Katechetyczna dydaktyka modlitwy

Zjawisko modlitwy jest znane we wszystkich religiach, także w religiach naturalnych, przy czym w tych ostatnich modlitwa jest ujęta w określone formy obrzędowe, stając się możliwością przedstawiania Bogu własnych potrzeb, pragnień i oczekiwań. Inicjatywa modlitwy wychodzi wówczas od człowieka, który szuka zabezpieczenia i ochrony u Boga lub bóstw.

W modlitwie chrześcijańskiej jej początek nie pochodzi w sensie ścisłym od człowieka, ale od Boga. On jest inicjatorem modlitwy i mówi jako pierwszy, stąd chrześcijańską rozmowę z Bogiem ma poprzedzać czas czuwania, oczekiwania i słuchania głosu Boga. Takim czuwaniem modlitewnym były wigilie pierwszych chrześcijan, będące całonocnym słuchaniem i dziękczynieniem Bogu za to, co uczynił ludziom w misterium paschalnym Jezusa Chrystusa.

Modlitwa w tradycji judeo-chrześcijańskiej przyjmuje niewątpliwie formę międzyosobowego dialogu, w którym Bóg przemawia jako pierwszy, a człowiek słucha; następnie, uznając własną słabość i zależność, odpowiada oddaniem siebie Bogu. Katecheza, dostrzegając w modlitwie obydwie rzeczywistości - Boga i człowieka, ma dążyć do kształtowania prawidłowego pojęcia modlitwy. Należy uważać, by nie przeakcentować ani elementu Bożego - traktując modlitwę jako wyłączne działanie Boga, ani elementu ludzkiego - przedstawiając modlitwę tylko jako możliwość wewnętrznego uspokojenia siebie i samodyscypliny psychicznej.

Aby uniknąć podstawowych błędów w wychowaniu modlitewnym, katecheza realizowana w środowisku szkolnym winna liczyć się z możliwościami percepcyjnymi dzieci i młodzieży i postępować zgodnie z zasadą przystępności przekazywanej wiedzy. W dydaktyce modlitwy należy zaczynać od tworzenia u dzieci prostych pojęć modlitwy, używając określeń dotyczących rozmowy i przebywania z Bogiem. Z czasem można przedstawić dialogowy charakter modlitwy, wydobywając szczególnie inicjatywę Boga.

Ogólne założenia dydaktyczne muszą mieć odpowiednie dostosowanie do grup wiekowych. Ponieważ proces katechizacji rozpoczyna się w Polsce od dzieci w wieku przedszkolnym, spróbuję zaprezentować wychowanie modlitewne dzieci i młodzieży uwzględniając poszczególne okresy rozwojowe.

Okres od 4 do 7 roku życia określa się jako religijność magiczną, wyróżniając fazę religijności fantazyjnej (4-5 rok życia) i realistycznej (6-7 rok życia). W pierwszej fazie dziecko na podstawie zdobytej wiedzy, doświadczenia i potrzeb, tworzy własny obraz świata, który jest jeszcze mało zróżnicowany. Ten świat zapełnia niezwykłymi istotami i wydarzeniami. Często ożywia przedmioty, personalizuje rośliny i zwierzęta. Toteż modlitwa dziecięca jest wówczas zapełniona obok Boga, Jezusa, Matki Bożej i Anioła Stróża różnymi dobrymi duchami, aniołami i przedziwnymi, cudownymi stworzeniami. ^[ 1 ]

Równocześnie cztero-, pięciolatek traktuje wszystko wokół siebie jako stworzone dla zaspokajania jego potrzeb. Bóg wydaje się być kimś najważniejszym, najsilniejszym, kto może spełnić wszystkie zachcianki, stąd niejednokrotnie modlitwa zostaje zdominowana przez prośby. Dziecko przypuszcza, że wyrażone słownie błaganie spowoduje spełnienie wszystkich próśb i to w niezwykły, magiczny sposób. W związku z tym niezbędne jest wyjaśnienie ze strony katechetów, że Bóg nie jest czarnoksiężnikiem spełniającym za pomocą czarodziejskiej różdżki wszelkie zachcianki, ale, znając każdego z nas lepiej niż my sami, udziela nam tego, czego nam potrzeba, a co nie zawsze jest zgodne z naszymi oczekiwaniami.

Katecheci powinni się także zatroszczyć o urozmaicenie rodzajów modlitwy dziecka (prośba, dziękczynienie, chwała, przeproszenie), co nie znaczy, że wszystkie rodzaje modlitwy muszą się zawierać w jednym, konkretnym spotkaniu z Bogiem. Raczej stopniowo, zgodnie z rozwojem duchowym małego dziecka, modlitwa ma być rozbudowana i ubogacana.

Pięciolatek może już wypowiadać modlitwę uwielbienia, włączając w nią zwroty skierowane bezpośrednio do Boga Ojca lub Jezusa. Oczywiście, wymaga to wcześniejszego przygotowania dziecka, a przede wszystkim uświadomienia mu, że Jezus Chrystus jest godny adoracji. Taka modlitwa może brzmieć: "Cieszę się, Jezu, że jesteś"; "Uwielbiam Cię ponieważ Ty..."; "Chwalę Cię, Jezu, bo jesteś..."

Dzięki wzbogaceniu słownictwa dziecko zwiększa także swoje możliwości wypowiadania się w spotkaniu z Bogiem. Modlitwa staje się serdeczną i swobodną rozmową. M. Leist zwraca uwagę, iż proces rozwoju modlitwy dziecięcej może być niekiedy zakłócany przez zbytnie położenie nacisku na memoryzację krótkich, rymowanych tekstów modlitewnych. Według autorki wierszyki modlitwy utrudniają dziecku nawiązywanie osobistego kontaktu z Bogiem. ^[ 2 ]

Dziecko 6, 7-letnie wykazuje cechy naiwnego realisty, a jego religijność wyraża się w zwiększonej ilości zachowań dowolnych, indywidualnych, angażujących je bardziej całościowo. Pojawia się w nim spontaniczna chęć czynienia aktów religijnych. Sześcio-, siedmiolatek wyraźnie garnie się do modlitwy, jeżeli wcześniej został prawidłowo ukształtowany w jego umyśle obraz Boga. Powoli przechodzi z czasu wielkiej spontaniczności i okazjonalności w okres regularnej i systematycznej modlitwy. W dziecku wytwarza się przyzwyczajenie do stałej pory modlitwy w określonym czasie.

Około 6, 7 roku życia katecheci mogą rozpocząć systematyczne wyjaśnianie słów tradycyjnych modlitw Kościoła: "Ojcze nasz" i "Zdrowaś Maryjo". Należy jednak pamiętać, że ich treść jest dość trudna dla dziecka, a zbyt wczesne wprowadzenie może być przyczyną błędów, które utrwalają się na długo.

Czas od 7-8 do 12 lat jest nazywany okresem religijności autorytarno-prawnej, w którym wyodrębnia się fazę realizmu poznawczego (7-9) i praktycznego (10-12). Dziecko w wieku około 7-9 lat dzięki zdolności do logicznych działań tworzy pierwszą wizję świata zbliżoną do obiektywnej. Dokonuje także odkrycia instytucji religijnej (Kościoła) i "osób religijnych" (księdza, zakonnicy). Wówczas ma miejsce swoisty proces transferu cech i funkcji z rodziców na "osoby religijne" i z rodziny na Kościół. Charakterystyczną cechą tej fazy jest moralność heteronomiczna, w której autorytet przeważa nad miłością, a zewnętrzne formy zachowania są uzależnione od autorytetu i wzoru osób znaczących. ^[ 3 ] Powinność religijna jest ujmowana jako obowiązek i posłuszeństwo ze względu na starszych, a Bóg postrzegany jest jako stróż tej powinności, a nie jej źródło i cel. W obrazie Boga dominuje antropomorfizm moralny, a więc przypisywanie Bogu atrybutów wyższej jakości np. dobroci, mądrości, sprawiedliwości, świętości. W odczuwanym kontakcie z Bogiem zarysowuje się przeciwstawienie obawy i radości, a więc swoista ambiwalencja. Na skutek rozwoju zdolności krytycznych, odbioru różnych głosów (często nieprzychylnych dla religii), pojawiają się pierwsze, z reguły fragmentaryczne, wątpliwości w wierze. ^[ 4 ]

Autorzy publikacji dotyczących wychowania religijnego dziecka wskazują, iż rozwój modlitwy, przejawiający się głównie w doskonaleniu jej struktury, jest wyraźnie wkomponowany w całokształt rozwoju religijnego. W wieku od 7 do 9 lat dziecko wyodrębnia modlitwę spośród innych codziennych działań. Nie bardzo potrafi jednak odróżnić formę modlitwy od jej treści. Modli się zazwyczaj w określonym czasie i miejscu dostosowując się do wymagań rodziców i wychowawców. W modlitwie dominuje prośba o spełnienie konkretnych pragnień, o pomoc w realizacji czynów, którym dziecko samo nie może podołać np. odrobienie trudnych lekcji czy zdanie egzaminu. ^[ 5 ] Pojawiają się także prośby związane z wejściem w nową grupę rówieśniczą, a więc np. prośby o dobre przyjęcie przez kolegów lub koleżanki, o akceptację, uznanie, znaczącą pozycję w grupie.

Dziecko od 10 do 12 roku życia "pod wpływem zainteresowań praktycznych i technicznych, dobrze czuje się w świecie konkretów, w którym wszystko można zobaczyć, dotknąć, sprawdzić, wytłumaczyć i często nie odczuwa większej potrzeby interwencji sił nadprzyrodzonych w swoim życiu. Rozwój krytycyzmu, konkretnego myślenia w połączeniu z intensywnym dopływem informacji (szkoła, lektury, publikatory), a także konfrontacja różnych opinii i stanowisk w grupach rówieśniczych oraz kontaktach z osobami dorosłymi bez możliwości ich uzgodnienia (ze względu na właściwości rozwoju intelektualnego), sprzyjają pojawieniu się wątpliwości w wierze i trudności w życiu religijnym. W moralno-religijnych pojęciach i przekonaniach dokonują się głębokie przemiany, prowadzące do zaniku prymitywnego antropomorfizmu i interpretacji magicznych. W modlitwach dziecka przeważają prośby o odnalezienie rzeczy zagubionych, powodzenie w aktualnych zamierzeniach oraz przebaczenie złych czynów, rzadko podziękowania, gdyż otrzymane dobro uważa ono za uzasadnione samo przez się; jeżeli natomiast prośba nie zostanie spełniona (np. o słoneczną pogodę w dniu wycieczki), dziecko zazwyczaj żywi pretensje do Boga, podobnie jak do rodziców, gdy odmówią spełnienia jego prośby. ^[ 6 ]

Dziesięcio-, dwunastolatki często zapominają o regularnym spotkaniu z Bogiem, gdyż żyją chwilą teraźniejszą, a różnorodne doświadczenia życia codziennego przysłaniają mu obowiązek modlitwy.

Jeżeli jednak dotychczasowe "przebywanie z Bogiem" było odpowiednio dawkowane, pozbawione przymusu, rozważnie kierowane i uzewnętrzniało się przez odpowiednią postawę, to w wieku 10-12 lat może być z radością kontynuowane. Ponieważ dziecko wykazuje dużą skłonność do życia towarzyskiego, to najlepiej byłoby, gdyby mogło modlić się wspólnie z rodziną, grupą koleżeńską, klasą. Wspólnotowa rozmowa z Bogiem, a zwłaszcza wyrażona w ten sposób wiara podtrzymują modlitwę dziecka i wspierają osobiste zaangażowanie. Aby przeciwdziałać automatycznej modlitwie, dobrze jest wprowadzać różnorodne zmiany np. gotowe tradycyjne teksty modlitewne przeplatać modlitwą spontaniczną, owocne będzie także śpiewanie pieśni, czytanie Pisma Św. i różnego rodzaju medytacje. ^[ 7 ] Dziecko w tym wieku respektuje ciszę w praktykach religijnych, stąd chętnie przyjmuje krótkie chwile milczenia i medytacji. Bardzo interesuje się życiem Jezusa Chrystusa i potrafi głęboko przeżywać sceny związane z jego pobytem na ziemi.

Modlitwa, mimo że nadal w dużym stopniu uzależniona jest od autorytetu i wzoru osób znaczących, stopniowo staje się coraz bardziej osobowa, by jednak zaistniał jej owocny rozwój, konieczne jest spełnianie następujących warunków: korygowanie i łagodzenie trudności fazy realizmu praktycznego, konieczność przebywania dziecka wśród osób głęboko wierzących, wspieranie spontanicznej potrzeby modlitwy. Należy jednak pamiętać że w rozwoju życia modlitewnego dziecka mogą wystąpić depresje, a nawet regresje, dość często uwarunkowane sytuacyjnie. Mogą się też zdarzyć niezwykłe przemiany religijne spowodowane m.in. nadzwyczajnymi doznaniami i doświadczeniami. ^[ 8 ]

W wieku od około 12 do 16-17 roku życia trwa kształtowanie się religijności autonomicznej. Dorastanie pociąga za sobą wielkie przemiany w sferze fizycznej i psychicznej. Przeobraża się poznanie, myślenie, moralność, światopogląd, emocje, motywacja, ekspresja i działanie. Czymś doniosłym dla religijności jest nabywanie w tym okresie zdolności do funkcjonowania w sferze możliwości, czyli zdolności do przekraczania granic konkretu, oraz silna tendencja do uczestniczenia w życiu ludzi dorosłych, do stawania się dorosłym, a więc do zajmowania się tym, czym zajmują się ludzie dorośli i w taki sposób, jak czynią to dorośli. Stymulacją autonomii intelektualnej, moralnej i religijnej są sprzeczne postawy i doznania, poczucie zagubienia i dezorientacja nawet we własnych przeżyciach, a szczególnie w stanach świadomości. To poczucie zagubienia uwrażliwia na problematykę przyczyn istnienia i skłania do poszukiwania genezy zjawisk. Rewizja krytyczna treści religijnych prowadzi do upadku religijności "sakralnej", "cudownej", "utylitarnej", "modelowej". W wyniku tej rewizji wyłania się religijność czysta i osobista, ale indywidualizacja odbywa się w zinterioryzowanym kontekście kulturowym. W idei Boga dominują treści osobowościowe, a więc Boga pojmuje się jako kogoś, kto jest jednocześnie Stwórcą, Panem i Ojcem. Powstają też warunki do próby własnych sił. Dorastający kształtuje własne poglądy religijne (światopogląd), a praktyki stają się coraz bardziej świadome i dobrowolne. ^[ 9 ]

Okres dojrzewania charakteryzuje się niewątpliwie gwałtownymi procesami w życiu duchowym, które powodują, że można w tym okresie (zwłaszcza u nastolatków, u których nie stwierdza się prawie żadnych praktyk religijnych) "zakładać fundamenty wiary". Problemy egzystencjalne młodzieży sprawiają, iż staje się ona bardziej podatna na wsłuchiwanie się w odpowiedź dawaną przez Boga. Odkrywanie własnego ja, wzmacnianie relacji koleżeńskich, przyjaźnie, a także pierwsza miłość otwierają młodego człowieka na pogłębianie osobistego kontaktu z Bogiem.

Główne zarzuty młodzieży przeciwko modleniu się dotyczą automatycznego, bezmyślnego recytowania formuł modlitewnych, zwłaszcza gdy przypominają im one powtarzanie tekstów z dzieciństwa. Dlatego niejednokrotnie niezbędne jest wprowadzenie w swobodną modlitwę osobistą, słowną lub cichą w myślach. Modlitwa młodego człowieka w okresie dojrzewania jest głównie szukaniem kontaktu z Bogiem, powierzaniem Mu siebie ze wszystkimi wątpliwościami tego czasu, osobistą rozmową, wyrażaniem uczucia radości, wdzięczności, tęsknoty, ufności lub żalu.

Badania dotyczące modlitwy okresu młodzieńczego wykazują, że w wieku od 12 do 13 lat modlitwa staje się wartością, która kieruje planem dnia. Podczas rozmowy z Bogiem ocenia się przeżyty dzień i planuje następny. Około 14, 15 roku życia występują niekiedy przemodlenia pierwszych poważnych przedsięwzięć religijnych (np. wstąpienie do niższego seminarium). Między 16 a 17 rokiem życia modlitwa przyczynia się do zaspokajania różnych potrzeb i stopniowo staje się przyjemnością. ^[ 10 ]

Wiek od około 18 do 25 lat (okres religijności autentycznej) charakteryzuje się dynamicznym formowaniem światopoglądu, w tym ugruntowaniem własnych poglądów na tematy religijne oraz ustaleniem konkretnych praktyk. Cechą właściwą tego okresu jest także młodzieńczy idealizm tzn. tworzenie myślowych konstrukcji teoretycznych bez uwzględniania uwarunkowań rzeczywistości. Autentyczna religijność może sprzyjać właściwemu znajdowaniu swego miejsca i roli w świecie. Często występuje pragnienie i tęsknota za absolutem, równocześnie pojawiają się konflikty religijne o charakterze intelektualnym, motywacyjnym lub uczuciowym. Brak ich rozwiązania lub rozwiązania niewłaściwe mogą prowadzić do poważnych zaburzeń lub nawet do ateizmu, natomiast pomyślne rozwiązania kształtują autentyczną religijność. Jezus Chrystus jest natomiast Kimś "moim i dla mnie". ^[ 11 ]

Młody człowiek około 18, 19 roku życia odkrywa zazwyczaj głębię modlitwy przechodząc proces rozwoju od modlitwy dziecinnej, infantylnej do modlitwy dojrzałej. Przestaje się traktować modlitwę jako magiczną formułę dla uzyskania realizacji własnych celów, ale stara się stawać przed Bogiem z ufnym sercem. ^[ 12 ] Ów proces może zostać przerwany przez przeakcentowanie obowiązku modlitwy, z zwłaszcza jej wymuszanie w określonych porach dnia. Toteż katecheza winna położyć nacisk na wyjaśnienie głębszej motywacji modlitwy: Bóg nie wymaga ludzkiej odpowiedzi modlitewnej dla własnego zadowolenia, ale zwraca się do człowieka z miłością.

W każdej jednostce katechetycznej modlitwa jest obecna, może ona rozpoczynać lub kończyć katechezę, może wystąpić także w innych fazach katechezy. Nim jednak katecheta przystąpi wraz z katechizowanymi do modlitwy powinien zastanowić się, która forma modlitwy będzie odpowiednia w danej grupie katechetycznej. Mam nadzieję, że znajomość charakterystyki poszczególnych etapów rozwoju modlitewnego dziecka będzie pomocną w podjęciu tej decyzji.

opr. ab/ab