Przestrzeń liturgiczna - miejsca kultu: kościół, bazylika, katedra

Kult chrześcijański dokonuje się w określonym miejscu i czasie. W pierwszych wiekach miejsce wyznaczali i określali chrześcijanie gromadzący się na Eucharystii. Miejsce swojego zgromadzenia nazywali „domem Kościoła”, czyli domem wierzącej wspólnoty, domem wezwanych i zaproszonych przez Chrystusa na Eucharystię. Z czasem zaczęto wyodrębniać niektóre miejsca kultu, które przyjmowały określenie miejsc świętych. Według obecnie obowiązującego Kodeksu Prawa Kanonicznego „miejsca święte” to te, które przez poświęcenie lub błogosławieństwo, dokonane według przepisów ksiąg liturgicznych przeznacza się do kultu Bożego. Takimi miejscami są nasze parafialne kościoły, w których gromadzimy się na liturgii. Kościół jest miejscem, w którym wspólnota wyznawców Chrystusa jest w pewnym sensie „zlokalizowana”, wezwana i zgromadzona przez Chrystusa. Budynek kościelny staje się miejscem świętym poprzez liturgię, która jest w nim celebrowana. Miejsce to uświęcają także modlitwy wiernych, którzy w nim się gromadzą.

W chrześcijańskiej tradycji wznoszono różne budowle, które przeznaczano do sprawowania kultu. Budowano ogromne bazyliki, katedry, kościoły i małe kaplice. Najmniejszymi miejscami kultu są kaplice. Ich nazwa pochodzi od łacińskiego słowa cappa, czyli płaszcz. Na dworze królewskim w Paryżu, w miejscu zwanym „Świętą kaplicą”, przechowywano legendarny płaszcza św. Marcina z Tours. Dziś kaplice przeznaczone są dla sprawowania kultu Bożego dla małych grup wiernych. Ponieważ najważniejszą rangę dla kultu mają bazyliki i katedry im poświęcimy więcej uwagi. Następnie omówimy znaczenie najważniejszych elementów stanowiących wyposażenie kościoła.

Bazylika

Przez pierwsze trzy wieki chrześcijanie nie wznosili specjalnych budowli przeznaczonych do sprawowania liturgii. Posłuszni słowom Chrystusa, że prawdziwy kult oddawany Bogu dokonuje się „w duchu i prawdzie”, nie potrzebowali świątyń, ołtarzy i ofiar. Dla nich Chrystus był jednocześnie świątynią, ołtarzem i ofiarą. Jednak po czasach prześladowań, w pierwszych latach wolności, zaczęto wznosić pierwsze budowle przeznaczone do potrzeb chrześcijańskiego kultu.

Pierwsze budynki kościelne przyjmowały styl architektoniczny zwany bazylikowym. W starożytności bazylika oznaczała budowlę halową, podzieloną rzędami kolumn najczęściej na trzy części. Niekiedy bazyliki posiadały galerie nad częściami bocznymi, trybuną lub estradą na wprost wejścia. Bazyliki budowano jako pałace królewskie albo siedziby wysokich rangą urzędników. Te świeckie budynki w Rzymie służyły dla organizowania spotkań towarzyskich, sprawowania sądów, czy różnych wystaw. Chrześcijanie przejęli styl bazylikowy do wznoszenia miejsc, w których sprawowano kult. Niekiedy zdarzało się, że świeckie bazyliki były adaptowane dla potrzeb liturgicznych. Bazylika stała się miejscem wychwalania Boga w celebracjach liturgicznych oraz w prywatnych modlitwach gromadzącego się tam ludu.

Obecnie, z liturgicznego i prawnego punktu widzenia termin bazylika oznacza tytuł honorowy przyznawany niektórym kościołom ze względu na starożytne pochodzenie, intensywność i zasięg duszpasterskiego oddziaływania a także inne względy. Wyróżnia się bazyliki większe oraz bazyliki mniejsze. Bazyliki większe, zwane także patriarchalnymi bezpośrednio podlegają papieżowi. Cechami, które je wyróżniają są tron i ołtarz papieski, zastrzeżone wyłącznie dla papieża lub upoważnionych przez niego prałatów. Do tych bazylik zalicza się pięć bazylik rzymskich, czyli Bazylikę św. Jana na Lateranie, Bazylikę św. Piotra na Watykanie, Bazylikę św. Pawła za Murami, Bazylikę Matki Bożej Większej oraz Bazylikę św. Wawrzyńca. Bazylikami większymi są także Bazylika św. Franciszka oraz Bazylika NMP od Aniołów, które znajdują się w Asyżu. Pierwsze cztery rzymskie bazyliko posiadają tak zwane „Święte drzwi”, które otwierane są z okazji obchodów roku świętego. Odwiedzenie tych bazylik w roku świętym stanowi warunek uzyskania łaski odpustu zupełnego.

Bazyliki mniejsze to kościoły charakteryzujące się wartością zabytkową, użytecznością liturgiczną lub duszpasterską. Pierwszy raz tytuł bazyliki mniejszej został nadany przez papieża Piusa VI w roku 1783 kościołowi św. Mikołaja w Tolentino. Potem tytuł ten nadawano także kościołom kolegiackim. Otrzymały go ważniejsze i najstarsze kościoły katedralne, znaczniejsze kolegiaty oraz najważniejsze sanktuaria maryjne. W Polsce pierwszy tytuł bazyliki mniejszej otrzymała w XVIII wieku katedra krakowska, a następnie katedra we Włocławku (1907), Płocku (1910) i w Gnieźnie (1931). W diecezji kaliskiej tytuł ten posiada kościół Wniebowzięcia NMP w Kaliszu, czyli Sanktuarium św. Józefa. Drugim kościołem jest Sanktuarium NMP Wspomożenia Wiernych w Twardogórze.

Obecnie tytuł bazyliki mniejszej danemu kościołowi, na prośbę biskupa diecezjalnego, nadaje sam papież. Specjalny dokument Stolicy Apostolskiej zatytułowany „De titulo basilicae minoris” (O tytule bazyliki mniejszej) zawiera warunki, które muszą być spełnione, aby można było nadać jakiemuś kościołowi tytuł bazyliki mniejszej. Przede wszystkim musi to być kościół poświęcony i zajmujący ważne miejsce w życiu danego kraju, czy diecezji. Powinien się charakteryzować ożywionym życiem liturgicznym wyrażającym się w celebracji sakramentów, a szczególnie Eucharystii i sakramentu pokuty i pojednania. Wymaga się, aby wszystkie celebracje liturgiczne sprawowane były według ustalonych przez Kościół norm liturgicznych i z licznym oraz aktywnym udziałem wiernych. Kościół musi być odpowiedniej wielkości i posiadać wystarczającą przestrzeń potrzebną do różnych celebracji liturgicznych. W prezbiterium powinien znajdować się ołtarz, ambona, miejsce przewodniczenia i miejsce dla służby liturgicznej. Poza tym wymaga się, aby dany kościół wyróżniał się określonym kultem, działalnością duszpasterską, czy też starożytnym pochodzeniem. W kościele, który stara się o tytuł bazyliki mniejszej musi być też odpowiednia liczba kapłanów, aby mogli służyć przybywającym tam w ciągu całego roku wiernym. Ich służba wyraża się przede wszystkim w celebracji Eucharystii i sakramentu pokuty. Zaleca się także, aby w danym kościele swoją posługę pełniła służba liturgiczna oraz różne zespoły śpiewacze. Nadanie tytułu bazyliki mniejszej stanowi wielkie wyróżnienie, ale jest jednocześnie dużym wyzwaniem dla duszpasterzy i wiernych związanych z danym kościołem. Kościół, który staje się bazyliką mniejszą ma promieniować życiem liturgicznym i duszpasterskim na całą diecezję, a nawet na cały kraj. 

Katedra

Prawosławny teolog Paul Evdokimow pisze, że po przekroczeniu progu świątyni wkraczamy w inny świat. Nazywa go Bożym światem i dodaje, że wchodząc do kościoła, wchodzimy do przedsionka nieba. Rzeczywiście, każda świątynia zbudowana przez człowieka jest znakiem i uobecnieniem Bożej obecności pośród ludzi. Stąd od najdawniejszych czasów chrześcijanie świętują rocznicę poświęcenia kościoła.

Pośród wszystkich kościołów szczególne miejsce zajmują kościoły katedralne. Greckie słowo „kathedra” oznacza krzesło, miejsce do siedzenia. W tym przypadku jest to miejsce biskupa i stanowi symbol jego władzy, autorytetu i spełnianej posługi nauczania. Każda katedra, jako kościół biskupi, staje się matką wszystkich kościołów w diecezji. Wynika to z faktu, że biskup jest pasterzem całej diecezji. Dlatego rocznicę poświęcenia kościoła katedralnego obchodzi się w randze święta w całej diecezji.

Wszystkie teksty liturgiczne przewidziane na świętowanie rocznicy poświęcenia kościoła podkreślają, że świątynia jest domem wypełnionym świętą obecnością Boga. W tym domu celebrowane są wszystkie sakramenty, czyli znaki Bożej obecności i Bożego działania wśród ludzi. Przede wszystkim jednak w świątyni sprawuje się eucharystyczną Ofiarę, źródło łaski i radości i zbawienia. Poza tym świątynia ziemska jest znakiem i zapowiedzią świątyni Boga w niebieskim Jeruzalem.

Należy podkreślić jeszcze jeden bardzo ważny znak świątyni ziemskiej. Chrześcijanie w pierwszych wiekach nie budowali świątyń, gdyż twierdzili, że prawdziwą świątynią jest wspólnota ochrzczonych zgromadzona na modlitwie i na Eucharystii w imię Jezusa. To On jest fundamentem i kamieniem węgielnym Kościoła rozumianego jako wspólnota Jego uczniów. Świątynia zbudowana z kamienia przypomina i uobecnia tę prawdziwą świątynię stworzoną z ludzkich serc wypełnionych Duchem Świętym. Wspólnota chrześcijan gromadzi się w świątyni, by karmić się Słowem Bożym i Ciałem Chrystusa — pokarmem dającym życie wieczne. W tym widzialnym gmachu Bóg zawsze otacza swój lud, pielgrzymujący do niebieskiego Jeruzalem, swoją opieką.

Tekst pochodzi z książki ks. prof. Dariusza Kwiatkowskiego, Zaczerpnąć ze źródła wody życia. W świecie liturgicznych znaków, Kalisz 2007

opr. mg/mg