Małżeństwo zawierane tajnie oraz skutki zawarcia małżeństwa kanonicznego

Piotr-Mieczysław Gajda

Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego

© by Wydawnictwo BIBLOS, Tarnów 2000 ISBN 83-87952-24-9

Red. serii: ks. Czesław Noworolnik

Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej

Plac Katedralny 6, 33-100 Tarnów

tel. (0-14) 621-27-77

fax (0-14) 622-40-40

e-mail: biblos@wsd.tarnow.pl

http://www.wsd.tarnow.pl/biblos

ROZDZIAŁ VIII
MAŁŻEŃSTWO ZAWIERANE TAJNIE ORAZ SKUTKI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA KANONICZNEGO

1. MAŁŻEŃSTWA TAJNE

Zagadnieniu małżeństw tajnych KPK poświęca cztery kanony (1130-1133).

Kościół zawsze sprzeciwiał się zawieraniu małżeństw w sposób tajny. Utrzymywanie bowiem faktu zawarcia małżeństwa w tajemnicy niesie ze sobą zagrożenie dopuszczenia się bigamii. Ze sformułowania kanonu 1130 wynika, że i obecnie nie wolno zawierać małżeństw tajnych. Zdarzają się jednak takie sytuacje, kiedy zachodzi potrzeba zawarcia ślubu w sposób tajny. Kościół uwzględnia takie okoliczności i dopuszczając ten sposób zawarcia związku małżeńskiego, gwarantuje stronom pełną dyskrecję, zawsze jednak z zastosowaniem formy kanonicznej. Zezwolenia na tego rodzaju małżeństwo udziela się rzadko i tylko po przedłożeniu bardzo ważnych przyczyn. Kodeks mówi, iż „na skutek poważnej i bardzo naglącej przyczyny ordynariusz miejsca może zezwolić na tajne zawarcie małżeństwa" (kan. 1130).¹

Ponieważ zawieranie małżeństwa w tajemnicy nie jest ze swej natury zgodne ze społecznym charakterem tego związku, dlatego jest traktowane jako coś wyjątkowego. Stąd też konieczność - do udzielenia zezwolenia - poważnej i naglącej przyczyny (kan. 1130). Tą naglącą i ważną przyczyną może być np. niebezpieczeństwo utraty pracy przez osoby niezamożne na skutek jawnego zawarcia małżeństwa lub uspokojenie sumienia, gdy powszechnie poważane strony 216 żyjące w konkubinacie uchodzą za prawdziwe małżeństwo. Zawarcie małżeństwa w sposób tajny, bez wymaganego zezwolenia byłoby niegodziwe, lecz ważne.

Prawodawca kodeksowy zarządza (w kan. 1131), iż zezwolenie ordynariusza miejsca na tajne małżeństwo zawiera w sobie:

1) konieczność tajnego przeprowadzenia obowiązkowych badań przedmałżeńskich oraz

2) obowiązek zachowania tajemnicy o zawarciu małżeństwa; są nią związani: ordynariusz miejsca, asystujący, świadkowie i małżonkowie.²

Przy ewentualnym staraniu się o udzielenie dyspensy od przeszkód, które zostały wykryte, obowiązuje również tajemnica. Nie głosi się zapowiedzi przedślubnych.

Tajemnica dotycząca samego faktu celebracji ślubu wiąże wszystkie osoby bezpośrednio zaangażowane - wymienione w kan. 1131 n. 2, w sposób absolutny, z wyjątkiem ordynariusza miejsca; norma bowiem zawarta w kan. 1132³ stanowi, iż obowiązek zachowania tej tajemnicy „ze strony ordynariusza miejsca ustaje, jeżeli z powodu jej zachowania zagraża poważne zgorszenie lub wielka szkoda dla świętości małżeństwa"; o tym należy powiadomić narzeczonych przed ślubem. Może to mieć miejsce, gdy strony uchodzą w swoim środowisku za związek niesakramentalny (konkubinat), wywołując poważne zgorszenie, lub gdyby jedna ze stron usiłowała związać się bigamicznym „małżeństwem" z inną osobą.

Dyskrecja obowiązuje również przy odnotowaniu zawarcia małżeństwa tajnego. Takiego małżeństwa nie można zapisać w parafialnej księdze zaślubionych, lecz jedynie w specjalnej księdze przechowywanej w tajnym archiwum Kurii diecezjalnej (kan. 1133). Prawo katolickich Kościołów Wschodnich uzupełnia tę normę dyspozycją: chyba, że sprzeciwia się temu bardzo poważna przyczyna (KKKW, kan. 840 § 3). Na proboszczu parafii, w której został 217 zawarty tajny ślub, spoczywa obowiązek dostarczenia Kurii niezbędnych do tego zapisu danych. Nie dokonuje się również adnotacji o zawartym ślubie w parafialnej księdze urodzonych i ochrzczonych. Po ustaniu natomiast tajności i ujawnieniu w ten sposób zawartego małżeństwa, zapis tego faktu w właściwych księgach staje się aktualny i obowiązujący.

Od małżeństwa tajnego należy odróżnić małżeństwo zawierane bez nadawania mu rozgłosu; w tym celu prosi się o zwolnienie z głoszenia zapowiedzi i czasem także o licencję do obcej parafii, gdzie kapłan pobłogosławi to małżeństwo tylko z udziałem dwóch świadków. Jednak sam akt małżeństwa jest spisywany jak zwyczajnie w parafialnej księdze zaślubionych i nikt nie zobowiązuje się do zachowania specjalnej tajemnicy; obowiązuje jednak pewna dyskrecja - zwykła tajemnica.

Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy nic nie mówi o małżeństwach zawieranych tajnie.

2. SKUTKI ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA KANONICZNEGO

Skutki małżeństwa są różnorodne; dotyczą małżonków i dzieci; przyjmują charakter tak ściśle prawny (kanoniczny i cywilny), jak i formę zobowiązań moralnych wiążących przede wszystkim w sumieniu. Skutkami małżeństwa kanonicznego są: węzeł małżeński, sakramentalny; troska o wychowanie dzieci; prawe ich pochodzenie oraz legalizacja. Temu zagadnieniu KPK poświęca siedem kanonów: 1134-1140.

2.1 Węzeł małżeński

Z małżeństwa kanonicznego ważnie zawartego powstaje między małżonkami węzeł, ze swej natury wieczysty i wyłączny. W małżeństwie chrześcijańskim małżonkowie zostają ponadto przez specjalny sakrament wzmocnieni i jakby konsekrowani do obowiązków swego stanu i godności (kan. 1134). 218 Prawodawca akcentuje tu istotne przymioty małżeńskiego węzła: nierozerwalność i jedność. Dla chrześcijan skutkiem zawarcia małżeństwa jest także sakrament, nieodłączny od samej umowy małżeńskiej. Sakrament małżeństwa tym, którzy nie stawiają przeszkód łasce, przynosi nie tylko wzmocnienie trwałej podstawy życia nadprzyrodzonego, jaką jest łaska uświęcająca, lecz także dary szczególne: dobre natchnienia, zalążki łaski i umocnienie sił naturalnych, aby małżonkowie mogli pojąć swym umysłem oraz duchowo się radować, mocno strzec, skutecznie chcieć i realizować w praktyce to wszystko, co odnosi się do stanu małżeńskiego, jego celów i obowiązków. W końcu sakrament małżeństwa daje małżonkom prawo do uzyskania pomocy łaski uczynkowej, ilekroć będą jej potrzebowali do wypełniania obowiązków swego stanu.⁴ Do tych myśli nawiązuje Sobór Watykański II w Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym (n. 48); zaczerpniętych z niej sformułowań używa KPK, gdy mówi o wzmocnieniu przez sakrament małżonków i jakby konsekrowaniu do obowiązków ich stanu i godności (kan. 1134). Konsekracja jest tym doskonalsza, im ściślej łączą się oni z Chrystusem⁵, szczególnie w momencie zawierania ślubu. Sakrament jest więc skutkiem nadprzyrodzonym ważnego małżeństwa chrześcijan, węzeł zaś małżeński - skutkiem prawnym. Następstwem węzła małżeńskiego jest całokształt praw i obowiązków we wspólnocie życia i miłości (por. GS 48). Mówi o tym kolejny kanon (1135): „Każdemu z małżonków przysługują jednakowe obowiązki i prawa w tym, co dotyczy wspólnoty życia małżeńskiego" (por. KKKW, kan. 777).

Skutkiem tego, iż małżeństwo jest wspólnotą całego życia, obowiązki i prawa małżonków dotyczą wielu dziedzin tego życia. Miłość małżeńska, obejmująca dobro całej osoby, winna prowadzić związanych węzłem małżeńskim, do dobrowolnego, wzajemnego i 219 pełnego oddania się w sposób wyłączny i nierozerwalny, którego ukoronowaniem jest potomstwo (por. GS 50).

Obowiązkiem małżonków jest wzajemne uzupełnianie się i udoskonalanie przy wzajemnym oddziaływaniu na siebie i przekazywaniu swoich własnych wartości drugiej stronie. W sferze obowiązków pozostaje też wzajemna pomoc, jaką winni sobie okazywać małżonkowie w różnych dziedzinach życia. Małżeństwo bowiem skierowane jest ze swej natury ku dobru małżonków (kan. 1055 §1).

Doniosły obowiązek małżeński, wynikający z natury wspólnego życia, stanowi z pewnością wspólne zamieszkanie małżonków. W wyniku równouprawnienia kobiet i mężczyzn w dziedzinie godności osoby ludzkiej i odpowiedzialności, KPK pozostawia miejsce wspólnego zamieszkania uzgodnieniu małżonków; w wypadku prawnej separacji albo innej słusznej przyczyny, każde z małżonków może mieć własne stałe lub tymczasowe zamieszkanie (kan. 104).

Ze względu na naturalne ukierunkowanie małżeństwa na zrodzenie i wychowanie potomstwa i ze względu na to, że małżeństwo jest wspólnotą całego życia we wszystkich jego dziedzinach, także oddawanie powinności małżeńskiej, jest obowiązkiem, a zarazem uprawnieniem męża i żony. KPK mówi na ten temat: „Małżonkowie mają obowiązek i prawo zachowywania współżycia małżeńskiego, chyba że usprawiedliwia ich zgodna z prawem przyczyna" (kan. 1151).

Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy mówi o obowiązku wspólnego życia, wzajemnej pomocy, wierności oraz o współdziałaniu dla dobra rodziny i solidarnej za nią odpowiedzialności (art. 23-30).

2.2 Troska o wychowanie dzieci

Z małżeństwa wywodzi się rodzina, a w niej przychodzą na świat dzieci. Z samej natury instytucja (i miłość) małżeńska nastawiona jest na rodzenie i wychowanie potomstwa, co stanowi jakby jej szczytowe uwieńczenie. Prawodawca kościelny obowiązek i prawo rodziców do wychowania dzieci uważa za najpoważniejsze i podstawowe. Akcentuje przy tym wieloaspektowość tego wychowania. Mówiąc o 220 skutkach małżeństwa, precyzuje te obowiązki i zadania: „Rodzice mają najcięższy obowiązek i najpierwsze prawo troszczenia się zgodnie, według swoich możliwości, o wychowanie potomstwa zarówno fizyczne, społeczne i kulturalne, jak i moralne oraz religijne" (kan. 1136).⁶ W innym miejscu Kodeks podkreśla, że rodzice, dając dzieciom życie, mają bardzo poważny obowiązek i prawo ich wychowania. Podkreśla z naciskiem, iż na pierwszym miejscu do chrześcijańskich rodziców należy troska o chrześcijańskie wychowanie dzieci, zgodnie z nauczaniem Kościoła (kan. 226 § 2).⁷ Nakłada też Kodeks na rodziców obowiązek formowania dzieci w wierze i praktyce życia chrześcijańskiego słowem i przykładem (kan. 774 § 2).⁸ Przypomina również rodzicom obowiązek troszczenia się o to, aby ich dzieci zostały ochrzczone możliwie najszybciej po urodzeniu (kan. 867 §1), a w wieku szkolnym skierowane do szkół zapewniających chrześcijańskie wychowanie; gdyby nie mogli tego uczynić, mają obowiązek sami zatroszczyć się o to, aby dzieci - poza szkołą -otrzymały religijne i moralne wychowanie (kan. 798).⁹

Przedstawione tu przepisy prawa kanonicznego odpowiadają wytycznym zawartym w Deklaracji Soboru Watykańskiego II o chrześcijańskim wychowaniu (zob. GE 3 i 6), w Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym (zob. n. 48) i w Adhortacji apostolskiej Jana Pawła II Familiaris consortio (n. 36).

Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy wspomina jedynie o prawie rodziców do wychowania dziecka (zob. art. 95 § 1 i art. 96).

2.3 Prawne pochodzenie i legalizacja potomstwa

Prawodawca podaje ogólną zasadę: „Za dzieci prawego pochodzenia uważa się poczęte lub urodzone z małżeństwa ważnego lub mniemanego" (kan. 1137). Następnie wyjaśnia: „Ojcem jest ten, na 221 którego wskazuje prawny związek małżeński, chyba że przy pomocy niezbitych argumentów udowodni się co innego" (kan. 1138 § 1).W tym przepisie zawiera się klasyczne domniemanie prawne. Ma ono za cel obronę praw dziecka, zapewniając mu ślubne pochodzenie. Dla obalenia tego domniemania nie wystarcza zaprzeczenie ojcostwa ze strony małżonka. Wystarczałoby natomiast tzw. alibi męża kobiety, mieszkającej np. stale w Polsce, która poczęła i urodziła dziecko w okresie, gdy on przebywał stale np. w USA.

W związku z powyższym KPK podaje dalsze uściślenia: „Za dzieci prawego pochodzenia uważa się te, które się urodziły przynajmniej po 180 dniach od zawarcia małżeństwa albo w ciągu 300 dni od dnia rozwiązania życia małżeńskiego" (kan. 1138 § 2).¹⁰ Prawodawca podał zawyżone terminy, które tylko czasem mogą być aktualne, pragnąc jednak w ten sposób zapewnić dzieciom prawe pochodzenie.

Co do legalizacji potomstwa Kodeks przyjmuje zasadę, według której dzieci nieprawnego pochodzenia (filii illegitimi) uzyskują prawność pochodzenia przez późniejsze małżeństwo rodziców, ważne lub mniemane¹¹, albo przez reskrypt Stolicy Świętej¹² (kan. 1139).

Można więc powiedzieć, że legalizacja (uprawnienie) potomstwa oznacza akt prawny mocą którego dziecko nieślubne (nieprawnego pochodzenia - illegitimi thori) zostaje zrównane z dziećmi ślubnymi, choć nie zawsze w odniesieniu do wszystkich skutków prawnych. Za dzieci nieślubne uważa się te, które urodziły się poza ważnym lub mniemanym małżeństwem.

Kodeks podaje, że „co do skutków kanonicznych, dzieci, które uzyskały prawność pochodzenia, są zrównane we wszystkim z 222 dziećmi prawego pochodzenia, chyba że prawo wyraźnie co innego zastrzega" (kan. 1140).

Legalizacja udzielona przez Stolicę Apostolską może objąć wszystkie skutki prawne lub tylko niektóre. Uzdrowienie w zawiązku (sanatio in radice) małżeństwa nieważnego zawiera w sobie również cofnięcie wstecz skutków kanonicznych, czyli m. in. sprawia, że dzieci uzyskują uprawnienie - legalizację (kan. 1161 § 1).

Prawo kanoniczne utrzymując podział na potomstwo ślubne i pozamałżeńskie, nie dyskryminuje dzieci, które bez swojej winy otrzymały życie poza małżeństwem, lecz pragnie działać zabezpieczająco na rzecz odpowiedzialności rodziców, moralności i prawidłowego rozwoju życia rodzinnego, a przede wszystkim dla dobra samych dzieci, jako że dziecko może znaleźć właściwe warunki do pełnego rozwoju tylko w rodzinie.¹³

Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich nie wypowiada się na temat pochodzenia i legalizacji potomstwa.

Kodeksowi Rodzinnemu i Opiekuńczemu nie są znane: prawne pochodzenie i legalizacja potomstwa.

Copyright © by Wydawnictwo BIBLOS & ks. Piotr-Mieczysław Gajda