Historia duchowości chrześcijańskiej

James A. Wiseman OSB

HISTORIA DUCHOWOŚCI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ

ISBN: 978-83-7505-227-5

wyd.: WAM 2009

Przedmowa

Słowo „globalizacja” — którego w połowie XX wieku nie było jeszcze w słownikach — zrobiło w ostatnich latach oszałamiającą karierę. Różne znaczenia tego terminu wywołują bardzo odmienne reakcje pośród tych, którzy je słyszą. Wielu ludziom globalizacja kojarzy się głównie z ponadnarodowymi korporacjami; ich siedziby znajdują się w Europie, Ameryce Północnej i Japonii, a skutkiem ich działalności jest ubóstwo mieszkańców innych części świata. Tam gdzie przeważa takie rozumienie tego słowa, jesteśmy świadkami protestów, demonstracji, a nawet zamieszek wymierzonych przeciwko polityce owych korporacji. Istnieje jednak inne, pozytywne znaczenie terminu „globalizacja”. W tym sensie odnosi się on ponad wszystko do wzrastającego poczucia łączności pomiędzy wszystkimi ludźmi i krajami na świecie — zjawiska wspieranego przez coraz szybsze środki przekazu, które umożliwiają dzielenie się ideami i poszerzanie horyzontów intelektualnych i emocjonalnych. Autorom tomów z serii „Theology in Global Perspective” wydawnictwa Orbis Books, w tym również autorowi niniejszej publikacji, bliskie jest owo drugie znaczenie tego terminu.

Jeszcze całkiem niedawno autorzy amerykańscy milcząco zakładali, że prace na temat duchowości chrześcijańskiej dotyczą niemal wyłącznie postaci i zjawisk z Europy i Ameryki Północnej. Dziś trudno te założenia uznać za realistyczne. Szacuje się, że do roku 2050 trzy czwarte chrześcijan będą stanowić mieszkańcy Ameryki Łacińskiej, Afryki i Azji. Ich głosy muszą stać się słyszalne, nie tylko przez wzgląd na elementarną uczciwość, lecz również dlatego, że wyrażają cenne idee, które mogą przynieść pożytek nam wszystkim. Co więcej, chrześcijanie na całym świecie coraz częściej kontaktują się z osobami reprezentującymi inne tradycje religijne. Dla wzajem12 nego zrozumienia i wzbogacenia niezbędne jest prowadzenie z nimi dialogu. Gdy w połowie XX wieku Will Herberg opublikował książkę, która zdawała się opisywać wyczerpująco religijny krajobraz Stanów Zjednoczonych, zatytułował ją po prostu Protestant, Catholic, Jew (Protestanci, katolicy, żydzi). Dziś tytuł każdej tego rodzaju pracy należałoby poszerzyć przynajmniej trzykrotnie, aby uwzględnić rosnącą liczbę hinduistów, dżinistów, buddystów, muzułmanów, sikhów, taoistów i bahaitów żyjących obecnie w USA, nie wspominając o wyznawcach neopogańskiej religii wicca, zaratusztrianizmu, tubylczych wierzeń indiańskich i wielu innych. Podobnie dzieje się w innych krajach.

Podczas pisania tej książki przyświecał mi zamiar, by oddać sprawiedliwość temu nowemu, globalnemu kontekstowi. Ograniczenie narzucone przez względnie niewielki rozmiar pozostałych tomów serii sprawiło, że niniejsze omówienie chrześcijańskiej duchowości musiało być skrajnie wybiórcze. Zamiast starać się opowiedzieć pobieżnie o jak największej liczbie osób i zjawisk, zdecydowałem się przedstawić tylko niektóre z nich, lecz bardziej szczegółowo. Nieuchronnie oznacza to, że niektórzy będą wyrażać żal z powodu nieobecności w tej pracy jednej czy drugiej spośród ulubionych przez siebie postaci. Sam mogę szczerze dołączyć do tego chóru ubolewających głosów, żywiąc zarazem nadzieję, iż czytelnicy ci uznają, że ich strata została nieco wynagrodzona, gdy — za sprawą postaci i tematów, o których usłyszą, być może, po raz pierwszy — odkryją w mojej książce nowe źródła idei i inspiracji. Prace wymienione jako „sugestie do dalszej lektury” pod koniec każdego rozdziału i włączone do wybranej bibliografi i na końcu tomu zapewnią pomoc tym osobom, które zapragną prowadzić dalsze badania samodzielnie. Porządek rozdziałów w książce jest dość prosty. Po rozważeniu w pierwszym rozdziale znaczenia pojęcia „duchowość” oraz związanego z nim terminu „mistyka” przechodzę następnie do duchowości Biblii, tekstu, który zawsze stanowił podstawę chrześcijańskiej teologii. Kolejne pięć rozdziałów omawia rozwój tych zjawisk w porządku chronologicznym. Trzeci rozdział zajmuje się teologią wczesnych męczenników, jak również dwóch bardzo wpływowych aleksandryjskich myślicieli z końca II i początku III stulecia (Klemensa i Orygenesa). Rozdział czwarty omawia początki ruchu monastycznego, Ojców i Matki Pustyni, którzy sami często uznawali się za następców męczenników po ustaniu rzymskich prześladowań. Rozdział piąty, dotyczący epoki patrystycznej, zajmuje się kilkoma ważnymi autorami z tradycji syryjskiej, jak również piszącymi po grecku lub łacinie. Przybliża on także dzieło jednej z nielicznych chrześcijanek z pierwszego tysiąclecia historii Kościoła, której pisma są nam znane, a zamyka go część poświęcona chrześcijańskiej duchowości Nubii i Etiopii. Następny, szósty rozdział rozpoczynam omówieniem kilku najbardziej wpływowych zakonnych ruchów reformatorskich w średniowiecznym Kościele — cystersów, dominikanów i franciszkanów — aby przejść do rozważań na temat wkładu w tę odnowę duchowości kilku ważnych średniowiecznych kobiet (beginek i Juliany z Norwich), jak również mężczyzny, który sam pozostawał pod wpływem beginek, Mistrza Eckharta. Rozdział ten analizuje też duchowość ikon Kościoła wschodniego, a jego podsumowanie stanowi część poświęcona ruchowi hezychastycznemu w prawosławiu. Ostatnim ze ściśle chronologicznych rozdziałów jest rozdział siódmy, który zajmuje się duchowością szesnastowiecznych reformatorów, zarówno protestanckich, jak i rzymskokatolickich, w każdym przypadku pokazując, jak ich dzieło znajdowało odbicie w późniejszych wiekach i w jaki sposób było rozwijane przez inne, bardziej współczesne postacie w dziejach chrześcijańskiej duchowości: Dietricha Bonhoeffera, Evelyn Underhill, Karla Rahnera i Teresę z Lisieux.

Świadomy globalnej perspektywy niniejszej pracy, nawet w tych pierwszych siedmiu rozdziałach staram się czynić rozliczne odniesienia do chrześcijańskiej duchowości nauczanej i praktykowanej poza regionami, w których dominowały greka i łacina. Wspominam zatem m.in. o wczesnej duchowości syryjskiej, jaką znajdujemy w Odach Salomona, Księdze stopni i poezji Efrema Syryjczyka, o modlitwie ormiańskiego misjonarza z IV wieku, Grzegorza Oświeciciela, o życiu i nauczaniu Pachomiusza, założyciela ruchu monastycznego, który był Koptem, oraz o duchowości starożytnej liturgii etiopskiej. Jednakże zasadnicza ekspansja chrześcijaństwa w Azji, Afryce oraz Ameryce Południowej i Północnej rozpoczęła się dopiero w XVI stuleciu, tj. w okresie wielkich odkryć geografi cznych. Ostatnie trzy rozdziały pracy skupiają się wyłącznie na duchowości chrześcijańskiej, która rozwinęła się na tych kontynentach.

Pisząc tę książkę, byłem świadomy, że duchowość przejawia się nie tylko w tekstach poświęconych tematom tradycyjnie z nią kojarzonym, takim jak modlitwa i kontemplacja. Może się ona wyrażać w sztukach wizualnych i dziełach muzycznych, jak również w takich działaniach, jak praktyki liturgiczne i walka o sprawiedliwość społeczną. Niektóre z tych zagadnień omawiam przykładowo w częściach poświęconych duchowości ikony, muzyce i tańcowi w liturgii chrześcijan afrykańskich oraz działalności teologów wyzwolenia. Starałem się także uwypuklać istotny wkład kobiet w rozwój duchowości chrześcijańskiej, wspominając o takich postaciach, jak Perpetua i Felicyta z Kartaginy, perska męczennica Marta, Makryna Młodsza i frankijska świecka kobieta Dhuoda oraz beginki (szczególnie Marguerite Porete), Juliana z Norwich, Teresa z Ávila, Teresa z Lisieux, Evelyn Underhill, Mary John Mananzan oraz trzy wybitne chrześcijańskie feministki z Ameryki Północnej.

Chociaż niniejsza praca poświęcona jest duchowości chrześcijańskiej, wiele omawianych w niej osób pozostawało pod silnymi wpływami innych tradycji religijnych, z którymi się kontaktowały. Uwaga ta dotyczy zwłaszcza takich postaci, jak Mateo Ricci, Roberto de Nobili i Alexandre de Rhodes z XVI i XVII wieku oraz Henri Le Saux, Bede Griffi ths i Thomas Merton z mniej odległych czasów. Mam nadzieję, że specyfi czny rys ich duchowości okaże się szczególnie inspirujący dla wielu czytelników.

Jak już wspomniałem, pod koniec każdego rozdziału, jak również w bibliografi i na końcu książki, podaję wiele dodatkowych lektur. Jeśli Historia duchowości chrześcijańskiej będzie podręcznikiem akademickim, można korzystać z niego w połączeniu z lekturą tekstów źródłowych, które dostępne są w kilku użytecznych antologiach. Jedna z nich, zatytułowana Light from Light (Paulist Press, 2001), którą opracowałem wraz Louisem Dupré z Yale University, zawiera dość rozległy wybór tekstów piętnastu autorów omawianych w niniejszej pracy (Orygenesa, Grzegorza z Nyssy, Augustyna z Hippony, Bernarda z Clairvaux, Franciszka i Klary z Asyżu, Mistrza Eckharta, Grzegorza Palamasa, Juliany z Norwich, Ignacego Loyoli, Teresy z Ávila, Jonathana Edwardsa, Teresy z Lisieux, Evelyn Underhill i Thomasa Mertona), jak również ośmiu innych, dla których zabrakło w niej miejsca (Pseudo-Dionizego Areopagity, Bonawentury, Jana van Ruusbroeca, anonimowego autora Obłoku niewiedzy, Katarzyny ze Sieny, Jana od Krzyża, Franciszka Salezego i Jeanne de Chantal).

Pytania do refleksji zamieszczone na końcu każdego rozdziału mają w zamierzeniu wywołać żywą dyskusję, czy to w klasie, czy w grupach studiujących. Sama ich forma powinna w wielu przypadkach unaocznić, że w kwestiach podnoszonych przez badaczy duchowości chrześcijańskiej często nie ma jednej słusznej i jednoznacznej odpowiedzi.

Spośród osób, które pomagały mi przy pisaniu tej książki, chciałbym w pierwszej kolejności podziękować mojemu byłemu asystentowi, Aaronowi Masseyowi, który z zapałem i kompetentnie tropił większość pomocnych materiałów w zasobach różnych bibliotek. Jestem również wdzięczny wielu rocznikom studentów, którzy uczęszczali na moje zajęcia na temat duchowości w The Catholic University of America, za ich pytania, które często nasuwały mi nowe pomysły, jak można najlepiej przedstawić ten czy inny temat; w szczególności mam na myśli sposób, w jaki w drugim rozdziale omawiam próbę Abrahama (Rdz 22, 1-19). Na koniec chciałbym wyrazić swoją głęboką wdzięczność redaktorowi serii „Theology in Global Perspective”, Peterowi Phanowi, który poprosił mnie, abym podjął się pracy nad projektem, którego zwieńczeniem jest ta książka. Wiele nauczyłem się poprzez samo prowadzenie niezbędnych badań i mam nadzieję, że wiele z tego, co sam poznałem, zostanie teraz przekazane czytelnikom we wszystkich częściach naszego kurczącego się globu.

opr. aw/aw