Śmierć w różnych religiach świata

Kenneth Paul Kramer

ŚMIERĆ W RÓŻNYCH RELIGIACH ŚWIATA

Przekład: Marek Chojnacki

ISBN:978-83-7318-618-7

wyd.: WAM 2007

Przedmowa

Jaki jest cel śmierci? Czy nasze istnienie kończy się wraz ze śmiercią? A jeśli nie, to co dzieje się po niej? Czy ponownie przyobleczemy się w ciała, podobne lub bardzo różne od tych, które mamy obecnie? Czy istnieje sąd ostateczny? A jak mamy przygotować się do tego, że sami będziemy umierać? Odpowiedzi na tego rodzaju pytania nie tylko nadają życiu sens, lecz także przypisują pewną wartość doświadczeniu śmierci już za życia. Jednym z najważniejszych tematów tej książki jest zjawisko, które można nazwać śmiercią duchową — doznanie umierania, zanim nastąpi śmierć. Odmiennie od fizycznych i psychologicznych form umierania, których skutki są potencjalnie negatywne, śmierć duchowa wywołuje doświadczenie odrodzenia.

Początkowo tytuł książki brzmiał: Święta sztuka umierania. Chciałem w ten sposób podkreślić fakt, że z perspektywy religii świata umieranie jest świętą sztuką, ostatecznym rytuałem, ostatnią szansą, dającą nam możliwość odkrycia ostatecznego sensu i celu życia. Dlatego też tradycje religijne rytualizują proces śmierci, by przypomnieć nam o nietrwałości życia oraz by nam uprzytomnić, że to co znajduje się po drugiej stronie śmierci —czymkolwiek by nie było — jest przynajmniej tak samo, jeśli nie nieskończenie bardziej rzeczywiste niż samo życie. Owe rytuały dają żałobnikom poczucie zwycięstwa nad śmiercią, pokazują jak zatańczyć w jej ogrodzie.

Po drugie, chcę podkreślić, że umieranie to święta sztuka. Mówiąc o miłości w teorii i w praktyce, Erich Fromm w swej książce O sztuce miłości pisze, że samo życie jest sztuką i że jeśli chcemy nauczyć się, jak żyć i kochać, musimy postępować tak samo jak w przypadku uczenia się jakiejkolwiek innej sztuki czy rzemiosła. W niniejszej pracy w podobny sposób będziemy mówić o śmierci, gdyż uznanie śmierci za świętą sztukę pociąga za sobą zarówno doświadczenie umierania jak i odrodzenia i ukazuje nam je w zupełnie nowym świetle. Jak czytelnik sam się przekona, każda z przywoływanych tu świętych tradycji uczy swych adeptów, jak umierać zgodnie z regułami sztuki, nie tylko przed samym momentem śmierci, lecz także i w nim. Według każdej z nich trzeba odkryć, jak jeszcze za życia przetrwać koniec świata w taki sposób, by zmarły w nas wszystkie lęki przed śmiercią. W tym sensie umieranie staje się jedną z największych, a także jedną z najtrudniejszych do zdobycia umiejętności życia.

Inaczej niż większość książek z tej dziedziny praca niniejsza przedstawia zagadnienie śmierci, zestawiając ze sobą tradycje i doktryny różnych religii. Podczas gdy wiele innych prac koncentruje się na kwestiach psychologicznych, na socjologicznych badaniach poszczególnych przypadków, na analizie systemów opieki zdrowotnej, na etyce medycznej, na zapisach testamentowych bądź na suchej analizie problemów związanych ze śmiercią (takich jak samobójstwo, aborcja, kara śmierci lub groźba zagłady nuklearnej), niniejszy tekst skupia się przede wszystkim na religijnych postawach wobec śmierci, umierania i życia pośmiertnego. Jak hindusi, buddyści i Chińczycy odnoszą się do śmierci? Jakie są ich wierzenia o tym, co po niej nastąpi? W jaki sposób podchodzą do śmierci Żydzi, chrześcijanie i muzułmanie? W jaki sposób przygotowują się do niej?

By podjąć próbę odpowiedzi na te pytania, wprowadzam do moich rozważań materiały źródłowe i cytuję stosowne święte teksty pochodzące z analizowanych w książce tradycji. W rozdziale pierwszym omówione zostały wyobrażenia śmierci fizycznej, psychologicznej i duchowej występujące w literaturze i świętych pismach. Rozdziały od drugiego do dwunastego zestawiają ze sobą występujące w poszczególnych religiach postawy wobec śmierci i umierania. Każdy z rozdziałów tej części książki zawiera opowiadanie bądź opowiadania istotne dla danej tradycji, doktrynę o śmierci duchowej i życiu pośmiertnym oraz opis związanych ze śmiercią rytów. Te trzy formy relacji tworzą łącznie dynamiczne ujęcie, określające punkt widzenia każdej tradycji religijnej. W rozdziale trzynastym przedstawiono rozpowszechnione na Wschodzie i na Zachodzie poglądy na temat śmierci występujące w formie opowiadań o stworzeniu. Wschodnim poglądom na temat reinkarnacji przeciwstawione są zachodnie wierzenia o zmartwychwstaniu ciała. Wreszcie rozdział czternasty zwraca uwagę na aspekt wspólny wszystkim omawianym tradycjom: doświadczenie przekraczania siebie poprzez śmierć i odrodzenie. Rozdział ten jest szczególnie istotny dla tych, którzy chcą uwolnić się od lęku przed śmiercią.

Z tego układu analiz wyłania się zasadnicze założenie tekstu: aby być w pełni gotowym na śmierć, trzeba rozwinąć w sobie mocne przekonania zarówno co do procesu umierania, jak i co do praktycznych sposobów świętego przeżywania śmierci. Ponieważ w naszej kulturze śmierć postrzegana jest jako budzące lęk zagrożenie życia ludzkiego, naszym celem będzie ukazanie, że tradycje religijne rozumieją śmierć jako transformację. Mam jednocześnie nadzieję, że ta książka pomoże czytelnikom lepiej przygotować się na doświadczenie ich własnej śmierci i dzielnie stawić jej czoła.

Na pytanie, dla kogo pisałem tę pracę, odpowiadałem zazwyczaj, że myślałem o dwóch grupach czytelników: pierwsza z nich to studenci uniwersytetów uczestniczący w wykładach o śmierci i umieraniu, druga to ci, którzy wprawdzie nie zapisali się na studia, lecz z różnych osobistych przyczyn szukają odpowiedzi na pytania związane ze śmiercią. Teraz sądzę, że jest jeszcze trzecia grupa: ci wszyscy, którzy doświadczyli nieuniknionego wstrząsu smutku i żalu wobec jakiegoś rodzaju straty (utraty partnera, pracy) i chcą uwolnić się od strachu i lęków, które takim przeżyciom towarzyszą.

Starałem się przy tym pisać możliwie jak najprościej, zachowując jednocześnie właściwą tematowi integralną strukturę i pluralizm kulturowy. Założenia te tłumaczą, dlaczego nie próbowałem pedantycznie dążyć do absolutnej zrozumiałości. Wybrałem styl bardziej ewokacyjny, który ma pomóc czytelnikowi głębiej utożsamić się z tekstem.

Zdaję sobie sprawę, że moja metoda przytaczania istotnych dla tematu śmierci opowiadań oraz opisywania doktryn i rytów tak zwanych wielkich religii świata (zaczerpniętych z ich świętych tekstów) niektórym czytelnikom może wydać się naiwna z punktu widzenia nauk społecznych, w optyce zaś fenomenologicznej może ona robić wrażenie jednostronnej, ujmującej przedmiot zanadto z zachodniego punktu widzenia. Jednocześnie jestem świadom, że z punktu widzenia czytelnika, który chce zgłębić temat, metoda porównawczego zestawienia poglądów różnych kultur świata na proces umierania za pomocą narracji i przytaczania tekstów działa jak edukacyjny katalizator. I dla takich właśnie czytelników napisałem tę książkę: w każdym z nas bowiem drzemie pragnienie zgłębiania tajemnic, świadomość, że wiele jeszcze musimy się nauczyć, i gotowość, by właśnie teraz wyruszyć w poznawczą podróż.

Chciałbym w tym miejscu podziękować za nieocenioną pomoc, jakiej doznawałem pisząc tę pracę: mojemu ojcu, który mawia: „Czemu śmierć? Ja wolę żyć”, i matce, która wbrew całej powadze moich wysiłków wciąż nie przestaje uśmiechać się w duchu; moim nauczycielom, szczególnie Bernardowi Phillipsowi, który pierwszy skierował moją uwagę na nierozerwalny, konieczny związek pomiędzy sacrum i twórczością, Maurice'owi Friedmanowi, który wskazał mi na związek życia osobistego z rzeczywistością dialogu, Wspólnocie Trójcy Świętej, która dała mi doświadczenie klasztornej kontemplacji i której nieprzerwane braterskie wsparcie, czerpiące z trynitarnego źródła, inspiruje mnie, gdy staję twarzą w twarz ze śmiercią, a także Elisabeth Kübler-Ross, która rozbudziła we mnie świadomość transcendentnego znaczenia procesu umierania podczas wykładu zatytułowanego Życie i odejście, wygłoszonego w Monterey w Kalifornii; profesorowi J. Bentonowi White'owi, koordynatorowi Wydziału Studiów nad Religią Uniwersytetu Stanowego w San Jose dziękuję po pierwsze za to, że mnie zatrudnił, po drugie zaś za przeczytanie części manuskryptu; dziękuję też profesorowi Richardowi Keady'emu, który zainicjował na uniwersytecie w San Jose wykłady o śmierci i umieraniu w ujęciu różnych religii i który zaznajomił mnie z pracą opiekunów z Centrum Wspólnoty Żywych z Umierającymi; dziękuję moim studentom, których pytania i krytyczne uwagi pomogły mi sprecyzować niejasne sformułowania i dzięki którym pisząc śmiałem się z samego siebie; wreszcie wszystkim tym, którzy czytali fragmenty manuskryptu (a byli to między innymi Stephen Voss, Ved Sharma, George Moore, Christian Jochim, Mishael M. Caspi, Noel King i Alan Leventhal), hr. Leeke synowi i bratu Williamowi McKinleyowi za sugestie stylistyczne, na których czytelnicy z pewnością skorzystają; Marii Mendenhall za pilną i twórczą pracę nad wydaniem całego manuskryptu, która zmieniła postać całego tekstu; Kathy Cohen, szefowi projektu „Drogi do teraźniejszości” na uniwersytecie w San Jose, za to, że poprosiła mnie o przygotowanie wzbogacanej slajdami prezentacji Stworzenie i śmierć: tradycje Wschodu i Zachodu, która stała się potem trzynastym rozdziałem niniejszej pracy; Międzynarodowemu Stowarzyszeniu na rzecz Filozofii i Psychoterapii, na którego pierwszym dorocznym zjeździe przedstawiłem materiał składający się na rozdział czternasty; Amerykańskiej Akademii Religii, na której zachodnim zgromadzeniu regionalnym w październiku 1986 roku wygłosiłem wykład Trzy oblicza śmierci, zamieniony potem w rozdział pierwszy; Geoffowi Normanowi za jego pełne wrażliwości rysunki; mojemu wydawcy Douglasowi Fisherowi i wydawnictwu Paulist Press za udzielone mi wsparcie; wreszcie anonimowemu studentowi, który patrząc mi w oczy powiedział: „Dziękuję, że nauczył mnie Pan umierać!”.

Najcenniejszą jednak postacią jest kobieta, która, podobnie jak śmierć, woli pozostać tajemnicą i jak gwiazdy rozjaśnia noc. Dla niej „życie jest wieczne, miłość jest nieśmiertelna, a śmierć to jedynie horyzont”.

Kenneth Paul Kramer

Santa Cruz, California

Środa Popielcowa, 1987

opr. aw/aw