Wiara Narodu Wybranego w antycznym świecie

Pierwszą monoteistyczną religią w kręgu cywilizacji basenu Morza Śródziemnego był judaizm. Wprawdzie już w XIV w. przed Chr. powstała w Egipcie z inicjatywy faraona Echnatona religia opierająca się na kulcie jednego boga Atona, ale dopiero wiara Izraelitów okazała się trwała. Biblia wskazuje na egipskie wpływy na kulturę narodu izraelskiego. Może o tym świadczyć podobieństwo słynnego „Hymnu do Atona” do Psalmu 104 z Pisma Świętego.

Najwcześniejsi Izraelici byli prawdopodobnie grupą mieszaną, złożoną: z członków plemienia, które przywędrowało z Mojżeszem z Egiptu, wyznającego kult Jedynego Boga Jahwe i tubylców, kananejskich chłopów, którzy zamieszkiwali Palestynę. Pierwszym znanym z odkryć archeologicznych sanktuarium izraelskim była góra Ebal w pobliżu Sychem, gdzie istniał otoczony kamiennym murem okręg kultowy i ołtarz. W późniejszym sanktuarium koło Dotan znaleziono brązową figurkę byka i stelę kamienną. Figurka byka od razu przywodzi na myśl cielca, którego Żydzi czcili na pustyni, gdy Mojżesz odbierał przykazania. Znalezisko z Dotan potwierdza słowa Pisma Świętego o odstępstwie Izraela od kultu prawdziwego Boga (Joz 24, 2-3, 19-24; Sdz 6, 25-32).

Lud o twardym karku

W X wieku powstało izraelskie państwo rządzone przez królów. W Jerozolimie Salomon wybudował świątynię dla Jahwe. Niestety Wzgórze Świątynne nie jest obecnie dostępne dla badań archeologicznych i nikt nie jest w stanie znaleźć jej pozostałości. Po okresie świetności zjednoczona monarchia rozpadła się na dwa państwa: Judę na południu i Izrael na północy.

W czasach świetności Królestwa północnego, za panowania Achaba (IX w. p. Chr.) prorocy Pańscy musieli zwalczać religie Baala i Asztarte. W Samarii istniała świątynia Baala, a w Betel i Dan sanktuaria Jahwe. Najaktywniejszym z proroków Jahwe był Eliasz z Tiszbe, walczący z kultem Baala i sprzeciwiający się królowi Achabowi. Dzięki niemu nastąpił powrót do religii Jahwe. W 722 r. p. Chr. Asyryjczycy zdobyli Samarię i włączyli Izrael do swego państwa. Ostało się tylko południowe królestwo Judy. W Judzie mieszkańcy czcili zarówno Jahwe, jak i rolnicze bóstwa płodności. Znaleziska archeologiczne (inskrypcja i przedstawienie z naczynia z Kuntillet Arjud na południu Izraela) wskazują, że ludzie nagminnie łączyli kult Jahwe z czcią dla kananejskiej bogini Aszery. Prorocy działający w VIII w. przed Chr. głosili wyłączny kult jedynego Boga, oparty na przymierzu z narodem izraelskim, zawartym przez jego przodków: Abrahama, Izaaka i Jakuba. Zabraniali czci innych bóstw. Częścią Przymierza było przestrzeganie etycznego postępowania i moralne życie według 10 Przykazań Bożych przekazanych Mojżeszowi na górze Synaj. Monoteizm głoszony przez proroków nie został przyjęty przez wszystkich Izraelitów, którzy byli „ludem o twardym karku” (Pwt 9, 13).

Tylko w Jerozolimie

W VIII w. przed Chr. Juda za panowania Ezechiasza weszła w okres rozkwitu. Król rozkazał zniszczyć miejsca kultu obcych bogów: wyżyny kultowe, ołtarze, stele. Od teraz miał obowiązywać wyłącznie kult Jedynego Boga w świątyni w Jerozolimie. Podkreślano znaczenie przymierza Jahwe z Jego ludem. Prorocy piętnowali zepsucie moralne elity i odstępstwa od kultu Jednego Boga. Wskazywali, że tylko zaufanie Bogu może dać człowiekowi pomyślność. Z tego okresu pochodzą znalezione w grobowcu na terenie Jerozolimy srebrne blaszki zawierające inskrypcję z błogosławieństwem kapłańskim z Księgi Liczb: „Niech cię Pan błogosławi i strzeże. Niech Pan rozpromieni oblicze swe nad tobą, niech cię obdarzy swą łaską. Niech zwróci ku tobie oblicze swoje i niech cię obdarzy pokojem” (Lb 6, 24-26).

W 622 roku przed Chr., za panowania Jozjasza kapłani i skrybowie odnaleźli w Jerozolimie zaginioną księgę zawierającą zapis Prawa Mojżeszowego. Na podstawie tej Księgi zawarto przymierze narodu izraelskiego i króla z Bogiem Jahwe. Jedyne prawowite miejsce kultu istniało od tej pory tylko w Jerozolimie. Wszyscy mieli przestrzegać przepisów Prawa. Przywiązanie do kultu Jahwe i Prawa stało się najsilniejszym zwornikiem narodu żydowskiego. Pozwoliło mu przetrwać aż do naszych czasów.

Tożsamość etniczna i religijna

W 586 r. przed Chr. Jerozolima została zdobyta przez Babilończyków. Mieszkańców Judy wysiedlono do Mezopotamii. Część Judejczyków zbiegła do Egiptu i osiadła na Elefantynie, gdzie powstała świątynia Jahwe. W czasie pobytu w Babilonii Żydzi zapoznali się z kulturą i religią mezopotamską. W obcym kraju Izraelici zachowali swoją tożsamość etniczną i religijną, mimo iż zaczerpnęli sporo z kultury babilońskiej. Umocnił się żydowski monoteizm podkreślający rolę etyki i znaczenie osobistej odpowiedzialności przed Bogiem. Teolodzy i pisarze zwrócili uwagę na koncepcje świętego Imienia Boga i Chwały Bożej. Zaczęto sobie wyobrażać objawienia Boga na wzór uroczystych audiencji władców babilońskich i perskich. Spisywano historię Izraela według wzorców zaczerpniętych z kronik babilońskich. W 539 r. przed Chr., po podboju imperium babilońskiego przez Persów wygnańcy żydowscy wrócili do Palestyny. Odbudowali Jerozolimę i Świątynię, lecz musieli toczyć ciągłe walki z ludami ościennymi. Podstawą wiary stała się Tora, zawierająca pięć ksiąg mojżeszowych. Zawarte w niej były szczegółowe przepisy Prawa dotyczące codziennego życia, moralności i kultu. Od przestrzegania tego Prawa uzależniony był status prawowiernego Izraelity. Zaczął się okres izolacji Żydów od ludów ościennych i od Samarytan, zamieszkujących dawne królestwo Izraela i czczących Jahwe na górze Garizim. Zakazano małżeństw Żydów z ludźmi innej narodowości i wyznania.

Największym wyzwaniem dla judaizmu stały się wpływy greckie. Po podbojach Aleksandra Wielkiego (IV w. przed Chr.) do Palestyny zaczęli napływać osadnicy z Grecji i innych części świata śródziemnomorskiego. Żydzi emigrowali do innych krajów: do Egiptu, Azji Mniejszej, Syrii, Grecji, a nawet do Italii. Wielu przejmowało kulturę grecką i zwyczaje sprzeczne z Prawem Mojżeszowym. W 167 roku przed Chr. wybuchło powstanie machabejskie przeciw królowi Antiochowi IV i miejscowej elicie, która odstąpiła od judaizmu i przyjęła kulturę grecką. Judejscy wielmoże sami wystąpili do króla o wprowadzenie kultu helleńskich bóstw. Na ich prośbę król wystawił w Świątyni jerozolimskiej ołtarz i posąg Zeusa, co doprowadziło do wybuchu powstania. Zwolennicy kultury greckiej ponieśli klęskę, mimo pomocy Antiocha. Wygrali wierni Prawu rygoryści. W końcu II w. przed Chr. Judea stała się niezależnym państwem rządzonym przez kapłanów. W 63 r. przed  Chr. została podbita przez rzymskiego wodza Pompejusza Wielkiego. W tych czasach zaczęły powstawać pierwsze synagogi, czyli budynki, w których Żydzi w szabat czytali i komentowali święte księgi oraz modlili się do Boga. Robili to pod przewodnictwem rabinów, czyli nauczycieli. Synagoga stała się najważniejszą po Świątyni instytucją żydowskiej religii. Nacisk na koncepcję czystości religijnej spowodował upowszechnienie się basenów do kultowych obmywań. Powszechne stało się oczekiwanie na Mesjasza - władcę, przywódcę religijnego, który wyzwoli Izraela.

Saduceusze, faryzeusze i esseńczycy

W judaizmie powstało kilka odłamów religijnych. Saduceusze, związani ze społecznością kapłańską z Jerozolimy uznawali tylko spisane Prawo, nie wierzyli w zmartwychwstanie ciał i nie przywiązywali wagi do życia pozagrobowego. Uważali, że nie można nawracać ludzi spoza Izraela na judaizm. Faryzeusze z kolei podkreślali wartość ustnej tradycji i mnożyli przepisy rytualne, największą wagę przywiązując do czystości. Faryzeusze byli popularni i szanowani na prowincji. Część z nich starała się nawracać pogan na judaizm. Trzecią grupą byli esseńczycy, zamknięta sekta kładąca nacisk na rygorystyczne przestrzeganie Prawa. Żyli w zamkniętych wspólnotach i uważali się za jedynych prawdziwych Izraelitów. Czekali na ostateczną wojnę zakończoną całkowitą klęską zła. Dużą rolę w ich religijności odgrywały rytualne obmycia. W oddzielonej od świata osadzie Qumran nad Morzem Martwym przepisywali teksty biblijne i żyli według ustalonej reguły.

W czasach rzymskich najważniejszym ośrodkiem judaizmu była Świątynia w Jerozolimie. Ściągali do niej pielgrzymi z całego ówczesnego świata, by modlić się i składać ofiary. Zburzenie świątyni przez Rzymian w 70 roku po Chr. było końcem starego judaizmu. Ostali się tylko faryzeusze, którzy ukształtowali tę religię na dalsze wieki jej istnienia. Ich ustna tradycja została spisana w ciągu kilku pierwszych stuleci naszej ery tworząc Talmud.

opr. mg/mg