Ewangelia Judasza i chrześcijaństwo kościelne

„Ewangelia Judasza” – Studia Antiquitatis Christianae

Tłumaczenie i redakcja: Wincenty Myszor

9. Ewangelia Judasza i chrześcijaństwo kościelne

Ewangelia Judasza należy do utworów setiańskich i wyróżnia się wśród nich pewnym krytycznym ujęciem niektórych zagadnień w pierwotnym Kościele. Polemikę Ewangelii można jedynie porównać z podobnym polemicznym ujęciem w Melchizedeku¹⁴, a wśród pism niesetiańskich na przykład ze Świadectwem prawdy¹⁵. W Ewangelii Judasza przedmiotem krytyki jest sprawowanie „eucharystii” i „kult” w ogóle w Kościele, ewentualnie struktury kościelnej organizacji.

Krytyka eucharystii

Ewangelia Judasza odnotowuje sprawowanie w chrześcijaństwie eucharystii: Jezus „znalazł się pewnego dnia w Judei przy swoich uczniach. Znalazł ich jak siedzieli zebrani i ćwiczyli się w pobożności. Gdy tak spotkał swoich uczniów, zebranych i siedzących, gdy sprawowali dziękczynienie (eÙcariste…n) nad chlebem, roześmiał się. Wtedy rzekli mu uczniowie: „nauczycielu, dlaczego wyśmiewasz nasze dziękczynienie (eÙcarist…a)? Uczyniliśmy to, co jest słuszne”. Odpowiedział im: „Nie wyśmiewałem was. Co czynicie, uczyniliście nie z [waszej] woli, lecz żeby w tym wasz Bóg otrzymał błogosławieństwo”¹⁶. Jezus wyjaśnił swój uśmiech z powodu eucharystii. Uczniowie uczynili to, co należało uczynić, ale okazali wdzięczność „swemu” Bogu. Uczynili to jako wypełnienie pewnego nakazu. Wydaje się, że nie jest to radykalna krytyka eucharystii. Nawet nie wiadomo, czy chodzi tu o eucharystię kościelną. Wyjaśnienia wymaga śmiech Jezusa. Motyw uśmiechu Jezusa pojawia się w gnostyckich tekstach częściej¹⁷. W Apokalipsie Piotra „żyjący Jezus” śmieje się z tych, którzy krzyżują kogoś innego¹⁸. Jest to śmiech z powodu pomyłki i błędu¹⁹. Jezus uśmiechnął się również, gdy Judasz opowiedział mu swoje widzenie²⁰. Jezus uśmiechnął się także wtedy, gdy ludzie w jego imię dokonują strasznych aktów kultu²¹. Krytykę eucharystii można łączyć z krytyką kultu w ogóle. Adresatami krytyki Jezusa jest także dwunastu uczniów, którzy przewodzą ludziom pobożnym²². Na innym miejscu Jezus pouczył w ogóle o kulcie: „Powiedziano więc ludzkim pokoleniom: Oto Bóg przyjął waszą ofiarę z rąk ich kapłanów, on, który jest sługą błędu. Tymczasem Pan, który rozkazuje, ten jest panem nad Pełnią”²³. Tu wyraźnie napiętnowany został kult jako cześć wobec Boga stwórcy. Ale czy pojęcie ofiary ( qus…a) może być zastosowane wobec sprawowania eucharystii? Kult, o którym mówił Jezus, miał charakter chrześcijański. Uczniowie przedstawiając wizję domu ofiar²⁴, stwierdzili jednoznacznie: „Mężczyźni, którzy stali przy ołtarzu wzywali twoje imię”²⁵. Wyraźnie stwierdził to także Jezus mówiąc do uczniów: „Jest to tłum, który wprowadziliście w błąd przy tamtym ołtarzu, bo przy (przy nim) stanie [władca tego świata]. I ten oto będzie korzystał z mojego imienia, zaś w gotowości czekać będą pobożne pokolenia”²⁶. Gnostycki Jezus w Ewangelii Judasza poucza o błędzie (pl£nh) tego kultu. Nie chodzi o względny charakter tego kultu, ale o konieczność jego odrzucenia²⁷. Ewangelia Judasza nie pozostawia pod tym względem żadnych wątpliwości: „Rzekł im Jezus: zaprzestańcie waszych ofiar, które są [...] na ołtarzu, bo są one o waszych gwiazdach i waszych aniołach i właśnie się skończyły”²⁸. Jeśli składanie ofiar możemy połączyć z praktyką eucharystii, to zachęta wobec uczniów, aby porzucili wszelkie ofiary, dotyczy także eucharystii. W Ewangelii Judasza wspomniane są także obmycia. „Judasz rzekł do Jezusa: Co się stanie z tymi, którzy obmyli się w imię twoje? Rzekł Jezus: Zaprawdę mówię [ci], to obmycie, [które przyjęli] w imię moje [brak tekstu w 6 wierszach]²⁹. Dalej prawdopodobnie pouczenie Jezusa mówi o ofiarach składanych Saklasowi, a więc Bogu stwórcy. Wydaje się, że może to dotyczyć także obmyć, czyli chrztu. Są to tylko akty kultu wobec Boga stwórcy, a więc nie mają żadnego zbawczego znaczenia dla gnostyków.

Bardzo interesująca jest jednak wizja „wielkiego domu i wielkiego ołtarza”. Tu musimy wrócić do tekstu już cytowanego, jeśli chodzi o krytykę eucharystii i kultu³⁰: „Widzieliśmy wielki dom i był w nim wielki ołtarz oraz dwunastu mężczyzn, mówimy, że są to kapłani, oraz pewne Imię. Rzesza (ludzi) czeka w gotowości przy ołtarzu aż kapłani [wyjdą] [i podejmą] służby. My zaś już przygotowaliśmy się. [Jezus] [powiedział]: «Jakiego rodzaju [byli to kapłani?]» Oni zaś [rzekli: «Jedni] byli [kapłanami] przez dwa tygodnie [inni] sprawowali ofiary ze swoich dzieci, inni zaś (ofiarowali) swoje żony, błogosławiąc je i poniżając na przemian. Jeszcze inni spali z mężczyznami, inni popełniali zabójstwa, jeszcze inni dopuszczali się mnóstwa grzechów i bezprawia. Mężczyźni zaś, którzy stali przy ołtarzu, wzywali twoje imię, ale pozostawali we wszystkich tych czynach swego przestępstwa, gdy dopełniały się ofiary [...]”³¹. Wydawcy tekstu koptyjskiego i tłumacze uważają, że chodzi tu o wizję świątyni żydowskiej³². Nawet gdyby tak było, to wyjaśnienia Jezusa, a więc gnostycka interpretacja tej wizji wskazuje na kult chrześcijański. Jezus w Ewangelii Judasza wyjaśnia: „wszyscy kapłani, którzy stoją przy ołtarzu wzywają mojego imienia. Mówię wam także, że zostało zapisane moje imię na tym [domu] pokoleń gwiazd przez pokolenia ludzkie. I posadzili w imię moje drzewa nieurodzaju i hańby”³³. Wprawdzie „moje imię” Jezusa może oznaczać „imię Boga stwórcy” a więc kultu świątyni żydowskiej, Boga stwórcy Starego Testamentu. Wówczas także gnostycka interpretacja nakazywała odrzucić tego rodzaju kult. Gnostycy posługiwali się jednak alegorią i rzeczy Starego Testamentu, także ich symbolikę przenosili na rzeczywistość chrześcijańską. W Ewangelii Judasza gnostycki Jezus wyjaśnił dokładniej tę symbolikę mówiąc uczniom: „Wy jesteście tymi, którzy podejmą służbę przy ołtarzu. A więc wy zobaczyliście tego, który jest Bogiem i któremu służycie. A Dwunastu mężczyzn, których zobaczyliście, to wy właśnie, a trzoda tych, których przyprowadzają do ofiary to ci, których widzieliście. Jest to tłum, który wprowadziliście w błąd przy tamtym ołtarzu, bo (przy nim) stanie [władca tego świata] w ten oto sposób będzie korzystał z mojego imienia, zaś w gotowości czekać będą pokolenia pobożne. Następnie inny człowiek przedstawi rozpustnika, a inny przedstawi zabójców dzieci, a inny takich, co śpią z mężczyznami, (ale także takich), co poszczą, a inny będzie oczyszczał od bezprawia i błędu. I ci mówią (o sobie): „my jesteśmy równi aniołom”. I to są gwiazdy, które decydują o każdej rzeczy. „Powiedziano więc ludzkim pokoleniom: Oto Bóg przyjął waszą ofiarę z rąk kapłanów, on, który jest sługą błędu. Tymczasem Pan, który rozkazuje, ten jest panem nad Pełnią. Ci zaś w ostatnim dniu zostaną w hańbie odrzuceni”³⁴. Wydawcy i tłumacze tekstu koptyjskiego sądzą, że tu chodzi już wyraźnie o krytykę kapłanów chrześcijańskich³⁵. Taka interpretacja jest możliwa. Trzeba jednak pamiętać, że tak jak Dwunastu uczniów, których Jezus w Ewangelii Judasza poucza, symbolizuje ówczesnych chrześcijan, zdolnych ewentualnie przyjąć gnostycką naukę, tak również szczegóły polemiki skierowanej przeciw chrześcijańskim kapłanom mogą mieć znaczenie symboliczne. Wiele obrazów i pojęć zaczerpniętych z zakresu życia erotycznego czy nawet seksualnego, zgodnie z tradycją biblijną należy odnosić do związków z kultem pogańskim. Podobnie jest z innymi obrazami. „Trzoda”, którą doprowadzają do ofiary, którą kapłani chrześcijańscy wprowadzili w błąd, zachęcając do kultu Boga Stwórcy, to wyraźna aluzja do zwierząt ofiarnych (koptyjski termin: =nt=bnooue „trzoda (bydła)” wyraźnie to uzasadnia !), które zabijano na ofiarę tak przed świątynią jerozolimską (w wizji świątyni żydowskiej), jak i przed świątyniami pogańskimi. W krytycznym spojrzeniu gnostyków jakiekolwiek koncesje na rzecz kultu Boga Stwórcy w kulcie chrześcijańskim, wyglądały na kompromis z kultem pogańskim. Podobnie oceniali gnostycy obyczaje chrześcijańskie: małżeństwo mogli nazywać cudzołóstwem, wychowywanie dzieci pederastią, post czy odpuszczanie grzechów bezprawiem. Polemika z chrześcijańskimi poglądami i zachowaniami przy użyciu argumentów nieczystości rytualnej i zarzutu niemoralnego zachowania mogła mieć za cel nie tylko oficjalny kościół, ale także tych, którzy uważali się za doskonałych, a więc innych gnostyków. Owi „równi aniołom” (p. 40,16) mogą oznaczać zarówno kapłanów lub biskupów Kościoła, jak i innych „doskonałych” w swym mniemaniu gnostyków³⁶.

Nasuwa się oczywiście pytanie, jaką grupę chrześcijańskich gnostyków reprezentowała Ewangelia Judasza? Inaczej mówiąc, czy da się określić społeczny kontekst istnienia tej gnostyckiej ewangelii³⁷. Ewangelia Judasza niewątpliwie należy do pism setiańskich. Brak wzmianki o Kainie, mimo że wspominają o nim polemiści antygnostyccy (Ireneusz, Pseudo Tertulian) pozwala na zakwestionowanie istnienia w ogóle takiej gnostyckiej sekty. Wydaje się raczej, że „kainici” mogło być jednym z epitetów polemicznych pod adresem tej społeczności³⁸. Pytanie o społeczne tło istnienia odnosi się zatem do całości grupy setiańskiej. Część pism, jak to wykazały studia Turnera, w swej treści zbliżało się do tradycji platońskiej/neoplatońskiej. Ewangelia Judasza nie zdradza jednak większych związków z nauką platońską. Wyraźniejszy związek z poglądami platońskimi ujawnia przekonanie, że los każdego człowieka określony jest przez gwiazdę. Był to jednak pogląd w II i III wieku bardzo powszechny. W każdym razie dla wyjaśnienie tych związków warto ją przestudiować dokładniej. Bardziej widoczna jest tradycja biblijna. Teologia Ewangelii Judasza sytuuje jej twórców i czytelników bliżej judeochrześcijan. Wskazuje na to bardzo wiele elementów żydowskiej tradycji i judeochrześcijańskiej tak w budowie literackiej, jak i teologii tej ewangelii³⁹. Mogły to być ugrupowania ludzi, którzy uważali siebie za chrześcijan, uczniów Jezusa, których poglądy jednak odbiegały daleko od nauki Kościoła, w każdym razie od poglądów Kościoła reprezentowanych przez Ireneusza z Lyonu.

Przypisy

opr. mg/mg