Kościół katolicki

katolicki Kościół, największa chrześcijańska wspólnota wyznaniowa, głosząca zasady wiary i życia religijnego określane jako katolicyzm (zob.), utożsamiająca się w swojej wierze i nazwie z Kościołem powszechnym (gr. katholikos, „powszechny”) oraz uznająca w sferze doktryny i organizacji kościelnej autorytet papieża, biskupa Rzymu. Z tego względu K.k. jest nazywany, zwłaszcza w języku prawnym, Kościołem rzymskokatolickim; nazwa ta oznacza jednak w stosunkach wewnątrzkościelnych sam Kościół zachodni, łaciński, czyli patriarchat Zachodu ze stolicą w Rzymie, w odróżnieniu od uznających zwierzchnictwo Rzymu Kościołów wschodnich (grekokatolicy i inni unici).

Starożytność. Powstanie K.k. jest ściśle związane z narodzinami chrześcijaństwa (zob.), w którym wiara w Jezusa Chrystusa łączy się stale ze świadomością więzi społecznej miedzy wyznawcami i istnieniem kościelnych struktur organizacyjnych; Kościół pierwotny składał się z licznych gmin — Kościołów lokalnych; na czele pierwszego, powstałego w Jerozolimie (prawdopodobnie w 30 r. n.e.) stało kolegium 12 apostołów z Piotrem na czele; nauczanie i decyzje apostołów oraz starszych z Jerozolimy cieszyły się autorytetem w całości Kościoła (np. tzw. sobór jerozolimski); zwierzchnikami poszczególnych gmin byli zakładający je misjonarze oraz kolegia starszych.

Autorytet i władzę apostołów odziedziczyli przełożeni Kościołów lokalnych, od końca I w. określani jednolicie jako biskupi; kontynuacją autorytetu św. Piotra była władza biskupów Rzymu (stolicy cesarstwa), następców św. Piotra, który tam zginął śmiercią męczeńską, jak i św. Paweł. Biskupi Rzymu wcześnie interweniowali w sprawy innych gmin (Klemens Rzymski), Rzymowi przyznawano pierwszeństwo „w związku miłości” (Ignacy z Antiochii), widziano w nim depozytariusza tradycji apostolskiej (Ireneusz z Lyonu) i dziedzica męczenników (Tertulian).

Sama nazwa „Kościół katolicki” nie była używana w chrześcijaństwie pierwotnym. Pojawiła się na początku II w. (Ignacy z Antiochii, List do Smyrneńczyków) i oznaczała odtąd całą wspólnotę chrześcijańską zjednoczona wiarą, kultem i organizacją. Jednak już w I w. istniały w chrześcijaństwie cechy tak rozumianego katolicyzmu: poczucie wspólnoty chrześcijan, istnienie nadrzędnego autorytetu, wspólne poglądy. Już w części Nowego Testamentu znaleźć można przekonania zwane niekiedy „wczesnym katolicyzmem” (istnienie stałego depozytu doktrynalnego i potrzeba ładu organizacyjnego).

Prześladowania chrześcijaństwa do początku IV w. utrudniały jednak oficjalne, doktrynalne i organizacyjne, ujednolicenie K.k., mimo stałej łączności między Kościołami lokalnymi. W głównym nurcie chrześcijaństwa utarła się jednak lista podstawowych zasad wiary; decyzje dotyczące prawowierności i porządku w Kościele podejmowali biskupi. Od II w. zbierały się synody lokalne; w III—IV w. wyłoniło się życie zakonne; w IV w. ustaliła się struktura organizacyjna z podziałem na patriarchaty (z uznaniem pierwszeństwa Rzymu), metropolie, biskupstwa (diecezje, eparchie), a od VI w. — na parafie. Wśród papieży wyróżnili się m.in. Kalikst I, Damazy I, Leon I, Gelazy I, Grzegorz I. Biskupi zbierali się na soborach: Nicejskim I 325, Konstantynopolitańskim I 381, Efeskim 431, Chalcedońskim 451, Konstantynopolitańskim II 553, Konstantynopolitańskim III 680—81, Nicejskim II 787 (ważność soboru oznaczanego jako ósmy, Konstantynopolitańskiego IV 869-870 nie jest oficjalnie uznana i uczeni katoliccy często ją kwestionują); na soborach obecni byli przedstawiciele papieży i władzy świeckiej. Ustalono na nich zasady doktryny, kultu i prawa kościelnego, korzystając z teologii Ojców Kościoła przekładających zasady biblijne na język kultury grecko-rzymskiej (zob. teologia). W poszczególnych krajach ukształtowała się zróżnicowana w formach liturgia w językach miejscowych (greckim, syryjskim, łacińskim, koptyjskim, etiopskim, ormiańskim, gruzińskim).

Kształtowaniu się jednego K.k. towarzyszyły rozłamy w płaszczyźnie organizacyjnej (schizmy) i doktrynalnej (herezje); ortodoksja i struktury kościelne powstawały w dużym stopniu w polemice: najpierw z judaizmem, od II w. z gnostycyzmem, doketyzmem, marcjonitami, millenaryzmem, potem z wpływami manicheizmu oraz nieortodoksyjnymi poglądami na Trójcę i Chrystusa, np. subordynacjonizmem, monarchianizmem, arianizmem, nestorianizmem, monofizytyzmem, monoteletyzmem; występowały też prądy nieortodoksyjne w sferze teorii i praktyki życia chrześcijańskiego, np. montanizm, enkratyzm (negujący życie płciowe, w tym małżeństwo), donatyzm, pelagianizm, ikonoklaści. Z wielu tych nurtów wyłoniły się odrębne struktury kościelne, ale do czasów współczesnych, i to w formie zredukowanej, przetrwały tylko te, u których odrębność była głównie narodowa (starożytne Kościoły wschodnie, czyli przedchalcedońskie), a potem zostały odizolowane politycznie przez islam. Łącznie biorąc, w 1. tysiącleciu główny nurt chrześcijaństwa, a więc i K.k., nie podzielił się w sposób, który miałby trwałe znaczenie.

Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego i rola Konstantynopola jako stolicy cesarstwa wschodniorzymskiego spowodowały wzrost znaczenia biskupów, a później patriarchów konstantynopolitańskich, oraz słabnięcie wpływów Kościoła rzymskiego w Bizancjum, choć ustawodawstwo cesarza Justyniana I Wielkiego (VI w.) potwierdziło prymat papieski w chrześcijaństwie, także w sferze nauki wiary, zaś wsparcie Zachodu udzielone Kościołowi wschodniemu przyczyniło się do zwalczenia monoteletyzmu w VII w., oraz ikonoklastów w VIII i IX w.; w Bizancjum istniała tendencja do uznawania prymatu Rzymu za czysto honorowy albo nawet do jego negowania, zwłaszcza od okresowego zerwania więzi między oboma Kościołami w IX w. (schizma Focjusza, potem kwestionowany sobór konstantynopolitański IV 869—70); anatemy ogłoszone w 1054 przez legata papieskiego i patriarchę Michała Cerulariusza zapoczątkowały ostateczny rozłam w chrześcijaństwie (wielka schizma wschodnia), przypieczętowany przez podbój Konstantynopola przez krzyżowców (1204); odtąd nazwa K.k. odnosi się do zachodniej gałęzi chrześcijaństwa, choć prawosławie, spadkobierca Bizancjum, również jej używa.

Średniowiecze. Opanowanie cesarstwa zachodniorzymskiego w V w. przez plemiona germańskie, głównie arian bądź pogan, przyczyniło się do rozszerzenia funkcji K.k., a więc i papiestwa, jako autorytetu tak religijnego jak społecznego w warunkach upadku kultury i chaosu politycznego. K.k., dominujący wśród ludności romańskiej i celtyckiej (aż po Irlandię), prowadził chrystianizacje ludów germańskich, dzięki której wchodziły one w krąg kultury łacińskiej; w procesie chrystianizacji znaczną rolę odegrały zakony, w tym mnisi iroszkoccy, szereg misji wysłali bezpośrednio papieże; ok. 500 ochrzcił się król Franków Chlodwig, w VI w. przyjęli katolicyzm władcy Burgundów i Wizygotów, w VIII w. plemiona z Anglii (św. Augustyn z Canterbury) i Niemiec (św. Bonifacy), w IX w. Duńczycy, w X w. Wikingowie, na przełomie X i XI w. reszta Skandynawów; misja Cyryla i Metodego popierana przez Bizancjum i Rzym pozyskała w IX w. dla chrześcijaństwa Słowian południowych i państwo wielkomorawskie; w X w. chrześcijaństwo łac. przyjęły Czechy, Węgry i Polska (966 chrzest Mieszka I, św. Wojciech), w XIII—XV w. ludy bałtyckie; z drugiej strony jednak muzułmanie odebrali w VII—VIII w. chrześcijanom Afrykę północną, Hiszpanię i południową Italię. W tym okresie K.k. zdołał ocalić od zapomnienia kulturę antyczną (zwłaszcza benedyktyni przepisujący dzieła autorów starożytnych) oraz kontynuował proces edukacji, ale twórcze życie umysłowe było po wędrówkach ludów dość ubogie (wyjątki: Boecjusz i Kasjodor w Italii; Hiszpania Wizygotów, np. św. Izydor z Sewilli; Beda Czcigodny; renesans karoliński z Alkuinem i Eriugeną, Sylwester II).

W średniowieczu wzrosła rola polityczna K.k.; papieże odgrywali czołową rolę w Italii (już Leon I nakłonił Attylę do odstąpienia od Rzymu), gdzie tylko częściowo utrzymała się władza Bizancjum, jak też reprezentowali Kościół i starą cywilizację wobec królów germańskich, zyskując ich uznanie. W 754 dzięki królowi Franków Pepinowi powstało Państwo Kościelne, w 800 Leon III koronował Karola Wielkiego na cesarza; biskupi i opaci stali się częścią feudalnego systemu władzy; w IX—X w. nastąpił upadek papiestwa, które stało się przedmiotem lokalnych rozgrywek politycznych; w XI w. odrodziło się ponownie, a Grzegorz VII rozpoczął skuteczne reformy wymierzone zwłaszcza przeciw zeświecczeniu duchownych, powszechnemu zaniedbywaniu oficjalnie obowiązującego od IV w. w Kościele zach. celibatu oraz obsadzaniu urzędów kościelnych przez władców świeckich (spór o inwestyturę i rywalizacja z cesarstwem o prymat w Europie); równocześnie nastąpiło odrodzenie życia zakonnego (benedyktyni z Cluny, cystersi). Ożywienie religijności było jednym ze źródeł wypraw krzyżowych (1095—1291), których wynikiem był m.in. wzrost zainteresowania Wschodem, a zarazem pogłębiony konflikt z Kościołem bizantyjskim (IV krucjata 1204, do 1261 państwo krzyżowców i patriarchat łaciński w podbitym Konstantynopolu); w XIII w. krucjaty w Hiszpanii wyparły Maurów z Andaluzji (do XV w. utrzymali Grenadę). W okresie krucjat i w ciągu średniowiecza nasiliła się wrogość do osiedlonych w Europie i na Wschodzie Żydów, których wielokrotnie mordowano i zmuszano do zmiany religii. Krucjaty były też przejawem dążeń uniwersalistycznych w katolicyzmie, które jednak nie doprowadziły do powstania trwałego organizmu politycznego. W XIII w. papiestwo osiągnęło wprawdzie okresowo przewagę nad władcami (Innocenty III), ale osłabło w okresie pobytu papieży w Awinionie 1305—78 (schizma zachodnia). Kościół katolicki był atakowany przez ludowe herezje waldensów, katarów i albigensów; do ich zwalczania powstała w XIII w. inkwizycja. Ortodoksyjny ruch odnowy podjęły w XIII w. zakony żebracze (franciszkanie, dominikanie) i tzw. trzecie zakony, wywierające wielki wpływ na świeckich. Na XII—XV w. przypadł rozkwit życia umysłowego; był to okres zakładania i rozwoju uniwersytetów średniowiecznych oraz rozwoju filozofii i teologii scholastycznej, której czołowymi przedstawicielami stali się Anzelm z Canterbury, Abelard, Piotr Lombard, Albert Wielki, Tomasz z Akwinu, Bonawentura, Duns Szkot, W. Ockham; orientację bardziej mistyczną reprezentowali m.in. Bernard z Clairvaux, wiktoryni, Hildegarda z Bingen, Julianna z Norwich, J. Tauler, mistrz Eckhart, Katarzyna ze Sieny, Tomasz à Kempis. Znaczną rolę w kształtowaniu życia kościelnego odegrały sobory Kościoła zach. (laterańskie I—IV 1123, 1139, 1179, 1215, lyońskie I—II 1245, 1274 — krótkotrwała unia z prawosławiem — potem w Vienne 1311—12, w Konstancji 1414—18); Sobór Florencki 1439 (poprzednio obradujący w Bazylei i Ferrarze) zgromadził również przedstawicieli prawosławia, którzy uznali go za powszechny, zawierając unię z K.k., zaniechaną jednak po upadku Konstantynopola 1453.

W XIV—XV w. wystąpiły też objawy kryzysu: schizma awiniońska 1378—1417 doprowadziła do podziału K.k. na 2 obozy popierające papieża lub antypapieża; w następstwie schizmy wpływowym poglądem stał się koncyliaryzm, wyrażający się przekonaniem o wyższości soboru nad papieżem (Jan Gerson, Piotr d'Ailly); powróciła tez tendencja do uniezależniania się Kościołów narodowych powiązanych z władzą świecką (sankcja pragmatyczna z 1438 we Francji, podporządkowanie inkwizycji hiszpańskiej królom); rycerski zakon krzyżacki stworzywszy własne państwo uległ degeneracji moralnej; rozwinął się narodowo-religijny ruch reformatorski w Czechach, husytyzm, odrzucony przez K.k. (spalenie J. Husa), zapowiedzią reformacji była też działalność J. Wiklifa w Anglii; wpływy renesansu doprowadziło do znacznego zeświecczenia życia, zwłaszcza w papieskim Rzymie, choć zarazem przyczyniło się do ożywienia umysłowego, a zwłaszcza zainteresowania dla tradycji wczesnochrześcijańskiej przechowanej w Bizancjum, widocznego u uczonych duchownych-humanistów jak kardynałowie Mikołaj z Kuzy i Jimenes (Ximenes) de Cisneros, papież Pius II (E.S. Piccolomini), a zwłaszcza Erazm z Rotterdamu.

Sztuka średniowieczna rozwijała się w ścisłym związku z K.k.: tematyka religijna dominowała w malarstwie i rzeźbie, architektura romańska i gotycka wyraziła się przede wszystkim w budownictwie sakralnym, z liturgią wiąże się chorał gregoriański; kontynuacja tego związku był kościelny mecenat w okresie renesansu, którego dzieła w znacznej części też były inspirowane religijnością katolicką.

Epoka nowożytna. Reformacja, pomyślana z początku jako ruch reformy K.k., doprowadziła do powstania protestantyzmu; wynikło to zarówno z odrębności doktrynalnych, jak i z protestanckiej koncepcji organizacji kościelnej, niechętnej hierarchii, oraz z dążeń władców do podporządkowania sobie spraw i majątków kościelnych. Po wystąpieniu M. Lutra (1517) ukształtował się w Niemczech i Skandynawii Kościół luterański (w Polsce znany obecnie jako ewangelicko-augsburgski); poglądy U. Zwingliego i J. Kalwina zdominowały protestantyzm w Niderlandach, Francji, Szwajcarii i Szkocji; w Anglii król Henryk VIII utworzył siłą Kościół narodowy i państwowy, który później przyjął teologię kalwińską (anglikanizm). Doszło do wojen religijnych, zwłaszcza w Niemczech, i obustronnych prześladowań (katolików w Anglii, pn. Niemczech i Skandynawii, a protestantów we Francji (hugenoci) i w Czechach; działalność inkwizycji we Włoszech i Hiszpanii).

K.k. zreformował się wewnętrznie w wyniku soboru trydenckiego 1545—63, który polemizując z protestantami, potwierdził zarazem tradycyjną doktrynę katolicką i wyeliminował nadużycia (tzw. kontrreformacja); ujednolicono liturgię łacińską (Pius V), podniesiono wykształcenie duchownych, uzależniono beneficja od pełnienia obowiązków kościelnych, wprowadzono systematyczne duszpasterstwo (zwłaszcza Karol Boromeusz) i szkolnictwo parafialne (początek szkoły powszechnej i katechizacji dzieci); wyrazem artystycznym emocjonalnej pobożności nowej epoki stał się barok. Ukształtowany wtedy styl pobożności i codziennego życia K.k. utrzymał się do XX w. i dopiero po Soborze Watykańskim II jest modyfikowany. Nowo powstały zakon jezuitów (Ignacy Loyola) odegrał czołową rolę w polemice antyprotestanckiej, edukacji i działalności misyjnej; równocześnie rozpoczęły działalność inne nowsze zgromadzenia (np. misjonarze Wincentego à Paulo, kapucyni); ostatecznie K.k. odzyskał wpływy w krajach opanowanych częściowo przez protestantyzm (Francja, południowe Niemcy, Polska), a w wyniku unii brzeskiej (1596) na ziemiach ruskich rozwinął się grekokatolicyzm. W łonie katolicyzmu nie pojawiły się po reformacji nowe znaczące odchylenia doktrynalne; odrzucono jednak skrajne tendencje w formach pobożności (jansenizm i kwietyzm). Teologia miała charakter zasadniczo odtwórczy, systematyzujący dotychczasowy dorobek w polemice z protestantyzmem (S. Hozjusz, R. Bellarmin), względnie praktyczno-moralny (Franciszek Salezy, A. Liguori); ponadto łączyła się z działalnością kościelną i duszpasterstwem.

W następstwie odkryć geogr. i ekspansji kolonialnej krajów katolickich (Hiszpania, Portugalia, w mniejszym stopniu Francja) K.k. rozszerzył się na Amerykę Południową i Środkową., gdzie z czasem wpłynął na złagodzenie sytuacji ludów podbitych (B. de Las Casas), ale też na ich asymilację kulturalną; misjonarze katoliccy dotarli do Indii, Japonii (Franciszek Ksawery) i Chin (M. Ricci), gdzie jednak Rzym zabronił prób inkulturacji (1704); zapoczątkowano misje w Afryce, lecz większe sukcesy odniosły one dopiero w XX w. W XVII—XIX w. zawarto nowe unie z Kościołami wschodnimi.

Wiek XVIII przyniósł osłabienie religijności i wzrost wpływów antyklerykalizmu oraz nurtów myślowych kwestionujących chrześcijaństwo (oświecenie, deizm, wolnomularstwo); aspiracje wolnościowe kłóciły się ze zdyscyplinowaną strukturą ówczesnego katolicyzmu, a nauki historyczne zaczęto wykorzystywać do kwestionowania przesłania Biblii. Równolegle ujawniała się dążność do zwiększenia roli władców absolutnych wobec Kościoła (gallikanizm, febronianizm, józefinizm); w 1773 wymusili oni na papieżu kasatę jezuitów; rewolucja we Francji zlaicyzowała państwo, krwawo prześladowała K.k. i próbowała oddzielić katolików francuskich od Rzymu; zjednoczone państwo włoskie do 1870 odebrało papieżom władzę świecką, zajmując państwo kościelne, poza samym Watykanem. W XIX w. i potem dyskryminowano katolicyzm w Rosji i Niemczech (Kulturkampf) a okresowo we Francji; w XX w. K.k. padł ofiara krwawych represji m.in. w wyniku rewolucji meksykańskiej (1910-17) i wojny domowej w Hiszpanii (1936-39) oraz pod rządami narodowo-socjalistycznymi i komunistycznymi, gdzie jednak dyskryminacja nie zawsze była skuteczna, a autorytet K.k. nawet wzrósł.

Wobec nacisku politycznego, laicyzacji, liberalizmu, deizmu, scjentyzmu i ateizmu K.k. zajął stanowisko polemiczne; kulminacja tej tendencji przypadła na pontyfikat Piusa IX, wyraziły ją uchwały Soboru Watykańskiego I 1869—70 (m.in. dogmat o nieomylności papieskiej); za nieortodoksyjne uznano próby kompromisu z nowymi tendencjami politycznymi i umysłowymi (F.R. de Lamennais, modernizm); w XX w. potępiono komunizm i narodowy socjalizm (zwłaszcza Pius XI). Natomiast społeczna nauka Kościoła podjęła problemy moralne wynikłe z kapitalizmu i socjalizmu (W. von Ketteler, encyklika Leona XIII Rerum Novarum z 1891 i in.), wypowiadając się ostatecznie za sprawiedliwym kapitalizmem (Centesimus annus Jana Pawła II z 1991) i aprobując ustrój demokratyczny. W XIX i XX w. teologia katolicka przyswoiła sobie metody nauk historycznych, czemu towarzyszył powrót do źródeł wiary (biblistyka, patrystyka, historia dogmatów) i filozofii (neotomizm); odnowa teologiczna (np. H. de Lubac, Y. Congar, M.-D. Chenu, K. Rahner), w połączeniu z potrzeba unowocześnienia duszpasterstwa i otwarcia na świat, inspirowały Sobór Watykański II 1962—65 (papieże Jan XXIII i Paweł VI), który pozwolił wprowadzić języki narodowe do liturgii i usankcjonował ekumenizm oraz dialog międzyreligijny, co wzbudziło tylko niewielką opozycję (m.in. M. Lefebvre); wybór na papieża 1979 Jana Pawła II, pierwszego od XVI w. nie-Włocha, oraz jego osobowość i wszechstronna aktywność podniosły znaczenie urzędu papieskiego; za jego pontyfikatu następuje porządkowanie życia kościelnego w myśl zaleceń Soboru (np. nowy kodeks prawa kanonicznego 1984 i oficjalny katechizm 1992); obecnie rysuje się jednak konflikt między zwolennikami tradycji katolickiej rozumianej na sposób ostatniego Soboru, a tendencją do zaniechania w imię postępu uznawanych dotąd elementów doktryny (wyróżniona rola K.k., nieomylność, etyka seksualna); zaznacza się spadek praktyk religijnych oraz akceptacji nauczania K.k., choć zarazem dostrzec można poprawę stosunków z protestantyzmem i prawosławiem (za wyjątkiem Cerkwi rosyjskiej) oraz z judaizmem, aktywność świeckich, zaangażowanie społeczne K.k., wzrost nowych ruchów religijnych, wzrost wpływów w krajach tradycyjnie protestanckich, zwłaszcza USA, jak też postępy w krajach dotąd misyjnych (zwłaszcza w Afryce i niektórych krajach Azji); K.k. opiera się tam w większości na kadrach rodzimych i miejscowej hierarchii, tworzy też nowe formy teologii oraz duchowości. Obecnie K.k. liczy ok. 1040 mln wiernych (1998), tzn. około 18% ludności świata (liczba ta stanowi sumę uzyskiwanych różnymi metodami liczb wiernych podawanych w sprawozdaniach kościelnych jednostek organizacyjnych); diecezji i analogicznych jednostek jest ponad 2600; duchowieństwo liczy ponad 4 tys. biskupów, ok. 400 tys. księży (w tym blisko 300 tys. w Europie i Ameryce Pn.) i ponad 20 tys. stałych diakonów, jest też około 700 tys. zakonnic.

Historia Kościoła, t. 1—5, Warszawa 1984—88; M. BANASZAK Historia Kościoła katolickiego, t. 1—4, Warszawa 1986—92; Handbuch der Kirchengeschichte, red. H. Jedin, 7 t., wyd. 2, Freiburg im Breisgau 1985.

Michał Wojciechowski

Na podstawie hasła z RELIGIA. ENCYKLOPEDIA PWN (t. 5, Warszawa 2002) i z WIELKIEJ ENCYKLOPEDII PWN (t. 13, Warszawa 2003), Wydawnictwo Naukowe PWN (ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa, www.pwn.com.pl). Publikacja w Opoce za zgodą Wydawcy.

Zestaw haseł o chrześcijaństwie zaczerpniętych z encyklopedii PWN obejmuje hasła: BIBLIA, CHRZEŚCIJAŃSTWO, JEZUS CHRYSTUS, KATOLICYZM, KOŚCIÓŁ KATOLICKI, TEOLOGIA.

opr. mg/mg