Hymny w chrześcijańskiej liturgii

HYMNY LITURGII GODZIN, cz. I

ks. Krzysztof Filipowicz, Warszawa

Hymny w chrześcijańskiej liturgii

Pochodzenie i rozwój od czasów starożytnych do reformy soborowej

Hymny w świecie pogańskim

Źródłem europejskiej tradycji hymnów jako gatunku literackiego, w tym też i tych, jakich po dziś dzień używamy w chrześcijańskiej liturgii, była twórczość tak zwanych hymnodów w starożytnej Grecji. Precyzyjne sformułowanie definicji hymnu sprawia wiele trudności. W znaczeniu węższym filolodzy klasyczni zgadzają się na definicję hymnu jako religijnej pieśni śpiewanej przy akompaniamencie kitary przez nieruchomo stojący chór.

W swej genezie hymny związane są silnie z rozmaitymi przejawami aktywności zbiorowej obrzędowo-kultycznej. Poza nielicznymi wyjątkami nie było stałych tekstów rytualnych. Poeta, będąc jednocześnie kompozytorem muzyki i autorem tanecznych układów, tworzył na zamówienie pieśń związaną z obchodzoną aktualnie uroczystością i niejednokrotnie wyraźnie nawiązywał do osób i wydarzeń, czasem wprost, a czasem wyszukaną, kunsztowną aluzją. Za najstarsze zachowane formy, będące podstawowym gatunkiem liryki chóralnej, uważa się pisane heksametrem tak zwane hymny homeryckie z VII-V wieku przed Chrystusem. Jest to zbiór 33 utworów, których autorstwo jest anonimowe, ale uznawano dawniej, że pochodzą od Homera, bądź zostały napisane pod silnym jego wpływem. Innymi twórcami najdawniejszych hymnów byli Hezjod, Pindar, Bakchylides, Simonides z Keos, Safona.

 W zależności od bogów, którym hymny były poświęcane, rozróżniano pean — na cześć Apollina i dytyramb — ku czci Dionizosa; poświęcano także hymny Afrodycie, muzom i herosom. Niezależnie od rodzaju hymnu i jego tematu wyraźnie zaznacza się wiara w magiczną moc słowa. W hymnach wzywano imiona bóstw, wychwalano przymioty, wspominano pochodzenie, sławiono czyny i wymieniano miejsca kultu, w końcu formułowano też prośby. W strukturze starożytnych hymnów greckich doszukano się sześciu charakterystycznych elementów. Pierwszy z nich, zwany ekspozycją, to swoisty metatekst będący zapowiedzią mającego nastąpić tematu. Drugim hymnicznym elementem jest laudacja, czyli seria epitetów o charakterze pochwalnym, odnosząca się do bóstwa. Dalej następowała ilustracja będąca częścią narracyjno-opisową hymnu, wykorzystująca zazwyczaj jako materiał literacki mit wraz z jego możliwościami dydaktycznymi. Czwartym elementem była salutacja. Najbardziej charakterystyczną cechą tego fragmentu hymnicznego było występowanie formuły haire lub hairete, czyli: witaj — witajcie. Było to uroczyste pozdrowienie, które następnie przechodziło w prośbę o życzliwe przyjęcie hymnu przez bóstwo, któremu — w przekonaniu autora — może on sprawić przyjemność. Kolejnym elementem, nie zawsze występującym, była prekacja — modlitewna prośba, niekiedy bardzo schematyczna, wykazująca bardzo luźny związek z treścią utworu. Ostatni element to proemia — końcowy metatekst, będący sformalizowaną zapowiedzią przejścia do następnego utworu.

Jednym z wnikliwiej badanych jest stosunkowo długi Hymn do Demeter. Do dziś stanowi on istotne źródło poznania specyficznej greckiej religijności — misteriów eleuzyńskich. Podobnie jak same misteria, oddaje on całą paletę ludzkich uczuć. Mamy w nim bezbrzeżny smutek i rozpacz, ale i żywiołową radość, niepokój, lęk, grozę, ale także życzliwość, serdeczność i tkliwą miłość. Najprawdopodobniej poeta, uczestnik misteriów i wtajemniczony w nie, znał to wszystko z autopsji. Musiał jednak tak przekazać ten znany całej Grecji mit o perypetiach dwóch bogiń: Demeter i Kory, aby nie naruszyć świętego sekretu misteriów, które w ogromnej mierze pozostały do dziś tajemnicą.

Wpływ autorów greckich, zwłaszcza późniejszych, piszących utwory coraz bardziej wyszukane i zawiłe, zaznaczył się wyraźnie u Rzymian: Katullusa i Horacego. Horacjańska Carmen saeculare, napisana na zamówienie cesarza Augusta na uroczystości jubileuszowe założenia Rzymu, a obchodzone w 17 roku przed Chrystusem, uważana jest za szczyt twórczości hymnicznej Rzymian. Jednak zależność od wzorców greckich jest niemal organiczna. Widać to na przykładnie choćby samej etymologii słowa. Grecki „hymnos” wszedł do słownictwa łacińskiego w formie praktycznie nieznacznie zmienionej jako „hymenaeus” i „hymnus”. W dużej mierze słowo to upowszechniła starożytna literatura chrześcijańska.

Starożytne hymny chrześcijańskie

W perspektywie historii u początku hymnicznej twórczości pisarzy kościelnych zwraca się uwagę na wpływ ksiąg natchnionych, zwłaszcza psalmów będących podstawą modlitwy liturgicznej i prywatnej. Przy zachowaniu świadomości znaczenia odrębności i rangi ksiąg świętych bardzo szybko sięgnięto po poetycką formę hymnu, by wyrazić to, co jest specyficznie chrześcijańskie. Aluzję do tego zdaje się czynić św. Paweł: „[...] z wszelką mądrością nauczajcie i napominajcie samych siebie przez psalmy, hymny, pieśni pełne ducha, pod wpływem łaski śpiewając Bogu w waszych sercach” (Kol 3,16; por. Ef 5,18-20). Hymn jako gatunek literacki występuje w pismach Pawłowych. Uważa się, że niektóre z nich mogły pochodzić właśnie z pierwotnej liturgii chrześcijańskiej. Świadectwem tego są chociażby hymny: o uniżeniu i wywyższeniu Chrystusa (Flp 2,6-11), o wdzięczności (Rz 8,31-39); o miłości (1 Kor 13,1-13), o mądrości Bożej (Rz 11,33-36), prologi (Ef 1,3-14; Kol 1,15-20) czy starochrześcijański hymn o intronizacji Chrystusa (1 Tm 3,16). Innymi pozostałościami starożytnych hymnów są liczne inwokacje, błogosławieństwa, dziękczynienia i doksologie obecne w listach Pawłowych i Apokalipsie. Tworzone i wprowadzane podczas liturgii hymny noszą znamiona improwizacji charyzmatycznych bez specjalnych ambicji artystycznych.

Pierwsze arcydzieła — Ody Salomona — powstają w II wieku w uważanej za ojczyznę chrześcijańskiego śpiewu i poezji Syrii, a następne wieki przynoszą ich bujny rozkwit za sprawą św. Efrema, pod którego wpływem będą pozostawać późniejsi poeci: Cyryllonas, Balaj i Jakub z Sarug. Szczególne miejsce zajmuje działalność Romanosa zwanego Melodosem, któremu przypisywane jest autorstwo wyjątkowego w hymnicznej poezji Wschodu Akathistosu. Wpływ hymnów na chrześcijańskim Wschodzie nie ograniczał się tylko do liturgii. Spełniały one także rolę propagandową, jak i dydaktyczną. Należy zaznaczyć jednak, że twórczość ta bardzo mocno wpłynęła na rozwój liturgii bizantyjskiej w ogóle, a dalej silnie oddziaływała na inne liturgie chrześcijańskie.

Inaczej rozwijała się poezja chrześcijańska na Zachodzie. Najstarsze łacińskie hymny są nieznane. Pierwsze utwory są mierne pod względem formalnym, jak i treściowym. Wyczuwalny jest w nich kompleks niższości wobec poematów pogańskich. Bardzo mocno zaznacza się akcent apologetyczny.

Pierwszą i raczej nieudaną próbą wprowadzenia hymnu była działalność św. Hilarego z Poitiers. Wielka twórczość hymniczna przypada dopiero na przełom IV i V wieku i związana jest z imionami poetów: św. Ambrożego, Prudencjusza i św. Paulina z Noli. Znaczenia wpływu św. Ambrożego nie można wręcz przecenić, gdyż według pozostawionych przez niego wzorów rozwijała się hymnologia zachodnia. Nazwane od jego imienia metrum ambrozjańskie — dymetr jambiczny — było kontynuowane przez wielu poetów, którzy swe utwory podpisywali imieniem świętego biskupa Mediolanu. W świetle dzisiejszych badań św. Ambrożemu przypisuje się od 12 do 19 hymnów. Zostały one napisane w tak zwanym dymetrze jambicznym akatalektycznym, ujętym w strofy czterowierszowe. Każdy z hymnów liczy 8 strof. Budowa hymnów ambrozjańskich spełnia wymogi metryki starożytnej, ale ze względu na niewykształconego odbiorcę poeta zwraca się w języku niewyszukanym. Prostota i jasność zapewne przyczyniły się do ich upowszechnienia w liturgii. Filolodzy podkreślają, że liryzm i rzewność hymnów zbliżają ich twórcę do Wergiliusza, a elegancją podobne są do utworów Horacego.

Do najważniejszych twórców chrześcijańskich hymnów obok św. Ambrożego zalicza się Seduliusza i Wenancjusza Frotunata. Natomiast hymniczna twórczość pisarzy poszukujących innych rozwiązań niż ambrozjańskie — Kommodian, św. Augustyn czy żyjący u początków średniowiecza św. Izydor z Sewilli — raczej nie zdobyły trwałego uznania. Dalszy, coraz bardziej dynamiczny rozwój hymnów związany jest z rozwojem życia monastycznego opartego o regułę św. Benedykta. Nie zawsze spotykało się to z przychylnością władz kościelnych. Synody w Laodycei i Braga z 563 roku zabraniały używania hymnów w liturgii, ponieważ nie pochodziły one z ksiąg natchnionych. Zalecenia te nie były jednak respektowane.

Hymny średniowieczne i reforma humanistów renesansowych

Stała obecność hymnów w oficjum brewiarzowym przypadła na czasy odrodzenia karolińskiego. Zaznaczył się przede wszystkim wpływ między innymi św. Bedy Czcigodnego, Pawła Diakona, Paulina z Akwilei, Rabanusa Maura. Wieki X do XIII, kiedy przypadła twórczość tak wpływowych autorów, jak św. Piotr Damiani i św. Tomasz z Akwinu, pozwalają mówić wręcz o tryumfie hymnów, kiedy to były tworzone w wielkiej ilości w klasztorach Niemiec, Francji i północnej Italii. W tym czasie zostały one wprowadzone na stałe do oficjum rzymskiego. Pewne wyobrażenie na temat ilości powstałych wówczas hymnów przedstawia Analecta Hymnica Medii Aevii. Jest to kolekcja przeszło 30 tysięcy hymnów liturgicznych tamtych czasów, sporządzona przez G. M. Drevesa i Clemensa Bluma.

Rozwój średniowiecznej hymnologii zostaje zatrzymany przez odrodzenie. Następuje powrót do form klasycznych. Papież Leon X zleca nawet ułożenie nowego hymnarza Zachariaszowi Ferrariemu. Gruntowna reforma dokonana została za Urbana VIII. Powołana przez niego komisja filologów i humanistów zakończyła prace wydaniem w 1629 roku zbioru hymnów. W świetle dzisiejszej krytyki reformę tę uważa się za mało udaną. Wiele hymnów zostało „poprawionych” na modłę renesansu pozostającego pod silnym wpływem kultury starożytnych Greków i Rzymian. Zaś nowe hymny wprowadzały nawet imiona pogańskich bóstw, nie były też wolne od błędów historycznych, a to, co specyficznie chrześcijańskie, wyrażały w języku antycznej mitologii. Nowego hymnarza nie przyjęły jednak bazyliki laterańska i watykańska, a także zakony: benedyktyni, karmelici, kartuzi, cystersi, premonstratensi i dominikanie. [...]

opr. ab/ab