Wartości i normy moralne a procesy przemian w Polsce i Europie

Praca zbiorowa pod redakcją Janusza Mariańskiego i Leona Smyczka

WARTOŚCI, POSTAWY I WIĘZI MORALNE W ZMIENIAJĄCYM SIĘ SPOŁECZEŃSTWIE

ISBN: 978-83-7505-176-6

wyd.: WAM 2008

Aleksandra Jasińska-Kania

WARTOŚCI I NORMY MORALNE A PROCESY PRZEMIAN W POLSCE I W EUROPIE

W diagnozach kondycji moralnej społeczeństwa polskiego w pierwszej dekadzie XXI wieku Janusz Mariański (2002) wskazywał na upowszechnianie się tez o kryzysie moralnym, erozji zasad, relatywizmie i permisywizmie, destrukcji normatywności, anomii, nasilającej się korupcji i wzrastającej delegitymizacji rządów politycznych. Tezy te były później wykorzystywane do uzasadniania haseł rewolucji moralnej, która miałaby uzdrowić państwo i zaprowadzić moralny ład. Gdy po wyborach parlamentarnych 2007 r. opadła gorączka rewolucyjna, sformułowano opinię, że jej "prawdziwą przyczyną było zniecierpliwienie pokolenia, które już dawno weszło w wiek dorosły, lecz czuło się blokowane przez okrzepłe struktury i hierarchie w życiu publicznym – w mediach i w polityce" (Gadomski 2007: 18-19). Niezależnie jednak od możliwości różnych interpretacji przekonań i nadziei głosicieli tych haseł, budziły one dość słyszalne echo w społeczeństwie polskim, odwołując się do wyznawanych w nim szeroko war- tości i norm moralnych. Można wysunąć paradoksalną – zdawałoby się – tezę, że podatność Polaków na hasła rewolucji moralnej wiąże się z tym, że w porównaniu z innymi narodami europejskimi charakteryzuje ich większy absolutyzm i rygoryzm moralny aniżeli relatywizm, permisywizm i erozja świadomości moralnej (Jasińska-Kania 2007). Rygoryzm ten sprawia, że nagłaśniane przez media zjawiska naruszania norm moralnych, zwłaszcza w sferze życia publicznego, spotykają się z surowym potępieniem, budzą szczególnie silne emocje oburzenia i gniewu, a także chęci ukarania naruszycieli porządku i ich eliminacji z życia publicznego.

Zmiany wartości a globalne, europejskie i regionalne procesy przemian

Wyjaśnienia zarówno źródeł, jak i konsekwencji przemian wartości i norm społeczeństwa polskiego wymagają rozpatrywania ich w kontekście nakładających się i współoddziałujących na siebie procesów o różnym zasięgu terytorialnym i czasowym (Ziółkowski 2002). Pierwszy rodzaj zmian wiąże się z globalnymi procesami modernizacji i przemian cywilizacyjnych. Drugi rodzaj wynika z procesów, które w ciągu wieków wpływały na kulturowe zróżnicowanie wartości europejskich i wiązały się przede wszystkim z podziałami religijnymi. Trzeci rodzaj przemian to przekształcenia rewolucyjne, polityczne i ustrojowe, które w XX wieku powodowały odmienność doświadczeń historycznych społeczeństw w różnych częściach Europy, a w szczególności w krajach dawnego obozu komunistycznego.

Najszerszy zasięg mają procesy modernizacji i globalizacji. Teorie modernizacji analizują związki między przemianami w gospodarce, polityce i kulturze. Opisują i wyjaśniają współzależności między zmianami techniki, wzrostem gospodarczym, industrializacją i urbanizacją, rozwojem edukacji, przekształceniami struktury społecznej, powstawaniem państw narodowych, demokratyzacją polityki a przemianami wartości, norm, postaw, dyspozycji psychicznych, osobowości i tożsamości człowieka nowoczesnego (Inkeles, Smith 1986; Giddens 2001). Procesy globalizacji oznaczają rozszerzanie się w skali ogólnoświatowej powiązań i oddziaływań między zbiorowościami ludzkimi, rosnące tempo przepływu technik, dóbr, usług, kapitału, siły roboczej, informacji i idei. Łączą się z dominacją wytworzonych w kręgu cy- wilizacji zachodnioeuropejskiej standardów i mechanizmów rozwoju racjonalności, produktywności i efektywności. Procesy modernizacji i rozwoju gospodarczego prowadzą do podważania autorytetu tradycyjnych instytucji, zwłaszcza religijnych, do pluralizacji światopoglądów, sekularyzacji i indywidualizacji wartości. Indywidualizacja oznacza rosnące uznawanie autonomii jednostek, które dokonują samodzielnego wyboru wartości i norm postępowania, kierując się własnym interesem i preferencjami, a jednocześnie uznają prawa innych do takich wyborów. Jest wiązana z relatywizacją zasad moralnych i kryteriów odróżniania dobra od zła oraz liberalizacją stylów życia i zachowań, a także ze spadkiem rygoryzmu ocen moralnych i wzrostem permisywizmu (skłonności usprawiedliwiania wykroczeń przeciw normom). Towarzyszy temu instrumentalizacja, fragmentaryzacja i odrębność wartości i norm regulujących działania w różnych sferach życia prywatnego i publicznego (rodziny, pracy, religii, moralności, polityki), w których rozwijają się swoiste, odmienne logiki racjonalności działania.

Ronald Inglehart (Inglehart 1990; Inglehart, Welzel 2004) wyróżnia dwa wymiary przemian wartości zależnych od rozwoju gospodarczego, modernizacji i ponowoczesności: Wymiar pierwszy obejmuje zmiany na skali — z jednej strony — od uznawania tradycyjnych wzorów rodziny, wartości wychowawczych, instytucji i autorytetów, zwłaszcza religijnych, identyfikacji z narodem i dumy narodowej, a z drugiej strony — do świecko-racjonalnych wartości podkreślających indywidualne osiągnięcia, skuteczność i niezależność, szeroką partycypację w życiu politycznym oraz racjonalnoprawne legitymizowanie instytucji. Drugi wymiar przedstawia przejście od orientacji na wartości materialistyczne, związane z potrzebami przetrwania oraz bezpieczeństwa fi zycznego i ekonomicznego, do wartości postmaterialistycznych, wyrażających potrzeby samorealizacji i samoekspresji, zainteresowanie jakością i komfortem życia, a także wewnętrznymi, duchowymi aspektami wierzeń religijnych.

Koncepcja Ingleharta nawiązuje do rozwijanej przez Abrahama Maslowa teorii hierarchii potrzeb, według której rozwój człowieka ukierunkowany jest najpierw na zaspokajanie potrzeb podstawowych (fi zjologicznych i bezpieczeństwa), poprzez potrzeby społecznej przynależności i interakcji (afi liacji, akceptacji i szacunku), następnie na potrzeby sukcesu i osiagnięć, a w końcu na samourzeczywistnienie i samoekspresję. Podstawą hipotez badawczych i wyjaśnień przemian norm moralnych są teorie poznawczo-rozwojowe Jeana Piageta i Lawrence'a Kohlberga, które zakładają, że w wyniku doświadczeń socjalizacyjnych i rozwoju struktur poznawczych następuje przechodzenie od fazy heteronomii (przyjmowania norm moralnych jako danych „z góry”, obiektywnych i niezmiennych) poprzez respektowanie konwencjonalnych norm relacji interpersonalnych oraz przepisów prawa do fazy autonomii moralnej (samodzielnego wyboru przez jednostki reguł i zasad postępowania, podlegających społecznym negocjacjom). Teorie te skłaniają do przewidywań, że w krajach bogatszych, o wyższych wskaźnikach rozwoju gospodarczego i poziomu edukacji oraz liberalizmu i swobód politycznych, będzie występowała wyższa akceptacja wartości świecko-racjonalnych oraz indywidualistycznych i postmaterialistycznych, a także większa relatywizacja ocen moralnych i permisywizm, zwłaszcza w zakresie moralności osobistej w życiu prywatnym.

Wyniki badań porównawczych przeprowadzonych w 1990 r. w 46 krajach, a następnie w latach 1999-2000 w 81 krajach (Inglehart, Basanez, Diez-Medrano, Halman, Luijkx 2004) w znacznej mierze potwierdzają te hipotezy. Najwyższy stopień przyjmowania zarówno wartości świecko-racjonalnych, jak i postmaterialistyczno-indywidualistycznych występuje w krajach o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, takich jak Japonia, Szwecja, Norwegia, Dania, Holandia, Niemcy, Finlandia, Szwajcaria, Francja, Belgia. W latach 1990-2000 nastąpiło przesunięcie w kierunku wartości postmaterialistycznych, które stały się dominujące w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii, Nowej Zelandii, a także krajach skandynawskich i zachodnioeuropejskich. Badania wykazywały także związek między poczuciem szczęścia i zadowoleniem z życia a orientacją na postmaterialistyczne wartości samoekspresji. Wskaźnik rozwoju społeczno-gospodarczego HDI¹ w największym stopniu pozwala przewidywać permisywizm — skłonność usprawiedliwiania odstępstw od norm moralnych. Jednakże niezależnie od poziomu rozwoju gospodarczego, bogactwa i modernizacji wpływ na konfi guracje wartości aprobowanych przez poszczególne narody wywierają różnice regionalne, odmienność tradycji kulturowych, w tym przede wszystkim religijnych, a także doświadczeń historycznych związanych z podziałami politycznymi i ustrojowymi.

W krajach protestanckich (lub o mieszanej religijności ze znacznymi wpływami protestantyzmu) najszerzej przyjmowane są wartości indywidualistyczne, świecko-racjonalistyczne i postmaterialistyczne, a także otwartość kulturowa i tolerancja oraz postawy permisywne, przyzwalające na odchylenia od norm w sferze życia prywatnego, seksu i stosunków interpersonalnych. Rzadziej i wolniej wartości te i postawy dochodzą do głosu w katolickich krajach Unii Europejskiej. Charakterystyczne jest, że najwyższe w Europie wskaźniki tradycyjnych wartości rodzinnych, religijności i dumy narodowej występują w krajach ulokowanych na obszarach peryferyjnych (obok Polski także na Malcie, w Portugalii, Irlandii, Grecji, Rumunii), które w czasach formowania się nowoczesnych narodów pozbawione były własnej państwowości, a kształtowanie się ich tożsamości narodowej splatało się z identyfi kacją religijną (Marody, Mandes 2007).

Postkomunistyczne kraje Europy Wschodniej, choć w większości lokują się w wymiarze wartości świeckich i racjonalistycznych (dotyczy to zwłaszcza Estonii, Łotwy, Litwy, Bułgarii, Rosji, Białorusi i Ukrainy), pozostają wciąż przy wartościach materialistycznych, zaabsorbowane potrzebami przetrwania i bezpieczeństwa. Znacznie rzadziej niż w Europie Zachodniej wyrażane jest tam zadowolenie z różnych aspektów życia, potrzeby aktywności społecznej i politycznej, postawy zaufania i tolerancji, poparcie dla demokracji. Państwa postkomunistyczne Europy Środkowej: Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia i Chorwacja, nie tylko geografi czne, ale i pod względem wskaźników akceptowanych wartości lokują się na pograniczu Europy Wschodniej i Zachodniej, wartości tradycjonalnych (najsilniejszych w Polsce) i świecko-racjonalnych (w których przodują Czesi), wartości materialistycznych (przeważajacych na Węgrzech) i postmaterialistycznych (częstszych w Czechach i Słowenii). Społeczeństwo polskie charakteryzował wyraźny wzrost orientacji na wartości materialistyczne po 1989 r. w porównaniu z czasami PRL, kiedy istotne znacznie dla Polaków miały wartości swobód politycznych i wolności słowa (Siemieńska 2004), których realizację blokował ówczesny system polityczny.

Przekształcenia wartości są powiązane z procesami modernizacji i przemian systemowych, lecz przebiegają odmiennymi ścieżkami, według różnych trajektorii, wyznaczonych nie tylko swoistością kultury i historycznych doświadczeń, ale także wpływem szczególnych czynników sytuacyjnych, takich jak zmiany koniunktury gospodarczej lub kierunku polityki państwa w wyniku wyborów parlamentarnych.

¹ Human Development Index — standaryzowane średnie produktu globalnego na głowę ludności (GDP), populacji z wyższym wykształceniem i przewidywanej długości życia.

opr. aw/aw