Programy nauczania religii w szkole

Powrót lekcji religii katolickiej do szkoły w 1990 roku był wydarzeniem nie tyle zaskakującym, ile z punktu widzenia społecznego obiecującą perspektywą dopełnienia procesu edukacyjnego młodego pokolenia Polaków o zrozumienie roli i znaczenia religii chrześcijańskiej w kulturze i życiu społecznym. Okaleczona bowiem edukacja okresu komunistycznego wręcz eliminowała każdy rodzaj odniesień do religii, zgodnie z założeniami marksizmu i leninizmu, traktującymi ten obszar życia człowieka z wrogością właściwą wyznawcom materializmu dialektycznego. Dlatego wydawało się, że szkoła winna być pierwszym środowiskiem korygującym czy wręcz leczącym rany zadane komunistyczną polityką oświatową, przekazującą fałszywy obraz człowieka i świata. Jednym ze sposobów realizacji tego procesu miała być lekcja religii katolickiej w ramach podstawowej edukacji. Nie był to jednakże ani jedyny, ani nadrzędny cel obecności nauczania religii katolickiej w szkole. Zaprezentowane bowiem przez Kościół katolicki „Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce” i „Program nauczania religii” mają być zarówno określonym programem formacji uczniów chrześcijańskich w nowej rzeczywistości państwa demokratycznego, także wszystkich wierzących, jak i obiektywnym przekazem treści o roli i znaczeniu religii w życiu osobistym i społecznym. Zapytajmy więc, czy i na ile w założeniach programowych odnajdujemy systematyczny i spójny program tejże formacji.

1. Geneza programów

Wraz z powrotem lekcji religii do szkoły nie pojawiły się nowe programy nauczania i wychowania, lecz posługiwano się do początku tego wieku zasadniczo programem z 1971 roku (i jego modyfikacjami), a więc tym, który narodził się w wyniku wskazań, jakie pojawiły się w „Directorium Catechisticum Generale”, dokumencie Kongregacji Duchowieństwa wyznaczającym nowe ukierunkowanie katechezy po Soborze Watykańskim II. Jednak w chwili znalezienia się w szkole, katecheza musiała poddać się nie tylko wymogom płynącym z obszaru edukacji, ale i ze zmienionego kontekstu społecznego, politycznego i kulturowego, aby w ten sposób określić w sposób adekwatny swoje miejsce i rolę w wychowaniu chrześcijańskim młodego pokolenia Polaków. Nowego przystosowania się katechezy wymaga także aktualne „Dyrektorium Ogólne o Katechizacji” (1997).

Warunki obecności lekcji religii w szkole przedstawione zostały najpierw w rozporządzeniu ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. (nowelizacja z dnia 25 sierpnia 1993), a następnie zmienione w podobnym rozporządzeniu z 30 czerwca 1999 r. W kwestii programów postanawiano w nich, że będą one opracowywane i zatwierdzane przez właściwe władze kościelne oraz przedstawiane Ministrowi Edukacji Narodowej do wiadomości¹. Programy nauczania religii, według rozporządzenia ministra Edukacji Narodowej, mają respektować ogólne wskazania edukacyjne, a mianowicie zawierać systematyczną prezentację treści kształcenia ujętych w podstawie programowej, opisanych jako przedmiot, blok przedmiotowy, kształcenie zintegrowane lub ścieżka edukacyjna oraz wskazówki ułatwiające samodzielną pracę ucznia². Podjęto więc równoległe prace zarówno nad podstawą programową katechezy, jak i programem nauczania religii w szkole, podobnie też nad dyrektorium katechetycznym („Dyrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce” – DKKKP). Czekano jednak na ostateczną redakcję Dyrektorium, gdyż w porządku nie tyle chronologicznym, ile prawnym, zgodnym także z naturą edukacji i katechezy, Dyrektorium należy uznać za dokument dający podstawę do dalszych prac nad określeniem tożsamości lekcji religii w szkole, bowiem zawiera on całościowe spojrzenie na katechezę w Polsce, w tym podstawowe linie rozumienia nauczania religii katolickiej w szkole. Jak pisze we wstępie bp Kazimierz Nycz, przewodniczący Komisji Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, jego celem jest przedstawienie fundamentalnych zasad teologiczno-duszpasterskich wynikających dla katechezy całego Kościoła z Soboru Watykańskiego II oraz posoborowego nauczania Kościoła. Celem tego dokumentu jest także poddanie refleksji działalności katechetycznej Kościoła w Polsce DKKKP, Wstęp). Pragnie się w nim rozumieć szeroko naturę katechezy, zgodnie z tezą, że jej podmiotem jest cały Kościół. Dlatego poddaje się analizie wszystkie miejsca katechezy, od rodziny poprzez parafię, aż do szkoły (tamże). Odnośnie do lekcji religii pragnie się ją postrzegać jako formę równoległą do katechezy: nauczanie religii w szkole i katecheza wzajemnie się uzupełniają (DKKKP 82)³. W kwestiach tyczących się programów nauczania i podręczników określa się szereg szczegółowych zasad: zatwierdza je przewodniczący Komisji Wychowania Katolickiego (programy i podręczniki dla jednej diecezji oraz autorskie zatwierdza biskup diecezjalny, któremu sugeruje się, aby korzystał z procedury zatwierdzania wypracowanej przez Komisję Wychowania Katolickiego. Może on także korzystać z programów ogólnopolskich); będą zatwierdzane tylko te programy, dla których są opracowane podręczniki dla uczniów oraz poradniki metodyczne dla nauczycieli; warunkami koniecznymi do zatwierdzenia programu nauczania są: zgodność z „Podstawą programową katechezy Kościoła w Polsce”, poprawność teologiczna, katechetyczna i metodyczna oraz istotnie nowe wartości w odniesieniu do programów i podręczników uprzednio już zatwierdzonych; stałym elementem procesu zatwierdzania programów i podręczników jest pozytywna recenzja konsultantów z Komisji Wychowania Katolickiego na podstawie pozytywnych recenzji rzeczoznawców; programy i podręczniki do użytku ogólnopolskiego przedstawia Komisji Wychowania Katolickiego biskup diecezjalny lub Wydział Teologiczny wyższej uczelni (tamże, n. 96).

Podstawa programowa nauczania religii katolickiej w szkole była przygotowywana od 1998 r. przez ks. Jana Szpeta, przy współpracy Danuty Jackowiek z teologicznego ośrodka poznańskiego. Jak wspomina ks. J. Szpet, efektem prac była „Podstawa programowa oraz program nauki religii dla szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadpodstawowych”. Tworzona prawie równolegle ze szkolną podstawą programową uwzględniała jej propozycje, zakresy, etapy osiągnięć ogólnoświatowych i standardy. Ukazała się jako wersja studyjna, by mogła wejść w życie w dniu 1 września 1999 r. równolegle z wdrażaną reformą systemu oświaty. Poprzedziła ją konsultacja profesorów katechetyki, Wydziałów Katechetycznych i Komisji Wychowania Katolickiego⁴. Następnie powołano podczas 303 Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski 15-osobowy zespół, który kontynuował rozpoczęte prace zgodnie już ze wskazaniami zawartymi w Dyrektorium oraz wymaganiami płynącymi z systemu edukacji. Oddzielono „Podstawę programową” od „Programu nauki religii”, aby tworzyć dwa odrębne dokumenty pod przewodnictwem Przewodniczącego Komisji Wychowania Katolickiego Episkopatu Polski, bpa Kazimierza Nycza. On też mianował ks. Zbigniewa Marka SJ i ks. Jana Szpeta na swoich zastępców, którzy prowadzili prace koordynacyjne. Ks. Z. Marek przedstawił ostateczną wersję „Podstawy programowej” podczas spotkania Podkomisji do spraw Programowych w dniach 18-19 marca 2001 w Zakopanem. Według relacji ks. J. Szpeta, projekt podstawy programowej został przyjęty podczas posiedzenia Komisji Wychowania Katolickiego 13 marca 2001 r., a ostatecznie 7 czerwca, łącznie z przyjęciem nazwy, oraz przedstawiony i zatwierdzony podczas Zebrania Konferencji Episkopatu Polski w dniu 20 czerwca w Łowiczu⁵. Podobnie jak Dyrektorium, „Podstawa programowa” nie dotyczy tylko samego nauczania religii katolickiej w publicznej szkole polskiej, ale pragnie ofiarować całościowe spojrzenie na działalność katechetyczną, która nie tylko realizuje się w szkole, ale także w parafii i w rodzinie. Koresponduje z założeniami zawartymi w Dyrektorium katechetycznym dla Polski⁶.

Niemalże ten sam zespół autorów⁷ przygotowywał także „Program nauczania religii”, ostatni z serii dokumentów katechetycznych, dotyczący w tym przypadku już tylko lekcji religii katolickiej w szkole polskiej. W swoim charakterze uwzględnia zasady zawarte zarówno w Dyrektorium, jak i w „Podstawie programowej”. Prace nad nim rozpoczęły się 25 września 2000 roku w jezuickim domu rekolekcyjnym w Częstochowie. Wielokrotnie poddawany dyskusjom, zredagowany ostatecznie przez zespół, w skład którego wchodzili księżą Jan Szpet, Tadeusz Nosek, Krzysztof Kantowski, Ryszard Sarek, został oficjalnie zatwierdzony przez Komisję Wychowania Katolickiego Episkopatu Polski, która odbywała się w Radomiu w dniu 20 września 2001 roku⁸.

2. Cele i zadania „Podstawy programowej katechezy Kościoła Katolickiego w Polsce”

Zgodnie z zasadami określonymi w systemie edukacji polskiej, podstawa programowa ma służyć integralnemu rozumieniu procesu uczenia się i nauczania, jak również wydobywania wychowawczego charakteru wspólnoty szkolnej. Integralność ta szczegółowo dotyczy nauczania, kształcenia umiejętności i wychowania. Tej integracji ma służyć zaplanowany proces edukacyjny, składający się z wielu elementów, różnicowanych odpowiednio do stopnia szkoły, jak np. kształcenie zintegrowane w klasach I-III szkoły podstawowej, bloki przedmiotowe, ścieżki edukacyjne. Powodzenie natomiast działalności edukacyjnej szkoły uzależnia się od szkolnego zestawu programów nauczania, który obejmuje całą działalność szkoły z punktu widzenia dydaktycznego, z koniecznym uwzględnieniem wymiaru wychowawczego, jak również od programu wychowawczego szkoły, który ma opisywać w sposób całościowy wszystkie treści i działania mające być podejmowane przez wszystkich nauczycieli⁹. Jest więc rodzajem dokumentu, który wyznacza podstawowe cele szkoły, jakie winny później znaleźć swoją konkretną realizację w poszczególnych programach szkolnych.

Podejmując powyższe wskazania, „Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce” pragnie w obszarze wychowania religijnego ukazywać podstawowe cele i zadania, czy też – posługując się zawartymi w niej określeniami – określić, czemu ma służyć nauczanie i wychowanie religijne na terenie szkoły. Dlatego za uprzywilejowaną kategorią w tym dokumencie uznano właśnie cele katechetyczne, analogicznie do celów edukacyjnych, w których upatruje się nie tylko naturę czy charakterystykę właściwą edukacji, ale i jej przewidywaną skuteczność. Ściśle z nimi związane są inne kategorie, funkcjonujące w obszarze edukacji: zadania lekcji religii, treści, osiągnięcia. Te ostatnie są zasadniczo opisem wiadomości i umiejętności uczniów, będących wynikiem przekazu treści, jak i podjęcia przez nauczyciela określonych zadań podczas prowadzenia lekcji. Osiągnięcia wiążą się także z wymaganą w edukacji standaryzacją oceniania. Tak szczegółowo określona lekcja religii sprawia, że w mniejszym wymiarze traktuje się w „Podstawie programowej” zagadnienia katechezy realizowanej we wspólnocie rodzinnej i parafialnej¹⁰.

„Podstawa programowa”¹¹ ukazuje poszczególne etapy edukacji szkolnej, w których zawarte są następujące zagadnienia:

- charakterystyka psychologiczna dzieci i młodzieży na danym etapie edukacji,

- podstawa programowa nauki religii,

- korelacje ze szkolnymi przedmiotami ogólnokształcącymi i ścieżkami edukacyjnymi (od klasy IV szkoły podstawowej),

- propozycje współpracy środowisk katechetycznych¹².

Wszystkie mają służyć przede wszystkim, jak się określa w „Podstawie programowej”, twórcom programów nauczania religii, chociaż wydaje się, że są również ważnym rodzajem pomocy dla nauczycieli religii, mogących zresztą być także twórcami autorskich programów¹³. Pierwsze z proponowanych zagadnień ma służyć pomocą w poznawaniu procesu rozwojowego ucznia, głównie w odniesieniu do rozwoju religijnego. Podstawa programowa zbudowana jest w dwóch formach: tabelarycznej i opisowej. Forma tabelaryczna ukazuje ogólną panoramę procesu edukacyjnego poprzez powiązanie celów, treści zadań i osiągnięć z zadaniami nauczania religijnego. Opisowa przypomina analogiczne formy stosowane w obszarze edukacji; jest także bardziej szczegółowa od tabelarycznej. Korelacja natomiast ma uwrażliwić twórców programów na te przedmioty szkolne, którymi w sposób szczególny zainteresowana jest lekcja religii, głównie z racji głębszej identyfikacji z ogólnym procesem edukacyjnym, co powinno się uzyskać poprzez podjęcie nie tylko funkcji integrującej, ale także uzupełniającej lub polemicznej¹⁴. Są to zasadniczo przedmioty humanistyczne, głównie język polski, historia, wiedza o społeczeństwie, ale nie brakuje też korelacji ze sztuką (plastyka, muzyka), przyrodą, biologią, geografią, podstawami przedsiębiorczości. Podstawowymi ścieżkami edukacyjnymi są z zasady: edukacja prozdrowotna, filozoficzna, ekologiczna, czytelnicza i medialna, wychowanie do życia w społeczeństwie (wychowanie do życia w rodzinie, edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie, wychowanie patriotyczne i obywatelskie), edukacja europejska, kulturowa. Ostatnia część wskazuje na możliwości współpracy lekcji religii z podstawowymi środowiskami katechezy, jakimi są rodzina i parafia, do której twórcy „Podstawy programowej” przykładają dużą wagę, ze względu na zintegrowanie procesu chrześcijańskiej formacji młodego pokolenia, dokonującej się w stopniu najbardziej pełnym właśnie we wzajemnej współpracy tychże trzech środowiskach wychowawczych.

Zgodnie z autorami „Podstawy programowej”, proces edukacji chrześcijańskiej ucznia w czasie podstawowej edukacji dzieli się na etapy odpowiadające etapom wdrażanej reformy oświaty. Wyróżnia się więc katechezę przedszkolną, katechezę klas I-III, katechezę IV-VI, katechezę w gimnazjum, w szkołach ponadgimnazjalnych oraz katechezę osób szczególnej troski. Bardziej jednak istotne jest wydobywanie tego, co można nazwać drogą rozwoju wiary ucznia czy też drogą wchodzenia w rozumienie i przeżywanie chrześcijaństwa zarówno w jego wymiarze kościelnym, jak i społecznym. W tej więc perspektywie autorzy „Podstawy programowej” pragną, aby katecheza okresu przedszkolnego była wprowadzeniem w życie religijne, katecheza w szkole podstawowej inicjacją w sakramenty pokuty, pojednania i Eucharystii oraz wprowadzającą w historię zbawienia, katecheza gimnazjalna uczeniem się rozumienia i wyznawania wiary, a w okresie szkoły ponadgimnazjalnej katechezą świadectwa wiary¹⁵.

Tak ogólnie zarysowane perspektywy mogą nasuwać jednakże pewne wątpliwości z punktu widzenia całości formacji chrześcijańskiej - brakuje w niej bowiem nie tylko zarysu katechezy dorosłych, ale nawet pewnego rodzaju programowego otwierania się na potrzebę chrześcijańskiego formowania osób dorosłych w Kościele. Uprawnia do takiego stwierdzenia fakt, że „Podstawa programowa” jest dokumentem, który nie dotyczy jedynie nauczania religii w szkole, ale – jak stwierdza się w jego tytule: katechezy Kościoła, która, o ile ma być integralnie rozumiana, winna posiadać konieczne odniesienia do osób dorosłych. Nie czyniąc tego, „Podstawa programowa” staje się wyznacznikiem procesu już wypełnionego, zamkniętego, o czym przekonują najbardziej propozycje odnoszące się do klas ponadgimnazjalnych, w której proponuje się katechezę świadectwa wiary. Z pewnością inaczej by ona wyglądała w przypadku uwzględnienia katechezy dorosłych, i – jak należy przypuszczać - bardziej realistycznie: stawałaby się raczej katechezą proponującą rozeznawanie powołania, zgodnie zresztą z charakterem procesu dojrzewania uczniów w tym okresie rozwoju. To właśnie wówczas młody człowiek staje przed życiowymi wyborami, snuje swoje plany, ma swoje marzenia, buduje pierwsze projekty... Jest to także czas nie tyle dojrzałego dawania świadectwa wiary, ile przygotowujący do poszukiwania miejsca w życiu społecznym i w Kościele oraz pełnienia w nich - już jako osoba dorosła - określonych ról czy zadań... Podstawowym bowiem podmiotem życia społecznego i kościelnego jest przede wszystkim człowiek dorosły, od którego należy także oczekiwać zademonstrowania dojrzałego wymiaru życia chrześcijańskiego. Nie usprawiedliwia więc do końca zawężenie „Podstawy programowej” do okresu szkolnej edukacji poprzez stwierdzenie, że katecheza dzieci i młodzieży po roku 1990 przybrała postać głównie nauczania w szkole¹⁶. Niezbyt też przekonująco brzmi inne: mniej uwagi poświęca się natomiast katechezie dorosłych i katechezie parafialnej¹⁷, gdyż po prostu w „Podstawie programowej” nie uwzględnia się w ogóle założeń czy zarysu programowego katechezy dorosłych. Nie można bowiem twierdzić, że miałby ją wypełniać odrębny dział, który w dokumencie tym został nazwany „Współpraca środowisk” – czyn innym jest bowiem współpraca różnych środowisk wychowawczych, a czym innym systematyczna katecheza dorosłych. Gdyby rzeczywiście katecheza dorosłych była uwzględniona, przypuszczalnie inną perspektywę musiałaby przyjąć sama „Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce”.

Szczegółowa analiza celów, zadań i treści nauczania religii w całym cyklu szkolnej edukacji uprawniają ponadto do stwierdzenia, że mamy do czynienia z procesem, który nie zawsze wydaje się odpowiadać założeniom przyjętym we wstępnej części „Podstawy programowej”. Jest nim, przypomnijmy, ukazywanie czemu ma służyć nauczanie i wychowanie religijne na terenie szkoły. Tymczasem szkoła jest w celach, treści i zadaniach „Podstawie programowej” obecna w nierównomiernym stopniu. O ile bowiem w przedszkolu przedstawia się niemalże wszystkie zasadnicze tematy związane z socjalizacją¹⁸, także religijną (jest nawet już obecny temat dojrzałości wiary!), to jest już ich nieco mniej w dalszych etapach edukacji. A w propozycjach dla gimnazjum nie odnajdujemy takich tematów, jak wspólnoty, grupy, szerszy kontekst życia szkoły czy problemy wychowawcze typowe dla tego okresu rozwojowego. Tymczasem wydaje się, że właśnie okres gimnazjalny jest szczególnie „nasycony” wieloma problemami wynikającymi z rozwoju ucznia, jak również wskazuje on na potrzebę uczestnictwa we wspólnocie, która w tym okresie rozwoju spełnia swoją niezastąpioną rolę w procesie socjalizacji, w tym także socjalizacji religijnej, o ile, oczywiście, spełnia wymagania autentycznej wspólnoty o charakterze wychowawczym. Często jej brak jest przyczyną obserwowanych dzisiaj dewiacyjnych czy wręcz patologicznych zachowań uczniów wchodzących w okres dorastania.

W „Podstawie programowej” nie zauważa się też szerszego potraktowania zagadnień wiary w jej związku z kulturą, podobnie tematu kultury chrześcijańskiej i jej roli w tworzeniu i rozwoju kultury europejskiej i polskiej, szczególnie w dzisiejszej zlaicyzowanej i zdechrystianizowanej rzeczywistości, jak również roli Kościoła w życiu społecznym, realizacji powołania w perspektywie zaangażowania społecznego i politycznego itp. Wydaje się, że szczególny rodzaj zaniepokojenia budzi wspomniany brak szerszego potraktowania wiary w jej relacji do kultury, gdy tymczasem w dzisiejszej nauce Kościoła inkulturacja wiary została już w sposób wyraźny wskazana jako ten rodzaj ewangelizacji, który posiada najbardziej skuteczne oddziaływanie na współczesnego człowieka (zob. DOK 109-113). Bywa także nazywana dogłębną ewangelizacją, a to z tej racji, że odwołuje się do kultury (pierwszego i pierwotnego środowiska życia człowieka), aby przy jej pomocy, wskazując na różnorodne doświadczenia ludzi w niej żyjących oraz pobudzając do nowych doświadczeń, dokonywać ich interpretacji w świetle orędzia zbawienia. Interpretacja ta jest niczym innym, jak wydobywaniem sensu i znaczenia tychże doświadczeń, jak również ukazywaniem, w jakiej mierze orędzie to może służyć integralnemu rozwojowi osoby oraz budowaniu życia społecznego bardziej otwartego na wartości płynące z chrześcijańskiego orędzia zbawienia. W ten sposób inkulturacja wiary może w stopniu najwyższym wypełnić to, co w formacji chrześcijańskiej wydaje się być najbardziej istotne – nie tyle poszukiwanie wyjaśnień i dokonywanie analiz, które wielokroć nie wywołują pożądanego zainteresowania ucznia, ile doszukiwanie się sensu i znaczenia zarówno doświadczeń, jakie są udziałem człowieka, jak i wszystkich innych faktów, wydarzeń, sytuacji mających miejsce w kulturze. Szkoła, będąc instytucją szczególnie zainteresowaną kulturą, jest tym samym z całą pewnością najbardziej odpowiednim środowiskiem, aby postulat ten znalazł w niej swoje wyjątkowe zastosowanie i urzeczywistnienie.

Powołując się w wyżej wymienionej kwestii na nauczanie Kościoła, należy powiedzieć – za Janem Pawłem II – że to właśnie kultura, jest tym, przez co człowiek jako człowiek staje się bardziej człowiekiem¹⁹, a synteza kultury i wiary podstawowym zadaniem duszpasterskim i katechetycznym. Bowiem wiara, jak twierdzi, która nie staje się kulturą, jest wiarą nie w pełni przyjętą, nie w całości przemyślaną, nie przeżytą wiernie²⁰. Odnosząc się natomiast do nauczania Pawła VI na temat ewangelizacji, można powiedzieć, że uzależnił on jej skuteczność od stopnia przemiany kultury dokonanej pod wpływem Ewangelii. Przypomniał też, że należy ewangelizować – i to nie od zewnątrz, jakby się dodawało jakąś ozdobę czy kolor, ale od wewnątrz, od centrum życiowego i korzeni życia – czyli należy przepajać Ewangelią kultury, a także kulturę człowieka, w najszerszym i najpełniejszym znaczeniu... (EN 20). Natomiast rozdźwięk między wiarą i kulturą nazwał dramatem naszych czasów.

W pewnej mierze uzupełnia powyżej wspomniane braki korelacja z innymi przedmiotami szkolnymi, co jednak nie daje ostatecznych gwarancji, że samo nauczanie religii katolickiej, które najbardziej wyrażają cele, zadania i treści, nabierze bardziej wyraźnego kulturowego i zarazem egzystencjalnego znaczenia, nie pomniejszając przy tym tego, co jest związane z postulatem integralności treści. Zresztą integralności tej nie zagraża w żadnej mierze postulat inkulturacji wiary, wymaga jedynie, aby w innej optyce podawać i interpretować to samo orędzie zbawienia, tak, aby współczesny uczeń mógł się z nim bardziej skutecznie identyfikować. Być może jest to zadanie na przyszłość - możliwie najbliższą, jeżeli pragnie się nie tylko dorównać zmianom cywilizacyjnym i edukacyjnym, ale i w jakiś sposób je wyprzedzać, właściwie rozumieć i interpretować.

3. Cele i zadania „Programu nauczania religii”

Według założeń wstępnych, „Program nauczania religii” jest nie tyle jedynym obowiązującym aktualnie dokumentem, który miałby definitywnie regulować proces formacji chrześcijańskiej dzieci i młodzieży, ile podstawą do tworzenia podręczników powstających z inspiracji Komisji Wychowania Katolickiego lub podejmujących to zadanie z własnej inicjatywy. Program ma stanowić również pomoc dla tworzących programy w diecezji lub programy autorskie, a także katechetów praktyków zamierzających adoptować niniejszy program do zapotrzebowań własnej szkoły²¹. Jest też zasadniczo zbiorem poszczególnych programów nauczania religii na poszczególne etapy edukacji, gdyż każdy z nich posiada odrębne zatwierdzenie Komisji Wychowania Katolickiego. Są one zgodne ze wskazaniami zawartymi w „Podstawie programowej”, tyczącymi się formacji chrześcijańskiej ucznia. Program posiada również własną nazwę: „Życiem odpowiadamy na wezwanie Boże”. W strukturze programu dla każdej klasy mieszczą się następujące elementy składowe:

- tytuł roku,

- wstęp,

- bloki tematyczne zawierające cele katechetyczne, treści, zadania nauczyciela religii, korelacje z innymi przedmiotami i ze ścieżkami edukacyjnymi,

- wskazania do realizacji programu,

- zamierzone osiągnięcia²².

W ten sposób zostają w pełni respektowane wymagania formalne zawarte w „Podstawie programowej”, jak i zasady płynące z Dyrektorium katechetycznego Kościoła katolickiego w Polsce”.

W swoich założeniach „Program nauczania religii” pragnie zaprezentować się w znanej już katechetycznej optyce, jaką jest wierność Bogu i człowiekowi. Według Z. Marka, wierność Bogu realizowana jest w Programie poprzez jego chrystocentryczny charakter, gdyż Jezus Chrystus zarówno przekazuje słowo Boże, jak i sam jest słowem Boga. Jest On także centrum tajemnicy zbawienia, w której zostały ofiarowane człowiekowi możliwości poznania i interpretowania źródeł Objawienia (będącym świadectwem żywej obecności Boga w ludzkiej historii), nawiązywania bezpośredniego kontaktu z Bogiem, ważnego dla poszukiwania sensu i celu życia, wzbudzania nowych doświadczeń wiary, jak i odkrywania fundamentu dla formowania określonych zachowań, postaw i norm postępowania²³. W ten sposób pragnie się uzyskać, jak pisze, aby wychowanie łączyć z procesami, w których wychowanek uczy się sposobów odpowiadania na odkryte wezwanie Boga do wierności i zaufania. Chodzi przy tym o to, aby osobowy Bóg stał się fundamentem wyborów dokonywanych przez katechizowanych²⁴.

Wierność człowiekowi rozumiana jest w programie przede wszystkim jako troska o podanie możliwie wszystkich zakresów rozwoju osoby na poszczególnych etapach jej rozwoju. Służyć temu mają odpowiednio sformułowane cele, wskazywane treści, określone zadania nauczyciela, jak również korelacje z innymi przedmiotami szkolnymi i ścieżkami edukacyjnymi²⁵. Jak podaje Z. Marek, dzięki tym wskazaniom Program ukazuje chrześcijaństwo w kategoriach faktycznej służby człowiekowi: ukazuje angażowanie się samego Boga na rzecz życia człowieka oraz uczy, w jaki sposób człowiek może z Bogiem w tym dziele współdziałać. Z treści tego Programu można też wyczytać troskę o pokazanie katechizowanym chrześcijaństwa jako drogi do pełnej realizacji człowieczeństwa przez udzielanie odpowiedzi, a przynajmniej światła, na najbardziej egzystencjalne pytania człowieka²⁶.

Szczegółowa analiza tematów zaproponowanych w „Programie nauczania religii” każe potwierdzić wyrażoną powyżej tezę, że chrześcijaństwo i Kościół pragną służyć uczniowi w jego pełnym rozwoju poprzez udzielanie odpowiedzi czy światła na najbardziej egzystencjalne pytania człowieka. Jest bowiem wiele w tym dokumencie zarówno odniesień do życiowych, także szkolnych, doświadczeń ucznia, do środowiska, do kultury, jak i takich ujęć, które wyraźnie wskazują na interpretacyjną rolę religii w odniesieniu do życia i kultury. Ich najbardziej pełny wymiar można dostrzec w nauczaniu religii dla gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych. Jakby w mniejszym stopniu są one obecne w szkole podstawowej, gdyż zasadniczo zredukowane do wstępnych spotkań i wyrażone bardziej teologicznym niż egzystencjalnym językiem. Można jednak powiedzieć, że dokument ten – niezależnie od braku perspektywy otwierającej na katechezę dorosłych - w znacznej mierze uzupełnia czy poprawia „Podstawę programową” o te brakujące aspekty, które zostały wyżej wyrażone.

Jest kwestią zrozumiałą, że programy nie tyle istnieją, ile się tworzą, modyfikują, dopełniają. Należy więc przypuszczać, że aktualnie obowiązujące będą także, czy już są, doskonalone w wielu powstających dzisiaj podręcznikach i programach autorskich. Takie bowiem jest ich zadanie - dokonywać szczegółowych adaptacji i przekazywać orędzie zbawienia w konkretnych uwarunkowaniach kulturowych. Nie należy jednak zapominać, że i dokumenty o charakterze ogólnym wymagają okresowej weryfikacji, aby nie traciły nic z rozpoznawania i właściwego odczytywania aktualnych trendów kulturowych, społecznych, edukacyjnych i eklezjalnych, czy też mówiąc jeszcze inaczej, aby pozostawały wrażliwe na wciąż pozostające wyzwaniem dla formacji chrześcijańskiej „znaki czasu”.

Przypisy:

opr. mg/mg