Stworzenie w sześć dni. A co na to Biblia?

Skąd w tytule pytanie „a co na to Biblia?” — mógłby się zdziwić zdezorientowany czytelnik — jeśli nie ma chyba wątpliwości, że właśnie Pismo opisuje stworzenie jako dokonane w sześć dni. Czy jednak rzeczywiście księgi natchnione potwierdzają takie przekonanie o stworzeniu całego świata w niecały tydzień? W poprzednich dwóch odcinkach ukazałem racje zdroworozsądkowe oraz argumenty teologiczne każące oddalić literalistyczną, czyli opartą na potocznym rozumieniu słów, interpretację pierwszych wersetów Księgi Rodzaju. Teraz pora na motywy wewnątrzbiblijne — opis stworzenia zostanie odczytany na tle całego Pisma Świętego.

1.

Na pierwszym miejscu należy wskazać na istnienie dwóch opisów stworzenia. Różnią się one między sobą i w zasadzie nie jest możliwe ich uzgodnienie. Jak widać, nie przeszkadzało ostatecznemu redaktorowi Księgi Rodzaju włączenie tekstów pochodzących z różnego okresu historii Izraela. Przyjmuje się, że drugi opis pochodzi z tradycji wcześniejszej chronologicznie. Obie tradycje wydają się być niezależne, złączone bardziej zamiarem Boga jako głównego Autora Biblii niż usiłowaniami ludzkimi. Jak człowieka z prochu, tak Biblię lepi Bóg z tego, co ma „pod ręką”. Oba opisy pełnią ważne zadanie przekazania prawd teologicznych, a czynią to z wykorzystaniem takich a nie innych metod obrazowania prawd objawionych, jakie były dostępne pisarzom biblijnym. Nie ma innej możliwości zharmonizowania jednego z drugim, niż oparcie się na przesłaniu teologicznym. Wystarczy zauważyć, że opis z Rdz 2 w ogóle nie dzieli stworzenia na dni, za to odwraca kolejność stworzenia, rozpoczynając „wyposażanie” ziemi od stworzenia człowieka. Kto miałby decydować, które elementy z którego opisu traktować w absolutnej wierności literze i na jakiej podstawie? Sama Biblia na pewno tego nie podpowie.

2.

W Biblii dość wyraźnie oddzielona zostaje historia, nazwijmy ją z braku lepszej nazwy „właściwą”, od prehistorii biblijnej. Historia zbawienia, która daje się jakoś wpasować w ramy historii świeckiej znanej ze źródeł pozabiblijnych, datuje się od powołania Abrahama. Pierwsze jedenaście rozdziałów Księgi Rodzaju to nie historia w naszym rozumieniu, lecz teologia (i soteriologia, i antropologia) w formie historii przedstawiona. Dzieje patriarchów rozpoczynają się od Rdz 11,27. Dlatego nie można wyczytywać historii w tym, co historią nie jest.

3.

Nie sposób znaleźć potwierdzenia, że stworzenie dokładnie w sześć dni i w takiej a nie innej kolejności miałoby jakiekolwiek teologiczne znaczenie dla przepowiadania Dobrej Nowiny przez Kościół pierwotny. Nie ma właściwie żadnych istotnych śladów w Nowym Testamencie, żeby „kronikarskie” odczytanie Rdz 1-2 miało wpływać na zbawienie człowieka i z tej racji stanowić część głoszenia Ewangelii.

Raz tylko święty Paweł sięgnął do kolejności z drugiego opisu i z przekonania, że Bóg stworzył najpierw mężczyznę, a następnie kobietę, próbował wyciągnąć wnioski na temat konieczności nakrywania głowy przez kobietę w czasie modlitwy. Przy okazji apostoł tak się zapędził w swoim wywodzie, że wydaje się zaprzeczać sam sobie. Najpierw argumentuje, że „to nie mężczyzna powstał z kobiety, lecz kobieta z mężczyzny” (1 Kor 11,8), aby zaraz dodać do tego, że „u Pana ani mężczyzna nie jest bez kobiety, ani kobieta nie jest bez mężczyzny”, a jak „kobieta powstała z mężczyzny, tak mężczyzna rodzi się przez kobietę” (w. 11-12). Ta argumentacja okazała się na tyle nieprzekonująca, że nawet wśród tzw. biblijnych chrześcijan do arcywyjątków należą wspólnoty trzymające się polecenia apostolskiego i oczekujące od niewiast nakrywania głowy w czasie nabożeństw.

Godny natomiast odnotowania jest fakt, że apostoł głosząc Ateńczykom na Areopagu, w części mowy poświęconej stworzeniu w ogóle nie wspomina liczby dni, lecz tylko istotne teologicznie fakty prezentowane w Księdze Rodzaju. „Bóg, który stworzył świat i wszystko na nim, On, który jest Panem nieba i ziemi” (w. 24), „sam daje wszystkim życie i oddech, i wszystko”, a także „z jednego [człowieka] wyprowadził cały rodzaj ludzki” (Dz 17, 24-26). Wymowne jest to milczenie Pawła o sprawach tak ważnych dla niektórych współczesnych chrześcijan skoncentrowanych na kronikarskim odczytaniu pierwszej biblijnej księgi. Smutne, że w ten sposób zamiast głosić Ewangelię, wikłają się oni w sprawy nieistotne dla zbawienia innych, postępując w ten sposób dokładnie odwrotnie niż apostoł narodów.

4.

Już Stary Testament wydaje się zwracać właściwie uwagę jedynie na istotę opowiadania z Księgi Rodzaju. Dla przykładu w Psalmie 8 liczba dni nie zajmuje w ogóle myśli Psalmisty. Liczy się raczej pewna hierarchia, w której człowiek, jakkolwiek mały w porównaniu z całym wszechświatem, znajduje najwyższe miejsce na ziemi i stanowi przedmiot troski Boga a zarazem jawi się Jego reprezentantem dla całego stworzonego świata. Został bowiem obdarzony władzą nad dziełami rąk Stwórcy, z kolei Ten jest ponad ziemią i niebiosami stanowiącymi dzieło Jego „palców”:

¹ Kierownikowi chóru. Na wzór z Gat. Dawidowy.
² O Panie, nasz Boże,
jak przedziwne Twe imię po wszystkiej ziemi!
Tyś swój majestat wyniósł nad niebiosa.
³ Sprawiłeś, że [nawet] usta dzieci i niemowląt oddają Ci chwałę,
na przekór Twym przeciwnikom,
aby poskromić nieprzyjaciela i wroga.
⁴ Gdy patrzę na Twe niebo, dzieło Twych palców,
księżyc i gwiazdy, któreś Ty utwierdził:
⁵ czym jest człowiek, że o nim pamiętasz,
i czym — syn człowieczy, że się nim zajmujesz?
⁶ Uczyniłeś go niewiele mniejszym od istot niebieskich,
chwałą i czcią go uwieńczyłeś.
⁷ Obdarzyłeś go władzą nad dziełami rąk Twoich;
złożyłeś wszystko pod jego stopy:
⁸ owce i bydło wszelakie,
a nadto i polne stada,
⁹ ptactwo powietrzne oraz ryby morskie,
wszystko, co szlaki mórz przemierza.
¹⁰ O Panie, nasz Panie,
jak przedziwne Twe imię po wszystkiej ziemi!

Psalmista tym samym podpowiada, w jaki sposób czytać opis stworzenia. Chodzi dokładnie o to, co sugerowaliśmy w poprzednim odcinku: o teologiczne przesłanie, jakie z niej płynie. Oba opisy z Księgi Rodzaju właśnie to zdają się potwierdzać: pierwszy ukazując stworzenie człowieka jako punktu kulminacyjnego całego procesu stworzenia, drugi rozpoczynając od ukazania stworzenia człowieka na początku — oba wskazują na centralną pozycję człowieka jako wyjątkowego działa Stwórcy.

Przy okazji: jak to, nie przez samo słowo („Bóg rzekł”), jak chciałby autor Księgi Rodzaju, pojawiły się ziemia i niebo, lecz stanowią, jak utrzymuje Psalmista, dzieło rąk Boga? Można zaryzykować tezę, że w obu księgach autor natchniony dokonał analogicznego zabiegu posłużenia się ludzkimi sposobami wyrażania. Bogu nadaje się ludzkie cechy (antropomorfizacja Boga) mówienia i kształtowania rękami, i w tych ramach wypowiadania prawd Bożych ludzkim językiem należy też umieścić liczbę sześciu dni w pierwszej biblijnej księdze.

5.

W czasie, kiedy powstawała Księga Rodzaju, Izraelici już żyli w rytmie sześciodniowej pracy i jednodniowego szabatu. Nie opierali tego podziału czasu na natchnionej księdze, której jeszcze nie było, odwrotnie, to w jej tworzeniu wykorzystali taką a nie inną miarę czasu już istniejącą. Oczywiście można by założyć, że zanim tekst został spisany, to co znalazło się w Księdze Rodzaju, istniało już wcześniej w tradycji narodu wybranego, ale w takim razie należałoby konsekwentnie odstąpić od zasady sola Scriptura („tylko Pismo”), ewentualnie przyjąć, że wszelka wcześniejsza tradycja „zmieściła” się następnie w spisanych księgach. Bez niepotrzebnych intelektualnych salto-mortale lepiej jest założyć, że istniejący, niejako najbardziej naturalny, bo wywodzony z cyklów księżycowych, podział czasu stał się tworzywem wykorzystanym przez pisarzy natchnionych do przekazu istotnych prawd. Spokojnie można sobie wyobrazić, że zamiast tygodniowego cyklu — w przybliżeniu ćwiartki miesiąca księżycowego — „tydzień” mógłby trwać powiedzmy trzynaście dni pracujących i jeden przeznaczony na odpoczynek, i wtedy opis z Księgi Rodzaju wyglądałby nieco inaczej, nie zmieniając w niczym istoty teologicznego przekazu.

Nie oznacza to, że liczby nie są w ogóle tutaj ważne. Raz przyjęte, pozostają trwałym tworzywem dla Ducha Świętego wypowiadającego ważne przesłanie przez ludzkich pisarzy. Bóg dostosowuje swój przekaz do mentalności ludzkiej i w niej się wyraża, inaczej pozostałby nieusłyszany.

W biblijnej symbolice cyfry sześć i siedem będą zwykle brzemienne w pewne domyślne znaczenie. Siódemka będzie oznaczała pełnię, doskonałość (por. Ps 12,7), ukończoność. Szóstka, a zatem również ilość dni stworzenia, sugeruje coś, co domaga się uzupełnienia, jest jakby niepełną siódemką. Dopiero siódmy dzień, odpoczynku po pracy, stanowi uwieńczenie całego „tygodnia”. W Biblii można dostrzec elastyczność w posługiwaniu się schematem „6+1”, który odnoszony jest zarówno do dni, jak i lat. Sama symbolika ukazywana jest w nawiązaniu nie tylko do stworzenia, ale również do zbawczych wydarzeń. Stopniowo na pierwszy plan wysuwa się historia zbawienia, a nie „kronika” stworzenia. Spróbujmy to pokazać na poniższych przykładach.

Pan mówił przez Mojżesza o uroczystym szabacie siódmego dnia po sześciu dniach pracy (por. Kpł 23,1-3). Nakaz rytmu „sześć dni pracy + jeden dzień odpoczynku” powtarza się wielokrotnie (por. np. Wj 16,25-30; 23,12; 34,21) i jest motywowany porządkiem stworzenia (por. Wj 31,17). Odpoczynek dla Pana był obowiązkiem absolutnym, którego nieprzestrzeganie miało być karane śmiercią (por. Wj 31,15; 35,1-2). Również jedno z poleceń Dekalogu dotyczy konieczności pracy w sześć dni oraz świętowania szabatu w dzień siódmy, co uzasadnia się stworzeniem świata w sześć dni i odpoczynkiem Pana w dniu siódmym (por. Wj 20,8-11). Co jednak ciekawe, szabatni odpoczynek w drugim przywołaniu dziesięciorga przykazań zostaje uzasadniony już nie pamięcią stworzenia, lecz wydarzenia zbawczego — wyprowadzenia z ziemi egipskiej (por. Pwt 5,12-15).

Symbolika „6+1” zostaje przeniesiona z dni na lata, co również pośrednio wskazuje na konieczność relatywizacji znaczenia „dni” z Księgi Rodzaju. Stworzona i uprawiana przez Izraelitów ziemia też miała mieć swój szabat, tyle że obchodzony nie siódmego dnia, lecz roku (Kpł 25,1-7). Sześć lat obsiewana i przynosząca plony, siódmego miała leżeć odłogiem, a w tym czasie żywić się z niej mieli ubodzy (por. Wj 23,10-11). „6+1” liczone latami kształtowało również społeczne życie Izraelitów. Sześć lat można było korzystać z pracy zaprzedanego w niewolę, ale siódmego roku należało kupionego niewolnika wypuścić na wolność (por. Wj 21,2; Jr 34,14), z wdzięczności z wybawienia z niewoli egipskiej (por. Pwt 15,12-15.18).

Są i inne przykłady świadczące o związaniu siódmego „dnia” z Bożą ingerencją zbawczą. Zawierający z Izraelem Przymierze wezwał Pan Mojżesza do wstąpienia na górę Synaj. Tam chwała Pana spoczęła, a obłok okrywał górę przez sześć dni. Dopiero w siódmym dniu Pan przywołał Mojżesza (Wj 24,12-16). Przez sześć dni przebywał Daniel w jamie lwów (por. Dn 14,31), przez sześć dni wojownicy okrążali Jerycho z Arką Przymierza, siódmego zrobili to siedmiokrotnie, grając na trąbach oraz wznosząc okrzyk wojenny, by mury miasta się rozpadły (por. Joz 6,1-21). Sześć dni jedli Izraelici przaśniki, a w siódmym dniu następowało uroczyste zgromadzenie na pamiątkę wyprowadzenia z Egiptu (Pwt 16,1-8).

Ostateczne porzucenie schematu dni liczonych jako dwudziestoczterogodzinna doba, i związanie historii stworzenia ze zbawieniem jako „nowym stworzeniem” jest już owocem Nowego Przymierza, do czego teraz się zwrócimy.

6.

Chrześcijanina obowiązuje inne rozumienie „dnia” niż Izraelitę. Wyprowadzany z opisu stworzenia „dzień” odpoczynku nie ma dla ucznia Chrystusa znaczenia, Bóg bowiem posyłając Syna wyznaczył nowy „dzień” dla nowego stworzenia. Autor Listu do Hebrajczyków pisze o rozciągniętym w czasie Kościoła „dzisiaj” dnia wchodzenia w Boży szabat, który, zgodnie z przesłaniem całego listu, obowiązuje dopiero w ojczyźnie niebiańskiej. Przeczytajmy zresztą całą zachętę:

¹ Lękajmy się przeto, gdy jeszcze trwa obietnica wejścia do Jego odpoczynku, aby ktoś z was nie mniemał, iż jest jej pozbawiony. ² Albowiem i myśmy otrzymali dobrą nowinę, jak i tamci, lecz tamtym słowo usłyszane nie było pomocne, gdyż nie łączyli się przez wiarę z tymi, którzy je usłyszeli. ³ Wchodzimy istotnie do odpoczynku my, którzy uwierzyliśmy, jak to powiedział:
Toteż przysiągłem w gniewie moim:
Nie wejdą do mego odpoczynku,
aczkolwiek dzieła były dokonane od stworzenia świata. ⁴ Powiedział bowiem [Bóg] na pewnym miejscu o siódmym dniu w ten sposób: I odpoczął Bóg w siódmym dniu po wszystkich dziełach swoich. ⁵ I znowu na tym [miejscu]: Nie wejdą do mego odpoczynku. ⁶ Wynika więc z tego, że wejdą tam niektórzy, gdyż ci, którzy wcześniej otrzymali dobrą nowinę, nie weszli z powodu [swego] nieposłuszeństwa, ⁷ dlatego Bóg na nowo wyznacza pewien dzień — „dzisiaj” — po upływie dłuższego czasu, mówiąc przez Dawida, jak to przedtem zostało powiedziane:
Dziś, jeśli głos Jego usłyszycie,
nie zatwardzajcie serc waszych!
⁸ Gdyby bowiem Jozue wprowadził ich do odpoczynku, nie mówiłby potem o innym dniu. ⁹ A zatem pozostaje odpoczynek szabatu dla ludu Bożego. ¹⁰ Kto bowiem wszedł do Jego odpoczynku, odpocznie po swych czynach, jak Bóg po swoich. ¹¹ Spieszmy się więc wejść do owego odpoczynku, aby nikt nie szedł za tym samym przykładem nieposłuszeństwa (Hbr 4,1-11). 

Jako nowe stworzenie żyjemy w nowym świecie i nowym czasie, jakby w nowym „dniu” stworzenia. Dlatego wyznawcy Chrystusa nie wahali się wręcz odstąpić od litery Pisma Świętego, i przenieść świętowanie szabatu z soboty na niedzielę — ze względu na wagę powstania Chrystusa z martwych, które stanowiło inaugurację nowego stworzenia. Uznano, że dopiero dzień zmartwychwstania otwiera wieczny szabat, jest jakby „ósmym dniem”, a zarazem „pierwszym dniem” nowego tygodnia, w którym żyje nowe stworzenie. W zestawieniu z tym nowym szabatem dotychczasowy stał się dniem powszednim, zajmuje teraz szóstą pozycję, a nie siódmą.

Prawdziwą światłością, która została zgodnie z pierwszą księgą Biblii stworzona pierwszego dnia, jest sam przecież Chrystus (por. J 1,9), odwieczne Słowo Boże (w. 1). „Jeżeli więc ktoś pozostaje w Chrystusie, jest nowym stworzeniem. To, co dawne, minęło, a oto stało się nowe” (2 Kor 5,17). Nie należy więc odwracać się w kierunku Starego Przymierza: „Ktokolwiek przykłada rękę do pługa, a wstecz się ogląda, nie nadaje się do królestwa Bożego” (Łk 9,62). Nie jest prawdą dla chrześcijanina, że Bóg ukończył dzieło stworzenia w szóstym dniu. Stworzenie wciąż się dokonuje w Chrystusie, a odpoczynek jest dopiero przed chrześcijanami. Bóg zresztą też cały czas pracuje „w pocie czoła” nad naszym zbawieniem.