Głębia serca - Jeże i lisy

Isaiah Berlin i św. Teresa z Ávili nieczęsto pojawiają się w tym samym zdaniu. Najbardziej popularny esej tego dwudziestowiecznego brytyjskiego filozofa zatytułowany Jeż i lis przywołuje słynny wers greckiego poety Archilocha: „Lis wie wiele rzeczy, a jeż jedną, ale wielką”¹. Szesnastowieczna hiszpańska mistyczka i doktor Kościoła, św. Teresa z Ávili, dowodzi — szczególnie w swym najbardziej znanym dziele Twierdza wewnętrzna — słuszności bycia jeżem. Ona zna tę „jedną, ale wielką” rzecz i w swych pismach wielokrotnie się nią zajmuje z różnych punktów widzenia — w odniesieniu do relacji pomiędzy Bogiem a najgłębszym wnętrzem duszy człowieka to „miłość łączy się z miłością”².

Zjednoczenie Stwórcy ze stworzeniem jest tak całkowicie przekonujące, że Teresa mówi: „jest to jakby woda z nieba, deszczem czy rosą padająca do rzeki albo do zdroju i z wodą tychże się zlewająca. I tu już nikt tych dwóch wód nie rozdzieli ani nie rozróżni, która jest z nieba, a która ze zdroju czy z rzeki”³. Woda z nieba nie jest wodą ze zdroju, ale to rozróżnienie, chociaż prawdziwe, jest praktycznie rzecz biorąc oderwane od samego doświadczenia. „Można je porównać jeszcze do strumienia wpadającego do morza i nierozdzielnie w nim wody swoje zanurzającego”⁴. Woda słodka nie jest wodą słoną, ale w naszej zatoce stworzenia uczynionego na obraz i podobieństwo Boże (Rdz 1,26) nie można tych dwóch wód rozdzielić. Ponadto Teresa każe nam przyrównać to zjednoczenie człowieka z Bogiem do „światłości dziennej, dwoma oddzielnie oknami do pokoju wpadającej, a przecież jedną światłość stanowiącej”⁵. Teresa stara się wyrazić słowami kluczowy paradoks, który leży u podstaw relacji Stwórcy i stworzenia — paradoks jedności w różności.

Niniejsza książka, tak jak wcześniejsza pozycja W krainę ciszy, również traktuje o tej „jednej, ale wielkiej” rzeczy⁶. Dzięki łasce stworzenia i odkupienia pomiędzy Bogiem a człowiekiem istnieje fundamentalne zjednoczenie. W głębi tego fundamentu owo „pomiędzy” jest niedostrzegalne, ponieważ jest ono całkowicie przeniknięte Bożą Obecnością. W istocie więcej jest Obecności niż tego „pomiędzy”. Mimo że jest to najprostszy i najbardziej zasadniczy fakt naszego życia duchowego, potrzeba całego życia, by to sobie uświadomić. Chociaż owym fundamentalnym zjednoczeniem, w którym „żyjemy, poruszamy się i jesteśmy” (Dz 17,28), nie można zachwiać, jedną z cech naszej ludzkiej kondycji jest to, że przez wiele dziesiątków lat żyjemy w kompletnej tego nieświadomości. Powodem nieznajomości tego najbardziej oczywistego i najprostszego z faktów dotyczących naszego życia duchowego jest nieustanny hałas i wewnętrzny gwar stwarzające i podtrzymujące złudzenie oddzielenia od Boga, który — jak przypomina św. Augustyn — już jest „bardziej wewnątrz mnie niż to, co we mnie (...) najbardziej osobiste”⁷.

Jeśli wewnętrzny hałas podtrzymuje owo odczuwane wyobcowanie od naszego najgłębszego „ja”, siłą rzeczy będziemy się czuli wyobcowani od Boga. Jednak to poczucie wyobcowania czy oddzielenia powodowane bywa przez ślepą i hałaśliwą ignorancję, która wkrada się w powierzchniowe rejony naszej świadomości. Nasza kultura na ogół uczy nas skupiania uwagi na tym powierzchownym hałasie, a to z kolei podtrzymuje złudzenie, że Bóg jest czymś dalekim, czego musimy szukać, ponieważ w naszym przekonaniu nam tego brakuje. Jedną z wielkich tajemnic drogi kontemplacji jest odkrycie, że kiedy opadają zasłony oddzielenia, widzimy, że Bóg, którego szukaliśmy, już nas znalazł, zna nas i podtrzymuje nas w istnieniu przez całą wieczność. „On bowiem jest twoim bytem” — jak mówi autor Obłoku niewiedzy (chociaż my nie jesteśmy Jego bytem)⁸.

Nie powinniśmy lekceważyć faktu, jak bardzo przekonujący potrafi być ten hałas w naszych głowach. Żywym tego przykładem jest Alipiusz, przyjaciel św. Augustyna. Święty Augustyn, opisując jego bliski uzależnieniu stosunek do rozrywek tamtego czasu, rzymskich igrzysk w cyrku, mówi, że Alipiusz „zapłonął niesłychaną namiętnością do walk gladiatorskich”⁹. Z początku starał się nimi „brzydzić”, jednak pewnego wieczoru jego towarzysze „przyjacielskim przymusem przełamali wszystkie jego gwałtowne sprzeciwy” i zabrali go do amfiteatru¹⁰. Alipiusz postanowił zamknąć oczy i nie otwierać ich do końca widowiska. Jednak ledwie usłyszał wrzask tłumu, gdy upadł jeden z walczących, otworzył oczy i „wówczas dusza jego została ciężej zraniona, niż zraniono ciało tamtego człowieka (...), którego upadek wrzawę ową rozniecił. Właśnie ta wrzawa przedarła się przez uszy Alipiusza i rozsunęła jego zaciśnięte powieki”¹¹. Alipiusz był bezradny. „Wpatrywał się w tę scenę i sycił się dziką furią — a nie wiedział o tym. Wprawiała go w zachwyt zbrodnicza walka, upajał się rozkoszą broczącej z ran krwi. I nie był już taki, jaki był wtedy, gdy przyszedł do amfiteatru”¹².

Święty Augustyn z przenikliwością obserwuje ciężką próbę, przez jaką przechodzi jego przyjaciel i przyszły święty. Alipiusz „nie wiedział”, co się z nim dzieje. W rezultacie, gdy zobaczył walki gladiatorów, „nie był już taki” jak przedtem. Świadomość jest w pewien sposób kluczem do tego, kim jesteśmy.

Tradycje duchowe poświęcają wiele uwagi temu stale zmieniającemu się krajobrazowi, którym jest świadomość. Nasza świadomość ma swoje płaskie, surowe prerie, ale także góry i urwiska. Jak pisze Gerald Manley Hopkins:

O, myśl, myśl w sobie góry ma: jeśli na szczycie Staniesz, pod tobą urwisk stromość niezgłębiona¹³.

Te głębie muszą zostać zbadane; osiągają one najniższy poziom w Bogu, niezgłębionej głębinie, która jest podstawą wszystkiego.

W niniejszej książce pragnę pokazać, jak chrześcijańska tradycja praktyki kontemplacji w równym stopniu zajmuje się i poszerzaniem świadomości, i skupianiem uwagi na jakimś modlitewnym słowie lub zwrocie. W gruncie rzeczy poszerzanie świadomości i skupianie uwagi to dwie strony tej samej monety naszego ducha. Są jak jedno.

fragment pochodzi z książki: Martin Laird OSA GŁĘBIA SERCA Cisza, œwiadomoœć i kontemplacja w praktyce chrzeœcijańskiej ISBN: 978-83-277-1075-8 wyd.: Wydawnictwo WAM 2016

Książka ma następujący układ. Dla tych, którzy nie czytali W krainę ciszy, w rozdziale pierwszym przedstawimy kluczowe aspekty głównego przedmiotu zainteresowania tamtej książki, omawianego również teraz, a mianowicie naszego doświadczenia rozproszeń. W praktyce kontemplacji rozproszenia są pewne; bez nich praktyka ta nie będzie mogła się pogłębić. Tym, co zmienia się z biegiem czasu, jest nasz stosunek do nich. Stopniowo zauważamy, że rozproszenia zawierają w sobie ciszę, której poszukujemy; dlatego nie musimy się ich pozbywać, aby nasza praktyka kontemplacji się rozwinęła.

W rozdziale drugim zobaczymy świat rozproszeń w całej pełni, słuchając opowieści studentów o tym, jak korzystają z mądrości Ewagriusza, mnicha z IV wieku, by zrozumieć własne problemy. W rezultacie my również zyskujemy wgląd w pewne trudności, którym każdy z nas musi stawić czoła, jeśli ma odkryć wewnętrzny spokój.

Kluczową rolę w życiu duchowym odgrywa cisza. Cisza środowiska jest glebą, w której zakorzenia się zdrowa praktyka kontemplacyjna.