Wznosić się bez końca

Kilka miesięcy temu opublikowaliśmy tekst o. Wiesława Szymony poświęcony myśli Mistrza Eckharta. Spotkał się on z dużym zainteresowaniem naszych Czytelników. Kontynuujemy więc opowieść o mistykach nadreńskich. Mistyka nadreńska rozwijała się w XIV w. na terenach położonych wzdłuż Renu, a więc w dzisiejszej Szwajcarii, Niemczech, Francji, Luksemburgu, Belgii i Holandii. Głównymi jej przedstawicielami byli Mistrz Eckhart oraz dwaj jego najwybitniejsi uczniowie, dominikanie: Jan Tauler i bł. Henryk Suzo (red.)

Nie wchodząc w szczegóły biografii Jana Taulera (nader słabo zresztą znane)¹, wypada jednak wspomnieć, że jednym z celów, jakie przyświecały temu, o jedno pokolenie od Eckharta młodszemu, dominikaninowi, było oczyszczenie tego ostatniego z podejrzeń o herezję, przedstawienie jego nauki w formie ortodoksyjnej, wolnej od ryzykownych, paradoksalnych jej sformułowań. Na ile pozwalają stwierdzić źródła, czynił to wyłącznie w formie konferencji i kazań. Żadnych dzieł po sobie nie pozostawił. Jego 84 kazania to tzw. reportata, czyli notatki sporządzone przez ówczesne "stenotypistki"- zachwycone jego kaznodziejskim polotem, a bardziej jeszcze, urzeczone głębią jego mistyki - słuchaczki i duchowe córki Taulera, rekrutujące się głównie z klasztorów dominikanek i z tzw. beginaży (klasztory beginek i begardów).

Czytali go wszyscy, nawet Luter

Miarą popularności czternastowiecznego kaznodziei i mistyka, przytłumionej zresztą trochę przez głównego przeciwnika Lutra, teologa Ecka, były liczne przekłady jego "Kazań" i ... 16 tytułów książek, jemu przypisanych, które krążyły przez następne wieki po Europie. Jedną z bardziej znanych, "Ustawy duchowe", przełożono także na polski i wydano w Krakowie w połowie XIX wieku.
Jednym z gorących wielbicieli Taulera był właśnie sam Luter. Skąd się u niego wzięło to zafascynowanie Taulerem? Otóż szesnastowieczny reformator, który wraz z innymi miał się przyczynić do trwającego po dziś dzień głębokiego rozłamu w Kościele, trafnie wyczuł wielki brak, a zarazem ogromne zapotrzebowanie swojej epoki, a mianowicie głód słowa Bożego i przełożenie teologii na życie wewnętrzne. I właśnie w Taulerze odkrył pod tym względem "bratnią duszę".
Jego "Kazania" - to była właśnie ta teologia, o której sam marzył: teologia nie naszpikowana nic nie mówiącymi przeciętnemu wierzącemu teoretycznymi spekulacjami, lecz karmiąca wiarę, prowadząca do autentycznych przeżyć religijnych. To było wielkie zapotrzebowanie epoki obarczonej teologią skażoną nominalizmem² Mimo iż także Tauler znajdywał w ciągu wieków przeciwników, którzy podważali prawowierność niektórych jego twierdzeń, to jednak dzisiaj nie mamy wątpliwości co do ortodoksyjności jego poglądów - w tym zwłaszcza nurcie jego przepowiadania, który dotyczy głównego tematu wszystkich mistyków, a mianowicie najwyższych stopni zjednoczenia duszy z Bogiem i dróg do niego prowadzących.
(...)

"Wróć do głębi..."

Nasza "głębia" ... To słowo u mistyków nadreńskich ma szczególne znaczenie. Stale się nim posługuje Eckhart. "Głębia" lub "głębia duszy". To odpowiednik "twierdzy wewnętrznej" czy "iskierki" - określeń występujących u innych przedstawicieli mistyki chrześcijańskiej. Jest to najbardziej wewnętrzne miejsce w człowieku - miejsce, w którym dzieją się rzeczy naprawdę wielkie, gdzie przede wszystkim dokonują się wyższe stopnie zjednoczenia duszy z Bogiem.
"Wróć do głębi - wzywa Tauler - i tam pozostań, nasłuchując uważnie wołającego w tobie głosu Ojca ("Kazanie" 29).
"O jak niewymowny owoc zrodziłby się z tej głębi, gdyby duch oświecony - wznosząc się ponad swoje naturalne możliwości - rzucił się w Boską otchłań!" ("Kazanie" 28).
Ta głębia jest uprzywilejowanym terenem działania Ducha Świętego. Przychodzi On do człowieka w miarę wzrastania jego duchowego ubóstwa. To przez nie usuwany jest z głębi człowieka wszelki nieład, polegający na niewłaściwym stosunku do stworzeń. "Przeszkadzają ci nie uczynki, lecz nieład w ich spełnianiu. Usuń ten nieład! (...) a wtedy Duch Święty przyjdzie do ciebie, napełni cię, zamieszka w tobie. I jeśli będziesz się stosował do wszystkich tych pouczeń, dokona w tobie rzeczy niezwykłych" ("Kazanie" 25).

Rola człowieka, rola Ducha Świętego

Działanie Ducha Świętego może przybierać w uległym Mu człowieku różne formy. Może to być nieustanne kierowanie nim, poruszanie go, napominanie, pobudzanie i wprowadzanie w życie nacechowane Bożym ładem. Tak jest w tych wszystkich, "którzy Go oczekują, pozostawiają pole Jego działaniu i są Mu ulegli". Ale niekiedy Jego działanie przybiera charakter nagłego i jednorazowego porwania człowieka, ponad wszystkimi jego metodami i drogami; polega na skierowaniu go do celu przewyższającego wszystkie możliwości człowieka (zob. "Kazanie" 45).
Wszyscy mistycy zwracali uwagę na to, że - zwłaszcza na wyższych stopniach kontemplacji - rola człowieka okazuje się jakby bardziej bierna i charakteryzuje się szczególną uległością wobec działania Ducha Świętego. W tym samym "Kazaniu" 45, wygłoszonym w uroczystość Zesłania Ducha Świętego, Tauler mówi: "Twoje zadanie sprowadza się do zezwolenia Duchowi Świętemu na dokonanie w tobie Jego dzieła i niestawiania Mu przeszkód; wówczas napełni cię On całkowicie."
W odróżnieniu od pism innego, równie słynnego ucznia Eckharta, bł. Henryka Suzona, kazania Taulera są znacznie mniej nasycone wątkami uczuciowymi. Ale również w jego wydaniu, ścieżka do Boga to nie mozolne wspinanie się do góry z zaciśniętymi zębami. Bóg już tu na ziemi hojnie nagradza swoje wierne sługi.

I nie sposób się oprzeć wrażeniu, że również tutaj nasz "Lebemeister" - mistrz życia - mówi z własnego doświadczenia:

"Gdyby człowiek miał dość szczęścia i rozumu, by zaufać Duchowi Świętemu (...) i zastosować się do Jego poruszeń - jakaż wynikłaby z tego radość!"

Jeśli by chcieć zestawić ze sobą trzech najwybitniejszych przedstawicieli mistyki nadreńskiej, można by powiedzieć, że gdy Eckhart pragnie przemawiać przede wszystkim do rozumu, a Suzo oddziałuje na uczucie, to Tauler na drodze do zjednoczenia z Bogiem niewątpliwie najmocniej akcentuje rolę woli. Niezależnie od etapu życia wewnętrznego, konieczne jest wychowywanie stałej dyspozycji woli, tak by się ona nieustannie kierowała ku Bogu.
Przechodząc w swym życiu przez doświadczenia trzech dróg życia duchowego, człowiek stopniowo oczyszcza się i wznosi od miłości nacechowanej uczuciowością do miłości mądrej, wymagającej męstwa przezwyciężającego wszelkie trudności - aż wreszcie dochodzi do stanu całkowitego wyrzeczenia się siebie i zaufania Bogu. Jedyną troską, jaka wtedy mąci jego wewnętrzny pokój, jest świadomość, że ciągle jeszcze nie kocha Boga tak jak powinien i jakby tego pragnął.
O tym, co się wówczas dzieje w takiej duszy, dochodzącej do kresu swego mistycznego itinerarium ³, lepiej w ogóle nie mówić - powtarza nieraz Tauler. Lepiej to odczuwać i przeżywać.
"Kto tam dociera, znajduje to, czego przedtem poszukiwał, gdy kluczył krętymi i okrężnymi drogami. Duch zostaje wówczas porwany ponad wszelkie władze, na bezludne pustkowie, o którym mówić nikt nie potrafi, w tajemne ciemności dobra, wolnego od wszelkich określeń. Tam duch zostaje wprowadzony w jedność Jedności... (gdzie) Jedność zespala wszelką wielość." ("Kazanie" 11).

WIESŁAW SZYMONA OP

¹ więcej o nim samym i jego spuściźnie - zob. Jan Tauler, Kazania, Poznań 1985.
² nominalizm: pogląd, według którego pojęcia ogólne nie mają odpowiedników w bytach realnych, ale są jedynie nazwami. Np. nie istnieje piękno, są tylko piękne przedmioty, nie istnieje dobroć czy mądrość, ale dobrzy i mądrzy ludzie. ( przyp. red.)
³ itinerarium - tu: droga, podróż, wędrówka

Wiesław Szymona OP - teolog, wykładowca teologii dogmatycznej w Kolegium Filozoficzno-Teologicznym OO. Dominikanów w Krakowie i w innych seminariach, tłumacz pism mistyków nadreńskich. W jego przekładzie ukazały się m.in. "Kazania" i "Traktaty" Mistrza Eckharta oraz "Kazania" Jana Taulera.

opr. ab/ab