Komentarze do Pawła na Zachodzie - Św. Augustyn

Ks. Arkadiusz Baron

ŁACIŃSKIE KOMENTARZE DO LISTU DO TYTUSA (AMBROZJASTER, HIERONIM, PELAGIUSZ) NA TLE RECEPCJI MYŚLI PAWŁOWEJ W STAROŻYTNOŚCI

Studium porównawcze

Copyright © Wydawnictwo WAM 2003

Św. Augustyn

Św. Augustyn z Hippony (ur. 13 listopada 354 w Tagaście; zm. 28 sierpnia 430 w oblężonej przez Wandalów Hipponie) należy do najpłodniejszych pisarzy łacińskich starożytności chrześcijańskiej, którego w ramach obecnego studium nie sposób przedstawić inaczej, jak tylko w najogólniejszym zarysie.

Ojciec jego Patrycjusz zmarł w 371 roku jako katechumen; matka Monika była gorliwą chrześcijanką. Młody Augustyn uczył się w Tagaście, Madaurze, Kartaginie, gdzie związał sie z kobietą, z którą miał syna (372). Programowa lektura (373) Hortensjusza Cycerona rozbudziła w nim zainteresowania filozoficzne. Przystał do grupy manichejczyków. Po studiach chwilowo uczył gramatyki w Tagaście (374), ale matka «odstępcy» nie przyjęła do domu. Następnie nauczał retoryki w Kartaginie (375-383), Rzymie (384) i w Mediolanie (384-386), gdzie zetknął się z homiliami św. Ambrożego oraz z jego następcą - Symplicjanem. To on zwrócił mu uwagę na lekturę listów Pawłowych (Wyznania 7, 21, 27). Pewnego dnia w ogrodzie usłyszał głos dziecka: «Weź to i czytaj» (Tolle, lege). Otworzył listy Pawłowe i natknął się na wiersz Rz 13, 13n: «Żyjmy przyzwoicie...», i natychmiast rozwiały się jego wątpliwości. Przyjmuje chrzest (387). Wraca do rodzinnej Tagasty (388), gdzie zostaje wyświęcony na kapłana (391). Przyjmuje się, że biskupem został w 395/396 roku. Od sierpnia 397 roku był biskupem Hippony aż do śmierci w 430 roku. Pierwsze lata V wieku upływały mu między innymi na walce z manicheizmem i donatyzmem. Od 411 roku prowadził walkę przeciwko pelagianom, której tło od samego początku stanowiła interpretacja niektórych wierszy Pawłowych (np. 1 Kor 15, 22; Rz 5, 19 a później Rz 5, 12).

Zainteresowanych kolejami jego życia i twórczością odsyłam do licznych prac popularyzatorskich oraz monograficznych na ten temat⁽¹⁰³⁾. Dzieła Augustyna w porządku chronologicznym podają J. M. Szymusiak i M. Starowieyski⁽¹⁰⁴⁾.

Pierwsze zetknięcie się Augustyna z listami Pawłowymi, w oparciu o jego własne wypowiedzi w Wyznaniach oraz Contra Academicos omawia M. G. Mara⁽¹⁰⁵⁾, podając w przypisach szereg opracowań w tym względzie. Według niej, Augustyn skomentował list do Galatów pomiędzy 394 a 395 rokiem oraz podjął dwie próby skomentowania listu do Rzymian: Expositio quarundam propositionum oraz Epistulae ad Romanos inchoata; pierwsza miała nastąpić w czerwcu 394, kiedy Augustyn przebywał w Kartaginie, towarzysząc biskupowi Waleriuszowi na synodzie⁽¹⁰⁶⁾; druga nieco później⁽¹⁰⁷⁾. W każdym razie można powiedzieć, że tworzył je Augustyn «młody».

Wydaje się, że jako pierwsze powstało dzieło Expositio quarundam propositionum (=RzPropositionum). Nie jest to komentarz ciągły, ale 84 kwestie dotyczące listu do Rzymian⁽¹⁰⁸⁾.

Następnie powstało Expositio epistolae ad Galatas (=GaKom), które stanowi w zasadzie jedyny ciągły i prawie pełny komentarz Augustyna do listu Pawłowego.

Po napisaniu GaKom zaczął powstawać komentarz ciągły do Listu do Rzymian. Jednakże praca zakończyła się na pierwszej księdze, która wyjaśnia tylko siedem pierwszych wierszy listu (Rz 1, 1-7) i zapewne dlatego nosi tytuł Epistulae ad Romanos inchoata expositio (=RzKomInchoata). Augustyn sam wyjaśnia, że porzucił tę pracę widząc, że jedna księga objęła wyjaśnienie zaledwie kilku wierszy⁽¹⁰⁹⁾.

Trzeba dodać, że wszystkie ważniejsze dzieła Augustyna powstały już po próbach komentowania listów Pawłowych: Wyznania (397/401), O nauce chrześcijańskiej (396/426), O Trójcy (399-419), O państwie Bożym (413/426). A że Augustyn, podobnie jak Hieronim, po wspomnianych próbach wyjaśnienia Pawła już nigdy do tego nie wróci (będzie podejmował jedynie problemy związane z konkretnymi wierszami Pawłowymi)⁽¹¹⁰⁾, dlatego dla interpretacji myśli Pawłowej jego późniejsze dzieła mają znaczenie dla badania jej rozwoju tylko w odniesieniu do tychże wierszy (na przykład, gdy Symplicjan poprosi go o wyjaśnienie wierszy Rz 7, 7-25 oraz Rz 9, 10-29, uczyni to w swoim dziele De diversis quaestionibus ad Simplicianum). Dotyczy to także dzieła O nauce chrześcijańskiej, które stanowi wprowadzenie do lektury Biblii, i także jest późniejsze.

Augustyn posiada własną metodę wyjaśniania Pisma Świętego⁽¹¹¹⁾, która jest zróżnicowana. Widać to na przykładzie: wielokrotnego powracania do wyjaśniania pierwszych trzech rozdziałów Księgi Rodzaju (wzbudza podziw obszerność dzieła), gdy zmieniał się przedmiot polemiki od manichejczyków, donatystów, aż do pelagian⁽¹¹²⁾; pastoralnego wyjaśnienia Księgi Psalmów, które obejmuje dwa tomy Migne'a; duchowej egzegezy pism Janowych; i wreszcie w zasadzie dosłownego wyjaśnienia wierszy Pawłowych, choć i tu sporadycznie natrafiamy na alegorię⁽¹¹³⁾. Dzieło RzPropositionum jest w zasadzie formą quaestiones (84 kwestie omawiające wybrane zdania z Rz) i prawdopodobnie stanowiło przygotowanie do podjęcia komentarza ciągłego do Listu do Rzymian. Jeśli idzie o augustyńską metodę komentowania Biblii, trzeba więc stwierdzić, że należy ją badać w odniesieniu do każdego jego dzieła egzegetycznego osobno.

W interesujących nas komentarzach do Pawła dominują tematy związane z tajemnicą Trójcy Świętej, łaski Bożej i wolności człowieka, przeciwstawienia duch-ciało oraz grzechu sprowadzającego śmierć.

Klucz do rozumienia wyjaśnienia RzPropositionum podaje sam Augustyn. Jest nim podział historii zbawienia na cztery okresy: przed Prawem, pod Prawem, w łasce i w pokoju⁽¹¹⁴⁾. Zainteresowanie Augustyna oscyluje pomiędzy łaską a wolną wolą. Augustyn stawia też trudne kwestie teologiczne dotyczące przeznaczenia, grzeszności i świętości człowieka oraz wszechwiedzy Bożej. Nie pojawia się jeszcze termin «grzech pierworodny», ale problem zostaje już podjęty.

Do ważniejszych stwierdzeń występujących w RzPropositionum trzeba zaliczyć między innymi te, że tylko łaska gładzi grzechy («solam gratiam aufertur peccata»), że łaska gładzi grzechy przeszłe («peccata praeterita») oraz że pragnienia ciała rodzą się z jego śmiertelności spowodowanej grzechem pierwszego człowieka («ista desideria de carnis mortalitate nascuntur, quae trahimus ex primo peccato primi hominis, unde carnaliter nascimur»)⁽¹¹⁵⁾. Nic więc dziwnego, że Augustyn dochodzi do wniosku, że: «Wolna wola była doskonała w pierwszym człowieku, w nas zaś przed łaską nie ma wolnej woli, abyśmy nie grzeszyli, lecz tylko abyśmy nie chcieli grzeszyć. Łaska więc sprawia, że nie tylko chcemy słusznie postępować, ale także możemy»⁽¹¹⁶⁾.

Nieco dalej podejmuje problem postanowienia Bożego powziętego wobec Jakuba i Ezawa jeszcze przed ich urodzeniem (Rz 9, 11-13). Stwierdza, że ten wybór Boży nie znosi wolnej woli ze względu na uprzednią Jego wiedzę⁽¹¹⁷⁾. Bóg nie wybrał ludzi dobrze czyniących, ale wierzących, aby to On sam sprawiał, że oni mogą dobrze czynić. Dlatego naszym zadaniem jest wierzyć i chcieć, a Jego - dawać⁽¹¹⁸⁾. Dlatego nikt nie może się chlubić uczynkami, jako swoimi, bo one są darem Boga⁽¹¹⁹⁾. Nasza jest wiara, dobro zaś, które czynimy, jest Jego⁽¹²⁰⁾, bo nikt nie może pełnić dobrych uczynków, jeśli nie otrzymał łaski⁽¹²¹⁾.

Wyjaśnia też słowa Pawłowe, że «wybranie nie zależy od tego, kto chce lub o nie się ubiega, ale od Boga, który okazuje miłosierdzie (Rz 9, 16). Jego zdaniem Paweł nie znosi w ten sposób wolnej woli, ale stwierdza, że nasze chcenie jest niewystarczające, jeśli nie zostanie wsparte przez Boga (miłosierdzie należy przypisać tu uprzedzającej zasłudze wiary)⁽¹²²⁾. Dodaje jednak, że może to zrozumieć tylko człowiek duchowy (w tym celu alegoryzuje wiersze Rz 9, 20-21: dopóki jesteśmy gliną, jesteśmy cieleśni).

Widać, że jest to jeszcze «młody» Augustyn. Podczas kontrowersji pelagiańskiej pogłębi swoje rozumienie łaski i wolnej woli. Tu, jak mi się wydaje, Augustyn wciąż jeszcze bardziej kierował się prawami logiki aniżeli prawami Ducha.

O problemie przeznaczenia wspomni przy okazji wyjaśnienia wierszy Rz 8, 28-30. Jego zdaniem Bóg nie przeznaczył nikogo, jak tylko tych, o których z góry przewidział, że uwierzą i pójdą za swym powołaniem: to ich nazywa wybranymi⁽¹²³⁾. Augustyn podkreśli jeszcze między innymi wagę wyznania wiary⁽¹²⁴⁾, wyraźnie sprzeciwi się poglądom manichejskim⁽¹²⁵⁾, wskaże na rozdział władzy w sprawach doczesnych od władzy w sprawach duchowych⁽¹²⁶⁾ oraz stwierdzi, jak mi się wydaje, przeciwko Ambrozjastrowi, że Paweł w wierszu Rz 13, 14 zezwala troszczyć się o ciało, gdy służy to jego zbawieniu⁽¹²⁷⁾.

Komentarz do Listu do Galatów (GaKom) zbudowany jest z 65 krótkich rozdzialików, w których Augustyn w zasadzie parafrazuje słowa Apostoła. W aspekcie duszpasterskim zwraca uwagę na relacje Prawa do łaski, twierdząc, że zbawienie jest wyłącznie dziełem łaski⁽¹²⁸⁾. Kontynuuje w nim polemikę antymanichejską⁽¹²⁹⁾, niektóre zaś sformułowania posiadają wydźwięk antyariański⁽¹³⁰⁾. Prawdopodobnie miał przed oczyma komentarz Mariusza Wiktoryna⁽¹³¹⁾.

Z punktu widzenia teologii uwagę może zwrócić stwierdzenie, że «śmierć jest przeklęta», przejęte zapewne od Tertuliana⁽¹³²⁾. Ujmowanie śmierci w tych kategoriach wyznaczy tory jego późniejszej teologii oraz augustynizmu. Głównymi tematami tego komentarza są: przeciwstawienie duch-ciało, zło oraz przekleństwo śmierci.

Niedokończone wyjaśnienie Listu do Rzymian (RzKomInchoata) stanowi próbę ciągłego, obszernego skomentowania tego listu, która - jak już wspomnieliśmy - zakończyła się na pierwszej księdze obejmującej 23 rozdziały. Trzeba stwierdzić, że Augustyn nie potrafił zachować wystarczającej dyscypliny metodologicznej, i właśnie ten fakt, jak uważam, zdecydował o konieczności porzucenia pracy. W rozdziałach 13-23 odchodzi od tematu. Rozdział 13 jest dygresją o Waleriuszu i znaczeniu łacińskiego terminu salus, który w języku punickim oznacza «trójcę». Rozdziały zaś 14-23 stanowią omówienie kwestii grzechu przeciwko Duchowi Świętemu⁽¹³³⁾. Ponadto w rozdziale 9 podejmuje problem teologiczny, jak rozumieć sprawiedliwość Boga sędziego, który udziela łaski i przebacza grzechy.

Podjęte próby wyjaśnienia listów Pawłowych świadczą, że już «młody» Augustyn potrafił stawiać problemy teologiczno-filozoficzne i czynił to, jak mało kto inny. Rozwiązań szukał nieraz aż do śmierci, a niektóre pozostały nierozwiązane do dziś.

Przypisy

103.  Dane biograficzne i bibliograficzne można znaleźć:

a) na stronach internetowych: http://www.augustinus.it; http://www.augustinus.de; http://www.geocities.com/Athens/1534/august.html; http://ccat.upenn.edu/jod/augustine.html.

b) w języku polskim: J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971, 61-81; B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, tłum. P. Pachciarek, Warszawa 1990, 540-585; A. Trapè, Święty Augustyn. Człowiek-duszpasterz-mistyk, tłum. J. Sulowski, IW PAX, Warszawa 1987: rozdział XV, 97-101 nosi tytuł: «Pochwyciłem (listy) Pawła Apostoła».

c) w językach obcych: red. A. Trapè, Patrologia III, Roma 1978, wznowienie 1983, 325-434.

d) bibliografię polską załączono w A. Trapè, Święty Augustyn, 327-355 (obejmuje opracowania do roku 1983 oraz polskie wydania dzieł św. Augustyna).

104.  Por. J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971, 62-69, wydaje się, że pominięto w nim jedynie ważne dzieło O Trójcy z 399/419. Dzielą je na pięć okresów: 1. Pisma katechumena (386-387); 2. Od chrztu do kapłaństwa (387-391); 3. Od kapłaństwa do biskupstwa (391-396); 4. Od sakry biskupiej do pelagianizmu (396-412); 5. Od pelagianizmu do śmierci (412-430).

105.  Por. M. G. Mara, L'influsso di Paolo in Agostino, w: Sussidi patristici 5, Roma 1989, 139-145.

106.  Por. M. G. Mara, L'influsso di Paolo in Agostino, w: Sussidi patristici 5, Roma 1989, 145.

107.  O czasie powstania - por. W. Turek, Grzech przeciw Duchowi Świętemu w tradycji patrystycznej, wyd. WAM, Kraków 2000, 222-223, gdzie autor odsyła do A. Pincherle, Vita di S. Agostino, Roma - Bari 1980, 137-138; por. także J. Divjak, w: CSEL 84, VII-IX. Problemy teologiczne podejmuje W. S. Babcock, Augustine's Interpretation of Romans (AD 394-396), w: Augustinian Studies 10 (1979) 55-74.

108.  Wydania RzPropositionum, GaKom, RzKomInchoata: Nuova Biblioteca Agostiniana. Opera omnia di S. Agostino, 10/2, Roma 1997; J. Divjak, CSEL 84 (1971); Biblioteca de Autores Cristianos 18 (1959) tekst łacińsko-hiszpański; PL 35, 2063-2106; tłum. holenderskie RzKomInchoata, A. Sizoo, Kampen 1954.

109.  Por. Augustyn z Hippony, Retractationes I, 24.

110.  Por. M. G. Mara, L'influsso di Paolo in Agostino, w: Sussidi patristici 5, Roma 1989, 125-162. Przykładowo znaczenie wierszy Pawłowych dla jego doktryny trynitarnej omawia B. Studer, Le lettere paoline nella teologia trinitaria di Agostino, w: L. Padovese (a cura di), Atti del IV Simposio di Tarso su S. Paolo Apostolo, Roma 1996, 159-168; egzegezę Rz 9 omawia W. S. Babcock, Augustine and Paul: the case of Romans IX, SP 16/2 (1985) 473-479; na przykład wiersz Rz 5, 5 zastosuje w swych dziełach ponad 200 razy - por. A.M. La Bonnardière, Le Verset paulinien Rom. V, 5 dans l'oeuvre de S. Augustin, Augustinus Magister, Paris 1954, vol. 2, 657-665.

111.  Omawia ją M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, MT 26, 347-364; rozróżnia metodę Augustyna «młodszego», 351n.

112.  Por. G. Pelland, Cinq études d'Augustin sur le début de la Genèse, Desclée-Paris-Tounai-Bellarmin-Montréal 1972.

113.  Por. np. GaKom 40; Rzpropositum 36.

114.  RzPropositionum 13-18 (wyjaśnia Rz 3, 20); por. także 30; trzeci etap - 35; por. też 44. 45-46. 47; czwarty etap - 51. 53.

115.  RzPropositionum 13-18; «peccata praeterita» - por. także 31.

116.  RzPropositionum 13-18: «Liberum ergo arbitrium perfecte fuit in primo homine, in nobis autem ante gratiam non est liberum arbitrium ut non peccemus, sed tantum ut peccare nolimus. Gratia vero efficit ut non tantum velimus recte facere, sed etiam possimus».

117.  Por. RzPropositionum 60: «nonnullos movet, ut putent apostolum Paulum abstulisse liberum voluntatis arbitrium, quo promeremur Deum bono pietatus... Sed respondemus, praescientia Dei factum esse, qua novit etiam de nondum natis, qualis quisque futurus sit».

118.  Por. RzPropositionum 61: «Non ergo elegit Deus bene operantes, sed credentes potius, ut ipse illos faciat bene operari. Nostrum enim est credere et velle, illius autem dare».

119.  RzPropositionum 60: «Non ergo quisquam gloriari debet ex operibus tanquam suis, quae per donum Dei habet».

120.  RzPropositionum 60: «Quod ergo credimus nostrum est: quod autem bonum operamur, illius qui credentibus in se dat Spiritum sanctum».

121.  RzPropositionum 60: «cum bona opera in nullo esse possint, nisi qui acceperit gartiam».

122.  RzPropositionum 62: «non tollit liberum arbitrium; sed non sufficere dicit velle nostrum, nisi adiuvet Deus... Quia neque velle possumus... Sed et illa misericordia praecedenti merito fidei tribuitur... quomodo Deus praescius eligat credituros».

123.  RzPropositionum 55: «Non enim omnes qui vocati sunt, secundum propositum vocati sunt: hoc enim propositum ad praescientiam et ad praedestinationem Dei pertinet; nec praedestinavit aliquem, nisi quem praescivit crediturum et secuturum vocationem suam».

124.  Por. RzPropositionum 67: «brevitate confessionis fidei ad salutem perveniremus».

125.  Por. RzPropositionum 49: «ne quis putaret tanquam ex adverso principio aliquam naturam, quam non condidit deus»; podobnie wypowiada się w 53.

126.  Por. RzPropositionum 72.

127.  Por. RzPropositionum 77: «ostendit non esse culpandam carnis providentiam, quando ea providentur quae ad necessitatem salutis corporalis valent». Por. także Ambrozjaster, RzKom 13, 14: «Curam carnis prohibet, id est voluptatem».

128.  Por. GaKom Prolog. R. B. Eno, Some Patristic Views on the Relationship of Faith and Works in Justification, Recherches Augustiniennes 19 (1984) 15-19.

129.  Por. np. GaKom 40.

130.  Por. GaKom 30: «ille natura est Filius».

131.  Wpływ Mariusza Wiktoryna na Augustyna w ogóle - por. L. J. van der Lof, De Invloed von Marius Victorinus Rhetor op Augustinus, w NedTh 5 (1950-51) 287-307; N. Cipriani, Le fonti cristiane della dottrina trinitaria nei primi Dialoghi di s. Agostino, Aug. 34 II (1994) 253-312.

Możliwy wpływ: por. GaKom 8 oraz Mariusz Wiktoryn, GaKom 1, 13-14 (ŹMT 13, 183-185); GaKom 9: «iuratione» oraz GaKom 1, 20: «iureiurando» (ŹMT 13, 188); GaKom 24 oraz GaKom 3, 20 (ŹMT 13, 205); GaKom 30 oraz GaKom 4, 4B (ŹMT 13, 214 wraz z przypisem 149): «ex muliere».

132.  Por. GaKom 22: «Mors maledicta est» oraz Tertulian, Przeciw Marcjonowi 1 (PL 2, 247A).

133.  Problem szerzej omawia W. Turek, Grzech przeciw Duchowi Świętemu w tradycji patrystycznej, wyd. WAM, Kraków 2000, 222-238 (w RzKomInchoata), u Augustyna w ogóle, 212-252.

opr. mg/ab