii stuła oznacza władzę i godność urzędu kapłańskiego. Symbolizuje także godność chrześcijańską i szatę godową wszystkich powołanych do życia wiecznego w Królestwie Bożym.

Ornat — szata używana przy celebracji Mszy świętej Powstał ze starożytnego rzymskiego płaszcza, który miał formę dzwonową z niewielkim otworem na głowę i bez rękawów. Od XIII wieku ornat zwany także planetą (łac. „paenula”). Zaczęto go obcinać z boków, aby nie krępował ruchów rąk w czasie sprawowania czynności liturgicznych. Natomiast od XVII wieku pozostały tylko dwa płaty materiału z przodu i z tyłu. W poszczególnych epokach ornaty ozdabiano bogatymi haftami i innymi zdobieniami. Na plecach kapłana haftowano znak krzyża, symbol Ofiary Krzyżowej i równocześnie symbol ciężaru służby Bożej. Ornat symbolizuje także Bożą miłość pokrywającą grzechy. Dziś używa się ornatu obszernego i prostego w swojej formie.

Dalmatyka — w starożytności była zaszczytnym i honorowym strojem. Powstała w połowie II wieku w Dalmacji. Traktowana była jako wyjątkowa tunika i senatorska szata. Od czasów cesarza Konstantyna, czyli od IV wieku nosili ją papieże i rzymscy diakoni. Klasycznym strojem liturgicznym diakona dalmatyka stała się w IX wieku. Początkowo była to długa i szeroka szata nie przepasana i mająca krótkie rękawy. Potem, podobnie jak ornat, uległa skróceniu i przecięto ją z obydwu boków, łącznie z rękawami. Pierwotnie byłą koloru białego z czerwonymi, pionowymi pasami, biegnącymi od ramion do dołu, z przodu i z tyłu. Od XIII wieku kolor dalmatyki dostosowano do koloru ornatu. Dalmatyka jest znakiem urzędu diakona i oznacza zaszczyt oraz honor jego posługi Chrystusowi.

Kolory szat liturgicznych

Uczestnicząc we Mszy świętej w niedzielę, w święta, czy uroczystości kościelne łatwo można zaobserwować, że kapłan używa ornatów w różnych kolorach. Być może nie zastanawialiśmy się skąd wzięła się ta różnorodność kolorów i czy ma ona jakieś głębsze znaczenie?

Kanon kolorów szat liturgicznych w przeszłości wiązał się genetycznie z techniką farbowania kolorów, a szczególnie purpury. Za najcenniejszą uchodziła purpura czarna, stąd papieże aż do wczesnego średniowiecza nosili czarny ornat na białej albie. Drugą w kolejności była purpura - karmin - czerwona, a następnie czerwono-fioletowa. Na przełomie IX i X wieku purpura straciła swoje znaczenie, a jej miejsce zajęły kolory roślin. Papież Innocenty III na początku XIII wieku podał dokładny kanon kolorów liturgicznych, który zyskał oficjalne potwierdzenie w Mszale Trydenckim. Z niewielkimi zmianami przejęła je również reforma po Vaticanum II.

Rozmaitość kolorów szat liturgicznych ma na celu wyrażenie w sposób zewnętrzny charakteru sprawowanych misteriów wiary, a także idei rozwoju życia chrześcijańskiego w ciągu roku liturgicznego.

Dziś powszechnie używa się szat w następujących kolorach:

Koloru białego używa się w Mszach świetych okresu wielkanocnego i Narodzenia Pańskiego; w święta i wspomnienia Chrystusa Pana, z wyjątkiem tych, które dotyczą Jego męki; w święta i wspomnienia Najświętszej Maryi Panny, świętych Aniołów, świętych, którzy nie byli męczennikami, w uroczystość Wszystkich Świętych (1 listopada) i św. Jana Chrzciciela (24 czerwca), w święta św. Jana Ewangelisty (27 grudnia), Katedry św. Piotra (22 lutego) i Nawrócenia św. Pawła (25 stycznia). Kolor biały symbolizuje światło, czystość, niewinność, radość i świąteczny nastrój.

Koloru czerwonego używa się w niedzielę Męki Pańskiej, w Wielki Piątek, niedzielę Zesłania Ducha Świętego, w główne święta Apostołów i Ewangelistów oraz dni świętych Męczenników. Kolor czerwony to znak krwi, walki, męczeństwa i Ducha Świętego.

Koloru zielonego używa się w niedziele i dni powszednie okresu zwykłego. Kolor zielony to symbol nadziei, odrodzenia, młodości i sprawiedliwości.

Koloru fioletowego używa się w okresie Adwentu i Wielkiego Postu. Można go również stosować w Mszach św. za zmarłych. Oznacza żałobę, pokutę, skruchę oraz pokorę.

Koloru różowego można używa się tylko w niedzielę ”Gaudete” (III Adwentu) i w niedzielę „Laetare” (IV Wielkiego Postu). Kolor ten oznacza radość.

Kolor złoty jest najbardziej uroczystym kolorem. Może on zastąpić wszystkie kolory za wyjątkiem fioletowego.

Kolory szat liturgicznych są świadkami bogactwa i treści danego święta. Stanowią one pieśń święta i oznaczają gotowość chwalenia Boga. Informują także o charakterze przeżywanego święta.

Tekst pochodzi z książki ks. prof. Dariusza Kwiatkowskiego, Zaczerpnąć ze źródła wody życia. W świecie liturgicznych znaków, Kalisz 2007

opr. mg/mg