Wykorzystanie cytatów z Pisma Świętego w "Przeciw poganom" i "O wcieleniu słowa" św. Atanazego z Aleksandrii

(Źródło: Pan moim światłem, pr. zbior., Vocatio, Warszawa 2000, s. 380-397.). Wykorzystano w Opoce za zgodą Autora.

Poniższy artykuł ma za punkt wyjścia pracę nad wydaniami polskimi tych dwóch powiązanych ściśle ze sobą pierwszych dzieł św. Atanazego, które przygotowałem do druku.¹ Opracowując noty do przekładów wydobyłem oczywiście zawarte w tekstach obu traktatach cytaty i aluzje biblijne. Obecnie korzystam z okazji do bardziej systematycznego przedstawienia wyników, opierając się na obydwu dziełach łącznie.

Skoncentruję się na wykorzystaniu cytatów biblijnych, czyli na miejscach, gdzie św. Atanazy wprost tekst biblijny przywołuje, choćby krótko;² ich indeks znajduje się na końcu artykułu. Takie teksty pozwalają bowiem uchwycić jego metodę i zamiary przy wykorzystywaniu tekstów Pisma Świętego.³ Aluzje biblijne, nawet liczne i ważne, nie zawsze są bowiem zamierzone.

Zaznaczyć jednak trzeba, że pewne ważne terminy i idee biblijne są przez autora stale wykorzystywane, ale nie przytacza on przy tym odnośnych cytatów, chyba że pobocznie. W O wcieleniu Słowa nie cytuje więc J 1,1nn o Słowie-Logosie, a mówiąc o Słowie jako Obrazie Ojca nie przytacza 2 Kor 4,4 i Kol 1,15n! (choć J 1,1.3 i Kol 1,15n występują pod koniec Przeciw poganom, w p. 42 i 41). Tymczasem te teksty biblijne wywarły na traktat wpływ bardzo znaczny. Mowa w obu traktatach o Ojcu i Synu, ale bez zacytowania używanego w dziełach późniejszych J 10,30⁴. O grzechu pierwszych ludzi zacytowano tylko Rdz 2,16-17. Wykorzystanie treści Biblii nie sprowadza się jak widać do jej zacytowania. Rozważenie wszystkich tego rodzaju wpływów wymagałoby jednak obszernego studium całej teologii obu utworów, na co tu brak miejsca.

1. Obserwacje statystyczne. Zestawienie cytatów w formie indeksu znajduje się na końcu artykułu. Przeciw poganom (Contra Gentes, CG) zawiera 28 cytatów ze ST i 24 z NT, a O wcieleniu Słowa (De incarnatione Verbi, DI) 36 ze ST i 50 z NT. W wypadku tekstów paralelnych z Ewangelii ustalałem, której wersji jest najbliższy cytat u Atanazego, pozostałych do listy cytatów nie zaliczając. Z powyższych liczb nie wynika jednak, że łącznie znajdziemy w traktatach 138 cytatów. W wielu wypadkach bowiem cytowane są teksty ze ST, które powtórzone są w NT – takie cytaty z dwóch miejsc jednocześnie należało uwzględnić przy obu Testamentach. W wypadku Przeciw poganom 7 cytatów ze ST znajduje swój odpowiednik w 8 zdaniach z NT. W O wcieleniu Słowa mamy odpowiednio 16 i 14 miejsc.⁵ Odrębnych cytatów byłoby sto kilkanaście; umyślnie nie podaję liczby dokładnej, gdyż czasami zaklasyfikowanie i podzielenie cytatów mogłoby być rozmaite. 9 tekstów zacytowano więcej niż jeden raz. Aż 23 to teksty ze ST zacytowane w NT. Przeważnie zacytował je autor w wersji wziętej z NT; dokładna relacja między oboma brzmieniami bywa złożona.

Ilościowo przeważa zatem NT, choć przecież księgi NT mają łącznie objętość znacznie mniejszą niż ST. Św. Atanazy przejawia jednak silną preferencję dla tekstów stanowiących pomost między oboma Testamentami, owych cytatów ze ST w NT; ich odsetek, ok. 20%, jest zadziwiająco duży (zasadnia to omówienie tej grupy w osobnym podpunkcie). Gdyby te cytaty powiązać raczej ze ST, przynajmniej w Przeciw poganom ST miałby jednak ilościową przewagę, tym wyraźniejszą, że przeciętna długość cytatu ze ST jest większa. Jednakże rzeczone cytaty zacytowano najwyraźniej ze względu na ich wykorzystanie w NT; ponadto większość cytatów ze ST w O wcieleniu Słowa (20 z 30, w tym 8 znanych też z NT) znajduje się w partii traktatu poświęconej dyskusji z Żydami (p. 33-40), gdzie ich przytaczanie wynikło z konieczności. Mimo aprobaty dla wartości ST chrześcijanin preferuje NT.

Aluzje biblijne nie dadzą się oczywiście dokładnie policzyć. Nadmienię jednak, że indeksy do obu wydań odnotowują przy Przeciw poganom 41 wskazanych w odsyłaczach miejsc ze ST i 63 z NT, przy O wcieleniu Słowa 32 ze ST i 56 z NT. Proporcje są więc podobne, nie występuje problem tekstów z obu Testamentów na raz.

Jeśli chodzi o wykorzystanie przez św. Atanazego poszczególnych ksiąg, to jest ono bardzo rozmaite. Przy ST jest 16 cytatów z Iz (choć tylko 1 w Przeciw poganom, za to długi; liczbę 16 można by zmniejszyć o 2, gdyż trzy kolejne teksty przytoczono w DI 34 prawie bez przerywników), 12 z Ps, 7 z Rdz (a może 10, bo jeden z nich łączy szereg urywków; tylko 1 cytat spoza Rdz 1-3), 9 z Pwt (6 znanych z NT), 5 z Mdr, 3 z Wj, 2 z Lb, 3 z Oz (wszystkie przez NT), 2 z Prz, 3 z Dn, pojedyncze z Koh i Jr.⁶ Nie ma ksiąg typu historycznego. Biorąc pod uwagę intensywność wykorzystania (liczba i długość cytatów w proporcji do długości księgi) na czoło wysuwa się Rdz 1-3 i Mdr. Proporcje te odbijają ówczesną praktykę; np. u Orygenesa (Przeciw Celsusowi, O zasadach) ze ST na czoło wysuwają się Ps, Rdz i Iz, a z deuterokanonicznych Mdr.

Miejsce Mdr u św. Atanazego (5 cytatów) o tyle zasługuje na uwagę, że księgi deuterokanoniczne nie zawsze były wówczas zaliczane do kanonu. Możliwych aluzji do niej też jest w obu traktatach sporo (około 20). Św. Atanazy korzystał z Mdr również kiedy indziej, np. w Mowach przeciw arianom. Jest więc zaskakującą niekonsekwencją, że w swym 39 liście wielkanocnym z 367 roku zawierającym słynne wyliczenie kanonu biblijnego,⁷ Mdr nie umieścił – ST zredukowany jest tam do ksiąg hebrajskich.⁸ Można to tłumaczyć na różne sposoby: a) autor zmienił zdanie – co o tyle trudno przyjąć, że musiałby się wyrzec istotnej części swej twórczości i wyjaśnić kwestię w jakimś swoim dziele czy liście; b) w liście owym podał oficjalny spis utworów niewątpliwie kanonicznych, różny od swych prywatnych poglądów; c) w liście miał na względzie potrzebę dyskusji z Żydami, którzy uznawali tylko księgi hebrajskie, albo wręcz podał sprawozdanie, co oni czytają. W sumie, jak sądzę, konsekwentne i częste cytowanie Mdr jako Pisma Świętego ma większe znaczenie niż nieumieszczenie jej w spisie. Innych ksiąg deuterokanonicznych w obu badanych traktatach nie zacytowano, wyjąwszy skąpe aluzje,⁹ ale trudno z tego cokolwiek wnioskować, skoro w ogóle św. Atanazy umieścił w nich cytaty z zaledwie 11 ksiąg ST, i to z tych bardziej wówczas znanych i używanych.

W NT z Ewangelii najczęściej, bo 12 razy, cytowany jest Mt (ale może 10, bo jeden cytat występuje w trzech kolejnych odcinkach), przy J zacytowanym 11 razy, Łk 8 razy i Mk 2 razy (jak wspomniałem, odliczam miejsca paralelne); Dz – 5 razy (w tym dwa sąsiednie zdania zacytowane jedno po drugim). Odpowiada to starożytnym tendencjom. Z Corpus Paulinum występuje 8 razy Rz, 7 razy 1 Kor, 7 razy Hbr (tylko DI), 3 – Ef, 3 – 2 Tm (o natchnieniu), po 2 – Kol i 2 Kor, po 1 – Ga, Flp, 1 Tm. Oznacza to skupienie się na listach większych i bardziej znanych. Marginalnie występują listy powszechne (raz 1 P w cytacie z Iz), wcale Apokalipsa (również aluzje do nich pojawiają się szczątkowo); św. Atanazy okazuje się typowym reprezentantem tradycji wschodniej, ostrożnej względem Ap, z ociąganiem przyjmującej listy powszechne, a bez zastrzeżeń (inaczej niż Zachód) akceptującej Hbr. Proporcje wykorzystania ksiąg odpowiadają tendencjom epoki. Niemniej jednak stwierdzić trzeba, że autor odwołuje się do znacznej większości NT.

2. Formuły wprowadzające. Cytaty są z reguły zaopatrzone w formuły wstępne, wskazujące na walor tekstu cytowanego. Ich brzmienie jest bardzo urozmaicone, praktycznie się nie powtarzają, co stanowiło niewątpliwie wymóg retorycznej stylistyki. Wiele można by zamienić miejscami, dotyczą bowiem Biblii w ogóle. Przewijają się w nich pewne stałe motywy, składające się na koncepcję autorytetu Pisma Świętego.

Stosunkowo rzadko (9 razy), mianowicie przy cytatach wplecionych w wywód, formuły wstępnej nie ma. Gdy następuje po sobie więcej cytatów, często pojawia się tylko jedna zapowiedź na początku. Formuł wstępnych jest więc mniej niż cytatów (łącznie 81).

W 9 przypadkach formuła wstępna ogranicza się do wskazania człowieka, autora wypowiedzi (zwykle Paweł, także „Mojżesz” jako autor Pięcioksięgu, Izajasz i Jan);¹⁰ ponieważ chodzi o postaci cieszące się oczywistym autorytetem, już ich wymienienie wskazuje na walor tekstu cytowanego. Taki autorytet bywa też uwypuklony przez dodane do imienia określenia (12 przypadków). Paweł nazywany jest „mężem niosącym Chrystusa” (aner christoforos – źródło imienia Krzysztof; 2 razy), „błogosławionym” (makarios, 3 razy), „świętym sługą Chrystusa”, „świadkiem Chrystusa”.¹¹ Przy Mojżeszu będą to głównie czasowniki: „potwierdza”, „wielkim głosem przepowiada”, „prorokuje”, nazwany jest też on „wielkim”. Raz: „przez przemądrego Daniela, oznajmiającego”. Kiedy indziej padają same określenia takich postaci (9 przypadków), tak indywidualne: „głos apostolski”, „apostoł”, „apostoł, świadek Chrystusa”, „boskiej i prawdziwej pobożności interpretator” (wszystko o Pawle), jak zbiorowe: prorocy, którzy mówią, świadczą, zapowiedzieli, zapowiadają; „słudzy prawdy nauczają w świętych pismach”.

Swoisty charakter mają 4 formuły zapowiadające wypowiedź „teologa” bądź „teologów”, przy czym chodzi o Pawła, Jana, psalmistę i autorów NT („jest to uwiarygodnione przez mężów będących teologami samego Zbawcy, co można napotkać w ich pismach, gdzie powiedziano”). Św. Atanazy rozumie to etymologicznie, chodzi o znających Boga i mówiących o nim autorów biblijnych; termin ten pojawia się i poza formułami wprowadzającymi.

Przy wypowiedziach Jezusa z Ewangelii z zasady pada na wstępie jakiś jego tytuł, uwypuklający godność i autorytet mówiącego (15 przypadków): „(sam) Pan” (4 razy), „(sam) Zbawca” (4 razy), „Słowo ... król”, „boskie Słowo” (o ST), „Pan ... zbawcze słowo”, „Pan, Słowo Ojca”, „Syn Boży”, „Jezus Chrystus w swoich Ewangeliach”, „sam rzekł w Ewangeliach” (tylko w tych ostatnich miejscach pojawia się nazwa księgi). Zamienne używanie tych tytułów i nacisk na boskość Chrystusa w teologii św. Atanazego wskazują, że gdy przytacza wypowiedzi Jezusa, przypisuje im boski autorytet.

Wypowiedzi biblijne są też odnoszone do pozostałych Osób Boskich. W 2 miejscach (stosunkowo niewiele) przypisane są one Duchowi, 3 razy chodzi o Ojca: „rzekł mu [stworzeniu] Ojciec”, „Bóg ... rozkazuje”, „Bóg ... rzekł przez Mojżesza”. Ponadto 4 razy wypowiada się Mądrość Boża (cytaty z Mdr i Prz).

Pozostałe formuły (23 przypadki) zawierają rozmaite wypowiedzi o samej Biblii jako autorytatywnym źródle tekstu. Takie określenia, bardziej bezosobowe niż poprzednie, towarzyszą wyłącznie cytatom ze ST. Może to mieć dwie przyczyny: wypowiedzi Jezusa i Pawła poprzedzane są wzmiankami o nich; św. Atanazy naśladuje sposób mówienia NT, który mówiąc o Piśmie ma oczywiście na myśli ST.

Dość często (6 formuł) mowa bowiem, jak w NT, po prostu o Piśmie (Pismach), które powiada, wskazuje itd., względnie występuje tylko odpowiedni czasownik (mówią, napisano), a podmiot „Pismo” jest domyślny (4 razy); czasami zaznaczono, że coś powiedziane zostało z góry. Czasami (2 razy) mowa też po prostu o słowie (w domyśle Pisma).

Pojawiają się też 3 nawiązania wprost do 2 Tm 3,15-16, podstawowego tekstu o natchnieniu biblijnym. Są to zwroty „święte litery” (hagia grammata – DI 35,6, w Liście hiera) i „wszelkie Pismo/księga od Boga natchniona” (z theopneustos), które same są już cytatem. Już poza formułami wstępnymi wystąpiły „święte Pisma” (hierai grafai, CG 2; w Rz 1,2 z hagiai).

Dość typowy i częsty u św. Atanazego jest też powtarzający się zwrot „boskie Pismo/Pisma” (6 razy, theia grafe/theiai grafai) – te mówią, nauczają, zaświadczają (bardziej złożone: „boskie Pismo zaznacza, Bogu przypisując słowa”). Rzadszymi wariantami są „boskie nauczanie” i „boskie prawodawstwo”. Przymiotnika tego używał Orygenes (Pisma są theiai, ponieważ zostały napisane pod natchnieniem Ducha Świętego, O zasadach 4,2,2; por. 4,1,1).

Warto tu odnotować, że autor unika cytowania tekstów innych niż biblijne. Znaleziono w obu traktatach tylko jeden wyraźny cytat z literatury greckiej, a mianowicie z dialogu Timajos Platona (29c) powtórzony w dwóch miejscach (CG 41 i DI 2,2).¹² Imię Platona jest wspomniane 3 razy (CG 10; DI 2,3; 43,7), z tego 2 razy krytycznie, choć z jego myśli traktaty korzystają pośrednio bardzo obficie; o innych postaciach występują pojedyncze wzmianki typu historycznego – nie ze względu na ich myśl czy utwory.¹³ Na pograniczu leży cytat z Dz 17,28, prezentujący formułę stoicką (DI 42,3). Jest to niewątpliwie metoda stosowana świadomie, gdyż mógłby autor naśladować wcześniejszych autorów chrześcijańskich, nie stroniących bynajmniej od erudycji klasycznej, jak Klemens Aleksandryjski, którego Zachęta Greków roi się od imion autorów pogańskich. Z pozabiblijnej literatury chrześcijańskiej pojawił się tylko (DI 3,2) cytat z Pasterza, który to utwór zapowiedziano ostrożnie jako „bardzo pożyteczną księgę”.

Św. Atanazy chce w ten sposób pokazać, że źródłem wiedzy i autorytetem jest tylko objawienie biblijne („święte i przez Boga natchnione pisma wystarczające są do oznajmiania prawdy” CG 1), choć skądinąd odczytuje jego treść w znacznej mierze przez pryzmat kategorii filozoficznych, a szczególnie platońskich. Jego synteza treści biblijnych z filozofią polega na tym, że Biblia wskazuje tezy i sama jest dowodem ich prawdziwości, platonizm zaś dostarcza aparatu pojęciowego i dodatkowych argumentów.¹⁴

Podsumowując, formuły wprowadzające do cytatów pozwalają odtworzyć zakładaną przez św. Atanazego koncepcję Biblii. Jest ona zarazem wypowiedzią Bożą i wypowiedziami wybitnych Bożych wysłanników. Jest natchniona i stanowi ostateczny autorytet. Tę tradycyjną teologię autor przekazuje z dużym urozmaiceniem stylistycznym.

3. Cytaty ze ST. Tematyka cytatów ze ST okazuje się wysoce jednolita. W Przeciw poganom sprowadza się ona do praktycznie do dwóch motywów. Pierwszy z nich to dzieło stworzenie i Bóg jako stwórca: wykorzystano tu zbitkę Rdz 1,6.9.12.21; 1,26 (trzykrotnie); Ps 18,2; 33,6; 33,9; 119,90b-91a; 146,7b-9a; Prz 8,27; Mdr 13,5. Drugi temat to potępienie kultu bożków: Wj 20,3.4; Pwt 4,19; Ps 115,4-7 (drugim razem 4-8a); Iz 44,11-20; Dn 5,4.23; Mdr 14,12; 14,12-21. Tylko 2 teksty dotyczą czegoś innego, a mianowicie ludzkiej grzeszności (co jednak wiąże się z tematem pierwszym): Prz 18,3; Koh 7,29. Ta jednolitość nasuwa przypuszczenie, że autor sam nie dobierał tekstów, lecz posłużył się dwoma tematycznymi zbiorami testimoniów, analogicznych do zbioru testimoniów mesjańskich (zob. niżej).

W O wcieleniu Słowa 3 cytaty kontynuują temat stworzenia i grzechu (Rdz 1,1; Rdz 2,16n; może Iz 11,9). Nieobecny jest temat bożków (choć w końcowych partiach DI o pogaństwie jest mowa). Gros cytatów ma natomiast charakter chrystologiczny, odpowiednio do tematyki traktatu, są to w szczególności proroctwa mesjańskie i pokrewne (Rdz 49,10; Lb 34,5-7a; 24,17b; Iz 8,4b – dwukrotnie; 19,1; 35,3-6a; Dn 9,24-25), teksty odniesione do cierpienia i krzyża Chrystusa (Pwt 28,66 – dwukrotnie; Iz 53,3-5b; Jr 11,19a) oraz pewne inne (zacytowane łącznie Ps 118,27a; 107,20a; Iz 63,9 – zbawienie i objawienie od Boga). Niektóre wreszcie cytaty mają za temat życie przyszłe (Mdr 2,23-24a; 6,18; Iz 2,4). I tu należy więc myśleć o źródle w postaci testimoniów tematycznych: na pewno o chrystologii, a może także o życiu przyszłym.

Jeśli chodzi o brzmienie tekstu,¹⁵ znacznie przeważają cytaty z LXX (CG: 12 cytatów, dalsze 3 z minimalnymi zmianami, w wypadku Rdz 1,26 zapewne na skutek cytowania z pamięci – CG 34; DI: 8 cytatów, dalsze 9 z minimalnymi zmianami o charakterze skrótów, odmian tekstu bądź poprawek stylistycznych). Dn 9,24-25 z DI 39 pochodzi (z minimalną modyfikacją) z wersji znanej jako „Teodocjon”.

Inne miejsca dadzą się zwykle zinterpretować jako odmiany tekstu z LXX, częściej wynikłe z niedokładności „warsztatowych”, rzadziej z chęci zinterpretowania tekstu. W 2 przypadkach cytat z LXX zmodyfikowany jest pod wpływem innego (Ps 146,7b-9a kontaminacja z Ps 103,14; Prz 8,27 świadome nawiązanie do „nieba i ziemi” z Rdz 1,1 – oba w CG 46). W CG 46 pojawia się też swobodne streszczenie oparte na wyrażeniach z kilku wersetów Rdz 1; w CG 14 skrócony i istotnie odmienny od LXX i TM długi cytat z Iz 44,11-20; formę różną od LXX ma wyliczenie z Dn 5,4.23, przy czym odbiega ono też nieco od wersji aramejskiej i „Teodocjona”; są to więc zapewne parafrazy św. Atanazego lub autora zbioru testimoniów. W DI 36 mamy niedokładny (powtórny) cytat Iz 8,4b, zapewne z pamięci; w DI 45 niedokładny cytat z Iz 11,9; dwukrotny cytat z Pwt 28,66 (DI 35 i 37) jest parafrazą pozostającą pod wpływem interpretacji chrystologicznej „zawieszenia na drzewie”.

4. Cytaty ze ST w NT. W Przeciw poganom ich rola jest mniejsza, a tematyka rozproszona. 4 cytaty dotyczą czci jedynego Boga (Pwt 6,4/Mk 12,29 – dwukrotnie; 6,5/Łk 10,27 ; 6,13/Mt 4,10; zgrupowanie trzech w CG 46). Dwa cytaty, zmieszane w jednym z NT, kontynują temat stworzenia (Wj 20,11; Ps 146,6 w Dz 15,14-17). Jeden cytat został naciągnięty, by wprowadzić myśl NT (Pwt 30,14, zasymilowany do Łk 17,21 – skądinąd dokładnie zacytowany w Rz 10,8).

W O wcieleniu Słowa napotkamy natomiast odpowiedniki znanych już grup tematycznych. Okazjonalnie mowa o stworzeniu (Rdz 1,27.24/Mt 19,4-6) i o życiu przyszłym (Oz 13,14/2 Kor 5,15 – dwukrotnie; raz w kontekście śmiertelności – Ps 82,6-7, częściowo zacytowany w innym aspekcie w J 10,34). Gros tekstów stanowią jak poprzednio wypowiedzi ze ST interpretowane chrystologicznie, które tu też da się podzielić na proroctwa typu mesjańskiego (Iz 7,14/Mt 1,23; Iz 11,10/Rz 5,12; Oz 1,11/Mt 2,15; Dn 7,13/Mt 26,64), teksty o krzyżu i cierpieniu (Pwt 21,23/Ga 3,13b; Ps 22,17b-19/J 19,24 i mss Mt 27,35; Iz 53,6-8a/Dz 8,32-33a; Iz 53,8b/Dz 8,33b; Iz 53,8b-10a/Dz 8,33b) i inne pokrewne (Iz 53,9/1 P 2,22; 65,1-2/Rz 10,20-21).

Jak dobór cytatów, tak samo ich brzmienie częściej wynika z NT. W Przeciw poganom, poza Pwt 6,13 częściowo zacytowanym w wersji LXX, cytaty zdradzają wpływ NT, czy to w odgraniczeniu cytatu, czy w szczegółach tekstu. W O wcieleniu Słowa 9 cytatów brzmieniem i odgraniczeniem wskazuje na pochodzenie z NT, 3 cytaty są mieszane, a w 3 przypadkach cytat jest z LXX (wtedy mianowicie, gdy jest wyraźnie dłuższy od odpowiednika w NT).

Dobranie cytatów łączących ST z NT według klucza podobnego, co same cytaty ze ST, przy jednoczesnym korzystaniu raczej z brzmienia NT niż ST, też sugeruje korzystanie ze zbiorów testimoniów, a zwłaszcza z chrystologicznego. Jak widać, zbiór taki był oparty o mesjańskie interpretacje z NT, ale do tekstów wskazanych przez NT (czasami poszerzonych o sąsiednie) dobrał znaczną liczbę tekstów ze ST zebranych według podobnego klucza.

Istnienie zbioru testimoniów mesjańskich postulowane było dotąd nieraz, ale na innej podstawie, a mianowicie zbieżności doboru pewnych cytatów mesjańskich z cytatami u innych Ojców Kościoła: w szczególności 6 cytatów z DI 33 przypomina tok myśli Euzebiusza z Cezarei w Przygotowaniu ewangelicznym 7-9, a cytaty z DI 34-35 odnajdują się w podobnym porządku u Cypriana, Testimonia (Świadectwa przeciw Żydom) 2,13-20.¹⁶ Jak wskazałem, na korzystanie ze zbiorów testimoniów świadczy też nie wychodzenie przy cytowaniu ST poza wąskie, określone tematy (oprócz chrystologii – stworzenie, bożki, życie przyszłe) oraz silna preferencja dla cytatów ze ST zawartych w NT.

5. Cytaty z NT. Ich tematyka w obu traktatach jest bardziej urozmaicona niż w przypadkach poprzednich i raczej nie kontynuuje wskazanych powyżej grup tematycznych. Występują pojedyncze cytaty związane z tematem bożków (Rz 1,21b-24a.25; pozytywnie o jedynym Bogu Mt 11,25), stworzenia (Mt 19,6; rozwinięcie ST w Dz 14,15-17; Rz 1,20a), grzechu (Rz 1,26-27) czy życia przyszłego (Mt 5,8; 1 Kor 2,9; 2 Kor 5,10; Hbr 11,35), ale nawet i one pozostają mniej typowe dla tych grup. Podgrupa ostatnia może się wiązać raczej z tematem zbawienia (zob. niżej).

Liczne są cytaty chrystologiczne, ale praktycznie bez dwóch charakterystycznych motywów cytatów starotestamentalnych, mesjanizmu oraz cierpienia – tematów najwyraźniej wyczerpanych przez owe cytaty. Teksty dotyczą godności Chrystusa (Łk 4,34; 8,28; J 9,32; 1 Kor 1,24; 2,8; Kol 1,15-16a.18a), a zwłaszcza jego relacji do Ojca (J 1,1.3; 5,19; 10,37-38; 14,9.10) oraz jego zwycięstwa nad śmiercią względnie w ogóle roli zbawczej (Łk 19,10; 1 Kor 15,21-22; 2 Kor 5,14-15; Ef 2,14; Hbr 2,10.14-15; 10,20); także krzyża, ale jako triumfu (J 12,32; Kol 2,15; Hbr 2,9). Sąsiaduje z tym grupa dość rozmaitych tekstów dotyczących człowieka, jego sytuacji (Mt 13,3; 24,42.44; 1 Kor 6,12a; Flp 3,14) oraz różnych aspektów zbawienia (Łk 17,21b; J 3,5; 1 Kor 1,21; Ef 3,17-19; Hbr 11,3). Kilka dotyczy tematów pojedynczych (Mt 11,13; Łk 10,18; Ef 2,2; 1 Tm 6,15; 2 Tm 3,15.16).

Pod względem samej formy przeważają cytaty dokładne, zbieżne z posiadanym przez nas tekstem NT (27 cytatów). 13 cytatów jest zmienionych tylko nieznacznie i w sposób nasuwający przypuszczenie, że cytowano z pamięci (nieistotne zmiany słowa, drobne opuszczenia, wpływ kontekstu). W 8 wypadkach można się dopatrzeć cytowania niestarannego, nie zmieniającego jednak istotnie sensu. W 3 przypadkach (Rz 1,21b-24a w CG 19; J 3,5 w DI 14; Kol 2,15 DI 45) chodzić może bądź o pomyłkę w tekście (stojącym do dyspozycji autora lub jego własną), bądź o przeróbkę dostosowującą tekst do koncepcji. Cytowania mniej dokładne pojawiają się przy tekstach popularniejszych (Ewangelie, 1 Kor, znane cytaty z listów jak 2 Tm o natchnieniu), przy których autor ufał zapewne swej pamięci; Hbr natomiast cytowałby z tekstem przed oczyma, bo na 7 cytatów nie ma żadnej rozbieżności z wydaniem krytycznym.

6. Metody egzegezy. Nie ma tu miejsca na analizę wykorzystania wszystkich po kolei tekstów. Można jednak wskazać przynajmniej usytuowanie egzegezy św. Atanazego na tle możliwych jej metod. Dominują trzy, można też wyróżnić czwartą, poboczną.

Mnóstwo cytatów wykorzystano po prostu w sensie dosłownym. Bywa on traktowany szeroko, ale intencja jest jasna: chodzi o sens wyraźnie zawarty w tekście, a nie żaden inny. Dotyczy to szeregu zdań o Bogu jedynym (Pwt 6,4.5.13; Mt 11,25), godności Chrystusa (Łk 4,34; 8,28; J 10,37-38; 14,9.10; 5,19 z uwyraźniającą przeróbką; 1 Kor 1,24; Kol 2,15), stworzeniu świata (Rdz 1,1.26; Ps 119,90b-91a; 146,7b-9a; Prz 8,27; Hbr 11,3), grzechu, śmierci i zwycięstwie nad nimi (Rdz 2,16-17; Mdr 2,23-24; Hbr 2,14b-15; 1 Kor 15,55), Dniu Pańskim (Iz 2,4; Mt 26,64; 1 Kor 2,9; 2 Kor 5,10), potępieniu bożków (Pwt 4,19; Mdr 14,12-21; Ps 115,4-8a; Iz 44,11-20; Rz 1,21b-24a), niemoralnościach (Wj 20,4; Rz 1,26b-27a), szatanie (Łk 10,18; Ef 2,2). Z reguły wykorzystano sens główny, dość wyjątkowo poboczny (Mt 19,4-6 jako tekst raczej o Stwórcy niż o małżeństwie!); rzadkie są pomyłki (J 1,3 zastosowane do Ojca a nie Słowa w DI 2). Występuje też na tej płaszczyźnie tendencja do objaśniania jednych tekstów przez drugie i łączenia ich w syntezę teologiczno-biblijną (DI 10 o Chrystusie; odnoszenie zdań Jezusa ziemskiego do misji Słowa: Łk 19,10; Ef 3,17-19).

Druga grupa to chrystologicznie interpretowane teksty ze ST (wymienione już przedtem tematycznie – skupione są one głównie w DI 33-35 i 38-40). Idzie tu św. Atanazy za tradycją wcześniejszą, sięgającą samego NT i judeochrześcijaństwa, a w pewnym sensie i metod interpretacji historii w ST. I teksty, i egzegeza zaczerpnięte są zapewne ze zbioru testimoniów. Teksty mesjańskie ST, choćby enigmatyczne, widziane są tu jako oczywista zapowiedź osoby Jezusa Chrystusa. Gros tych zapowiedzi nie dałoby się uznać za mesjańskie w kategoriach sensu dosłownego. Za taką egzegezą stoi ugruntowana w samym ST tendencja do reinterpretacji wydarzeń wcześniejszych w świetle późniejszych – i w świetle świadomości wiary zyskanej później. Tak właśnie, z perspektywy późniejszej, Izraelici na nowo odczytywali swoje początki, i tak chrześcijanie w świetle osoby Chrystusa widzieli proroctwa i zdarzenia ze ST.

Oba traktaty wykorzystują pojęcia i tezy filozoficzne, głównie platońskie a częściowo stoickie. Podpowiadają one pewne odczytania tekstów biblijnych. Metoda ta (jak i poprzednia) spokrewniona jest po części z alegoryzacją, ale nie napotkamy w traktatach typowego wykładu alegorycznego tekstów w guście Filona, Klemensa czy Orygenesa, wykładu rozróżniającego sens historyczny, zewnętrzny od ukrytego, duchowego.¹⁷ Występuje natomiast szukanie w tekstach biblijnych odpowiednika czy potwierdzenia tez filozoficznych. I tak rozumowanie stoickie o widocznym w świecie efekcie działania boskiego rozumu kojarzy się z tekstami o wskazaniu Stwórcy przez dzieła (Ps 18,2; Mdr 13,5; Rz 1,20a; Dz 14,15-17). Liczne są teksty dotyczące wprawdzie w Piśmie Świętym całego człowieka, ale u św. Atanazego odniesione specjalnie do platońsko rozumianej duszy (Rdz 3 z interpretacją grzechu pierwszych ludzi jako zwrócenia się duszy ku wrażeniom zmysłowym; Pwt 30,14 i Łk 17,21b o poznaniu przez duszę; Koh 7,29; Mt 5,8; 13,3; 1 Kor 6,12a). Pewne zabarwienie filozoficzne widoczne jest też w odczytaniu biblijnej wizji Logosu-Słowa oraz Obrazu Ojca (J 1,1.3; Kol 1,15-16a; DI passim).

Czasami wreszcie chodzi o wykorzystanie pewnych cytatów dla ilustracji wywodu czy ozdobienia go frazą biblijną, z pewną tendencją do akomodacji. Są to jednak przypadki rzadsze (Prz 18,3; Mdr 14,12; Iz 11,9; Dn 5,4.23; 1 Kor 1,21; Flp 3,14; 2 Tm 3,16; zastosowanie do pierwszych ludzi Mdr 6,18 i Ps 82,6).

7. Miejsce Biblii w całości traktatów. Wykorzystanie cytatów ze ST, choć dość szerokie, okazuje się raczej wybiórcze. Ich dobór podporządkowany jest krótkiej w sumie liście rozważanych tematów. Tematy te wynikają zasadniczo z omawianych w traktatach tez teologicznych: błędność kultu pogańskiego, prawda o stworzeniu świata przez Boga, zapowiedzenie wcielenia Słowa przez Pisma; ograniczenie się do nich mogło też wyniknąć z wykorzystania przez autora raczej zbiorów testimoniów niż pełnego tekstu biblijnego.

Zdania biblijne służą raczej jako ilustracja i potwierdzenie owych tez, niż jako punkt wyjścia dla ich odkrycia. Same te tezy pochodzą oczywiście z Pisma Świętego, ale metoda pisania zastosowana w traktatach nie jest indukcyjna, więc tego nie wydobywa. Sposób myślenia autora nie odpowiada metodzie egzegezy czy teologii biblijnej, lecz raczej teologii fundamentalnej, która w argumentach biblijnych, teologicznych, filozoficznych szuka potwierdzenia wiarygodności prawd chrześcijańskich. Ustrzegł się jednak od alegoryzacji, preferuje w egzegezie sens dosłowny, choć stosuje też interpretacje chrystologiczne i filozoficzne ST.

Także w przypadku NT zdania biblijne nie są punktem wyjścia wywodu; zależność głównych tez chrystologicznych traktatu od Biblii nie jest wyraźnie wydobyta, ujęte są bowiem one raczej filozoficznie. Cytaty służą potwierdzeniu i zilustrowaniu tych tez. Jest to jednak potwierdzenie miarodajne i decydujące, Biblia pozostaje ostatecznym i absolutnym autorytetem, czego wyrazem są m.in. formuły wstępne przy cytatach. Wydaje się też, że w dziełach późniejszych oparcie się na tekstach biblijnych było przez św. Atanazego lepiej uwypuklane.

Wykaz cytatów

opr. mg/mg