Założenia teologiczno-dydaktyczne dla polskiego katechizmu dla dorosłych

Katecheza dorosłych przedstawia się, wbrew powszechnemu mniemaniu, jako proces złożony, w którym występuje wiele wzajemnie warunkujących się aspektów tyczących się zarówno miejsca i roli formacji dorosłego chrześcijanina w ogólnym programie duszpasterskim, samej osoby dorosłego, sposobu jego motywowania, treści, języka, jak i modeli i metod konkretnej już realizacji tejże katechezy. Złożoność ta nie wprowadza jednak takiego rodzaju zróżnicowania, który wykluczałby jedność tego typu formacji czy też sukcesywność następujących po sobie etapów prowadzenia dorosłych ku dojrzałej wierze, wyrażającej się w twórczym i odpowiedzialnym zaangażowaniu w życiu kościelnym i społecznym. Tym samym budowanie katechizmu czy podręcznika dla chrześcijańskiej formacji dorosłych winno uwzględniać wszystkie wspomniane aspekty¹.

Opracowanie niniejsze jest pierwszym wkładem na rzecz tworzenia polskiego katechizmu dla dorosłych, u podstaw której leży inicjatywa bpa Kazimierza Nycza, przewodniczącego Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, aby w naszym kraju rozpocząć realizację systematycznej katechezy dorosłych. Pierwsze dyskusje na ten temat miały miejsce podczas ogólnopolskiego spotkania dyrektorów Wydziałów Katechetycznych w Opolu (25-26 września 2002), gdzie również zostało zaprezentowane niniejsze opracowanie. Wydaje się, że łamy „Katechety”, jedynego w Polsce czasopisma poświęconego w całości problematyce katechetycznej, dobrze nadają się do prezentowania opinii na tak ważny dla formacji chrześcijańskiej problem. Zasadność ta jest tym głębsza, gdyż w „Katechecie” odbyła się już szeroka dyskusja tycząca się kwestii katechezy dorosłych. Jest więc to dobry czas, aby teraz pojawiły się konkretne propozycje tyczące się celu i charakteru katechizmu dla dorosłych. Mam nadzieję, że zaprezentowane poniżej treści staną się rodzajem apelu do szerokiej wymiany poglądów, dzielenia się swoimi przemyśleniami, ideami, koncepcjami...

1. Założenie ewangelizacyjno-duszpasterskie lub «dojrzałości» katechezy dorosłych

W katechizmie dla dorosłych winno dojść do głosu przekonanie, że chrześcijańska formacja dorosłych ma posiadać silny wymiar ewangelizacyjny, a więc winna być wpisana w cały plan i program pastoralny wspólnoty chrześcijańskiej, która jest przede wszystkim wspólnotą ewangelizacyjną. Katecheza ta nie powinna służyć do «utrwalania» czy «zachowania» dotychczasowego stanu rozwoju życia chrześcijańskiego, ale posiadać wymiar szerszy, właśnie ewangelizacyjny, dążący do tego, aby w jej wyniku następował rozwój czy też doskonalenie życia tak poszczególnych wiernych, jak i całej wspólnoty chrześcijańskiej. Zauważa się bowiem, że w Kościele polskim różne propozycje katechetyczne i duszpasterskie w tym względzie odpowiadają bardziej Kościołowi przeszłości niż temu, który ma prowadzić swoją misję w dzisiejszym, dość już zsekularyzowanym i zdechrystianizowanym środowisku społecznym.

Powyższe ewangelizacyjne i duszpasterskie założenie jest rozumiane w sposób następujący:

- Katechizm dla dorosłych musi być wyrazem katechezy posiadającej pełny wymiar wspólnotowy, ponieważ jest ona związana z życiem i doświadczeniem wspólnot ludzi wierzących, a także zmierzać do tego, aby inspirować powstawanie nowych wspólnot.

- Katechizm ten ma za zadanie ukazać prawdę, że katecheza dorosłych musi być «wpisana» w generalny program odnowy Kościoła, a więc ma stawać się narzędziem odnowy wewnątrzkościelnej, także dążyć do inicjowania nowych form stosunków Kościoła ze światem, troszczyć się o ścisły związek Kościoła i kultury, zadbać o to, aby Kościół angażował się na rzecz promocji osoby ludzkiej, właściwie rozumianej wolności oraz respektowania zasad sprawiedliwości społecznej, której brak dotkliwie odczuwa się w Polsce.

- Katechizm dorosłych jest narzędziem służącym do realizacji tezy, że chrześcijańska formacja dorosłych powinna być włączona w cały program pastoralny: znaczy to, że nie może być ona sprowadzana jedynie do wymiarów «katechezy», rozumianej w jej ścisłym sensie, ani też ograniczać się tylko do samych dorosłych, ale ma otwierać dorosłych na cały program duszpasterski lokalnej wspólnoty chrześcijańskiej, który obejmuje całość działań ewangelizacyjnych, katechetycznych, wychowawczych i duszpasterskich, będących miejscem realizacji zadań podejmowanych przez dorosłych chrześcijan. W rzeczywistości Kościoła w Polsce jest to niezmiernie istotna kwestia, gdyż zauważa się wciąż nikły stopień zaangażowania świeckich katolików w życie wspólnoty chrześcijańskiej, nierzadko z winy pasterzy Kościoła².

- Katechizm dla dorosłych winien w pełni ukazywać założenie, że tylko wtedy katecheza dorosłych posiada charakter «dojrzały», gdy staje się formą służby na rzecz Kościoła «dojrzałego», w którym właściwym podmiotem życia i działania są właśnie ludzie dorośli. W tym sensie idea «dojrzałości», «dorosłości», a więc wyjście poza świat dziecięcy, jest rozumiana jako cel oraz metoda działania we wspólnocie chrześcijańskiej. Zdarza się bowiem, że chrześcijańska formacja dorosłych jest prowadzona w sposób nieco infantylny, jakby nie uwzględniający świata dorosłych chrześcijan.

- W katechizmie tym nie może dojść do redukowania czy zastosowania i aktualizowania akademickich traktatów teologicznych, jak również nie może być on prostą adaptacją treści zawartych w „Katechizmie Kościoła Katolickiego”. Winien on być tym rodzajem pomocy, która jasno uświadamia, że katecheza dorosłych jest «miejscem teologicznym» (locus theologicus), gdzie zmierza się do ukazania całej jej oryginalności.

- W katechizmie dla dorosłych ma znaleźć się przekonanie, że katecheza winna być rodzajem zobowiązania i zadania na rzecz rozwiązywania wielorakich problemów kulturowych, społecznych czy politycznych. W ten sposób przyczyni się ona do formowania świadomości o roli i miejscu chrześcijan we współczesnym świecie, ukazując właściwe im zadania³.

2. Założenie dojrzałego traktowania osoby dorosłej

Katecheza dorosłych winna rozciągać się na całe życie dorosłego, stając się katechezę permanentną. Znaczy to, że musi odpowiedzieć na wewnętrzne potrzeby dotyczące wzrostu w wierze na każdym etapie życia, a nie ograniczać się tylko do funkcji uzupełniającej, aby nadrobić braki formacyjne z wcześniejszych okresów.

- Charakter katechetyczny podręcznika nie może pomijać wymiaru dorosłości, a więc prawdziwego pogłębienia wiary według stylu i potrzeb dorosłych dzisiaj. Dorosły czuje się «panem» samego siebie: jest zdolny do podjęcia odpowiedzialności za własne życie, także za życie i rozwój Kościoła, jak i decydowania o tym, kiedy i czego ma się uczyć. Nie włączając go bezpośrednio w tworzenie formacji oznacza, że nie chce się go uznać tym, czym jest: dorosłym. Stąd rodzi się postulat, aby proponowana formacja nie była nazywana «katechezą dla dorosłych», ale «katechezą dorosłych», gdyż w ten sposób wyraźniej uwzględnia się bezpośredni udział dorosłych w jej tworzeniu i realizacji.

- Nie powinno się jednakże zapominać, że w katechizmie ma być uwypuklone zadanie katechezy dorosłych, jakim jest wychodzenie poza tradycyjny model chrześcijanina: praktykującego, chodzącego do kościoła, respektującego normy religijne i etyczne itp. Tak więc, nie niszcząc tradycyjnych wartości, jakże mocno zakorzenionych w polskiej religijności, należy dążyć do ukazywania dorosłego wierzącego, który jest wrażliwy na wyzwania płynące z życia społecznego, politycznego, kulturalnego, oraz w sposób nowy, tzn. twórczy i odpowiedzialny, zaangażowany w Kościele, respektujący naturę życia rodzinnego, jak również będący świadkiem we wspólnocie, w zakładzie pracy itp. Oznacza to zgodę na to, aby szanować zdolność i umiejętność dorosłego do wyboru, jak również respektować właściwą mu autonomię, twórczego ducha, krytyczne patrzenie i oceny itp. Innymi słowy, należałoby przestać obawiać się dorosłego w Kościele, co tak często obserwuje się w naszym kraju. Tylko podmiotowe traktowanie dorosłego może przyczynić się do likwidowania dystansu, jaki panuje pomiędzy poszczególnymi wiernymi a instytucjonalnym wymiarem życia Kościoła.

- Innym wyrazem dojrzałego traktowania dorosłych jest porzucenie przez katechizm i katechezę celu włączania do Kościoła na rzecz wysiłku tworzenia Kościoła. Katecheza dorosłych powinna stawać się środkiem ciągłej odnowy Kościoła, narzędziem tworzenia Kościoła w teraźniejszości, w aktualnej historii, którą przeżywamy. W tej perspektywie w katechizmie dla dorosłych, jak również w samej katechezie, winno tworzyć się okazje do nowych doświadczeń wiary w Kościele, bardziej odpowiadających wymaganiom dorosłych. Zaleca się, aby katecheza dorosłych stawała się miejscem doświadczeń Kościoła w małej grupie, gdyż w ten sposób jest on najbardziej otwarty na odnowę. Oznacza to także, aby pomagała w przezwyciężaniu klerykalizmu, ociężałości biurokratycznej i instytucjonalnej, braku dialogu i komunikacji itp.⁴.

3. Założenia tyczące się motywowania człowieka dorosłego

Motywować i przekonywać dorosłego do udziału w własnej formacji jest centralnym zadaniem katechezy dorosłych, które winno jasno i dobitnie wybrzmieć w katechizmie. Motywacje dla ludzi dorosłych, według dydaktyki dorosłych, są sprawami zasadniczymi, koniecznymi i decydującymi, aby mogli oni wytrwać na drodze formacyjnej. Motywacja bowiem łączy się z konkretnymi interesami, potrzebami, oczekiwaniami człowieka dorosłego. Jest ona siłą, która wyzwala i kieruje energie do zdobywania wiedzy, formowania postaw czy nabywania umiejętności. Motywacje, aby odegrały właściwą sobie rolę, powinny mieć charakter zróżnicowany: społeczno-kulturowy, psychologiczno-antropologiczny, teologiczno-pastoralny.

- Człowiek dorosły generalnie czuje się umotywowany i może podjąć inicjatywę formacji, gdy jest przekonany o jej konieczności i użyteczności. Musi być to zarazem pewność oczywista: dorosły ma potrzebę nauczenia się z efektem niemalże natychmiastowym. Nie może być tylko stymulowany daleką perspektywą dostrzeżenia użyteczności tego, co podejmuje, ani też nie można go przekonywać koniecznością uzupełnienia poprzedniej formacji (np. z okresu młodości), czy tym bardziej proponować jedynie formacji intelektualnej, umysłowego ubogacenia itp.

- Dorosły jest motywowany w sposób naturalny wtedy, gdy czuje potrzebę uzyskiwania odpowiedzi na dany, konkretny problem (typu egzystencjalnego, rodzinnego, zawodowego, społecznego itp.). Używając analogii, można powiedzieć, że jeżeli młody człowiek jest skoncentrowany na sobie (na podmiocie), szukając własnej tożsamości i ubogacenia swojego «ja», to dorosły jest skoncentrowany na problemie. Może to mieć także negatywne skutki w formacji katechetycznej, i z czasem trzeba będzie koniecznie przezwyciężać mentalność pragmatyczną, zwracać uwagę na bardziej istotne być niż tylko mieć, ale punkt wyjścia musi zawierać w sobie ów specyficzny rodzaj pragmatyzmu.

- W motywowaniu dorosłego należy koniecznie brać pod uwagę jego zasadniczo różny sposób uczenia się, w którym bardziej dochodzi do głosu doświadczenie niż sprawdzona w okresie podstawowej edukacji teoria dotycząca zasad nauczania – uczenia się. Nie oznacza to, że nie wykazuje on intelektualnego zainteresowania nowymi zagadnieniami, ale są one szybciej i skuteczniej asymilowane, jeżeli bywają łączone z jego doświadczeniami.

- Często brakuje motywacji i bodźców tam, gdzie one obiektywnie powinny mieć miejsce. Ci, którzy czują potrzebę formacji, czasami z przykrością stwierdzają, że większą uwagę skupia się na tych, którzy zdobyli już dość wysoki stopień formacji.

- Nie zawsze motywacja zachowuje tę samą siłę i znaczenie. Wraz z wiekiem zmieniają się i zmniejszają motywacje. Stąd konieczność podtrzymywania i zachęcania dorosłych do wytrwałego uczestnictwa w formacji.

- Poza pytaniami stawianymi przez dorosłych należy wydobyć i określić bardziej obiektywne oczekiwania. Nie wystarczy zatrzymać się nad zagadnieniami sygnalizowanymi na bieżąco przez uczestników. Ważniejsze jest zwracanie uwagi na postawy, które kryją się za pytaniami uczestników katechezy. Żądanie informacji może ukrywać pragnienie spotkania innych wierzących, aby dzielić z nimi własne doświadczenie wiary czy uzyskiwać i pogłębiać pewność w danej dziedzinie, w wyrażanych opiniach, ocenach, prezentowanej postawie itp.

- Kwestia motywacji jest ściśle związana z rozumieniem dorosłego jako podmiotu, który się rozwija. Współczesne osiągnięcia w dziedzinie psychologii czy pedagogiki, także religijnej, ukazują dorosłego w rozwoju składającym się z wielu etapów czy faz⁵. Należałoby uwzględnić te etapy, aby właściwie dobierać motywacje, a także cele i zadania katechezy dorosłych⁶.

4. Założenia tyczące się doboru treści

Założenia tyczące się treści zasadniczo nie odbiegają od tych, które wiążą się z istotą całego aktu katechetycznego. Należy je jednak odczytywać w perspektywie specyficznych potrzeb rozwojowych człowieka dorosłego, które zasadniczo różnią się od tych, jakie noszą w sobie dzieci, dorastający czy młodzież.

· Założenie funkcjonalności

To założenie czy też kryterium, jeżeli jest rozumiane w sposób poprawny, odpowiada naturze Objawienia, które jest zawsze «propter nos homines», będąc także specyfiką akcji katechetycznej, zmierzającej zawsze do wychowania wiary.

Aspekt funkcjonalny dotyczy precyzyjnych celów formacyjnych i katechetycznych, postrzeganych w optyce konkretnych okoliczności, osób, wspólnot, potrzeb itp. Służy on zawsze wychowaniu i dojrzewaniu wiary, który to proces nie identyfikuje się z rozumieniem wiary (teologia), jakkolwiek istnieje między nimi ścisły związek.

Kryterium funkcjonalności musi uwzględniać prawdę, że katecheza dorosłych nie jest na pierwszym miejscu wykładem wiary, tym bardziej nie jest indoktrynacją, ale procesem, który dotyczy wzrostu (rozwoju) w wierze, respektuje określony rytm i sposoby dojrzewania dorosłych. Dokładniej kryterium to zakłada bardziej precyzyjne zasady:

· Założenie funkcjonalności niesie ze sobą odniesienia do kompletności treści i wierności doktrynie, które są podstawowym wymaganiem i celem katechezy, a więc także i katechizmu (zob. DCG 38; DOK 30, 111-115). Doktryna jednak ma zawsze być ukazywana w swoich aspektach egzystencjalnych.

· Zakłada ono precyzyjne i roztropne formułowanie celów, które muszą uwzględniać wymagania płynące z sytuacji, w której żyją osoby, mając zawsze na względzie podstawowe reguły katechezy. Wymaga to odpowiednich wysiłków pedagogicznych i wychowawczych, jasności i trafności pytań, właściwych motywacji i interpretacji różnych sytuacji.

· Kryterium to nie może oznaczać, że treść orędzia chrześcijańskiego jest podporządkowana prostym środkom czy sposobom służącym osiąganiu wyimaginowanych celów. Niesie ono ze sobą wymaganie przemyślenia tych form katechezy, które były zbyt powiązane z tzw. «pedagogią celów» i strukturą «curriculum», aby doszło do widzenia katechezy w sposób szerszy i otwarty.

· Założenie globalności i integralności w doświadczeniu chrześcijańskim

Założenie to, komplementarne z poprzednim, odpowiada na wymagania dotyczące kompletności orędzia chrześcijańskiego, a więc konieczności wiernego przekazu bogactwa «dziedzictwa chrześcijańskiego», które nie może zostać zubożone (zob. CT 30). Z drugiej strony należy pamiętać, że katecheza jest procesem służącym wzmacnianiu poczucia tożsamości, jak również interpretacji własnej egzystencji w świetle doświadczenia chrześcijańskiego mającego swoje źródło w Chrystusie i Kościele. Dlatego katechizm i katecheza powinny mieć na uwadze następujące podstawowe komponenty treściowe:

· Treści i język doświadczenia biblijnego;

· Treści i język (języki) różnych doświadczeń eklezjalnych (historia, liturgia, magisterium, Ojcowie, teologowie, święci itp.);

· Treści i język dzisiejszych doświadczeń chrześcijańskich, w odniesieniu do problemów, sytuacji i sposobu egzystencji w dzisiejszym świecie człowieka dorosłego.

Zrozumiałe jest, że nie może dojść do uprzywilejowania żadnego z tych komponentów, ale należy je widzieć łącznie.

· Założenie dotyczące ukazywania i formułowania treści

Z punktu widzenia katechetycznego chodzi zarówno o właściwy dobór treści, jak i o sposób ich formułowania i prezentowania. Należy ukazać fundament, jakim jest dorosły, jak również proces dojrzewania w wierze, który jest celem każdego typu katechezy, oraz zadania płynące z sytuacji społeczno-kulturalnej, w której żyje współczesny dorosły. Dlatego ukazywana treść powinna brać pod uwagę następujące kryteria:

► Znaczenie

Jest to, inaczej mówiąc, zasada «korelacji», zgodnie z którą nie można odłączać przekazu orędzia chrześcijańskiego od jego znaczenia dla człowieka i społeczeństwa. Dorosły oczekuje szczególnie, aby katecheza była miejscem i sposobem rozmów o rzeczywistych problemach, a wówczas dążenie do pogłębienie wiary będzie pewnego rodzaju refleksją nad życiem i własną sytuacją.

► Istota

Jako odpowiedź na rozszerzający się kryzys tożsamości współczesnego chrześcijanina podnoszą się głosy, aby w wierze odkrywać elementy istotne, w formie jasnej i wyraźnej. Dlatego katechizm, jak i katecheza dorosłych muszą w swoich celach dążyć do tego, aby pomóc odkryć i sformułować tożsamość chrześcijańską, a więc ukazywać życiowe wymiary wiary, co nie oznacza redukcji wiary. Chodzi o to, aby ukazywać kwestie istotne, najważniejsze, ukazywać ich związek z życiem, odkrywać i potwierdzać tożsamość dzisiejszego chrześcijanina, zawsze mając na względzie wymóg organicznego wykładu prawdy.

► Dojrzałość

W tym przypadku katecheza dorosłych ukazuje swoje najbardziej ważne treści. Brać pod uwagę wymagania dotyczące dojrzewania dorosłych, gwarantować rozwój katechezy naprawdę dojrzałej, to podstawowe wymagania i wyzwania dla tego typu katechezy i katechizmu, tym bardziej, że istnieje wiele form katechezy dorosłych, które nie spełniają tych warunków, pozostając formami infantylnymi i przynoszącymi rozczarowanie. Dlatego należy uwzględniać wymiar naukowy treści, dbać o współudział dorosłych w poszukiwaniach, przestrzegać hierarchii prawd, zgodzić się na szczerość i samokrytykę.

► Inkulturacja

Dialog kulturowy jest dzisiaj jednym z podstawowych czynników gwarantujących prawidłowe dojrzewanie w wierze. Inkulturacja wiary i orędzia chrześcijańskiego są także dzisiaj koniecznymi zadaniami dla właściwej prezentacji orędzia wiary. Jeżeli bierze się pod uwagę, że oddzielenie wiary od kultury jest dramatem naszej epoki (EN 20), to znajdujemy się wobec zadania, które należy podjąć z wiernością i odwagą, aby orędzie wiary było przekonywające i wiarygodne⁷.

► Dialog

Dialog i szczera akceptacja współczesnego pluralizmu należą także do świata dzisiejszej kultury. Także w katechezie mówi się o wierze otwartej na te problemy. Dlatego w katechizmie i w katechezie powinny pojawić się takie kwestie, jak ekumenizm, inne religie niechrześcijańskie, różne kierunki i trendy kulturowe, ideologie, wizje świata oraz dialog wewnątrzkościelny.

5. Założenie związane z językiem w katechezie

Rola języka jest niezwykle istotna: chodzi o wysiłek takiego sposobu komunikowania orędzia, aby było ono zrozumiałe i wiarygodne dla ludzi naszego czasu. W katechezie dorosłych poszukiwanie odpowiedniego języka powinno mieć na uwadze stosunek, jaki istnieje między komunikacją wiary i doświadczeniem wiary, w jego potrójnym wymiarze: biblijnym, kościelnym i egzystencjalnym. Chodziłoby o to, aby autentyczny język pozwolił na pogłębienie i interpretację doświadczenia życiowego ludzi dorosłych w świetle transcendentnej i zbawczej prawdy. To dopiero może gwarantować prawdziwą i harmonijną integrację wiary i życia. Należy przy tym pamiętać o wielości form języka, które mają swoje zastosowanie w katechezie. Szczególnie należy dbać o taki rodzaj języka, która wyraża doświadczenie wiary, jak też należy pamiętać, że język religijny posługuje się także formami niewerbalnymi⁸.

Wymienione kryteria z pewnością nie wyczerpują wszystkich, szczególnie tych, które odnoszą się do bardziej pogłębionej znajomości współczesnego dorosłego Polaka. Mogą być one uzupełnione w trakcie tworzenia katechizmu dla dorosłych. Zasadniczo jednak oddają w sposób pełny założenia tyczące się podstawowych linii zarówno katechezy dorosłych, jak i budowania podręcznika.

Ks. prof. dr hab. Kazimierz Misiaszek sdb, kierownik Sekcji Katechetyki w Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

---

Przypisy:

opr. mg/mg