Czym jest duchowość?

James A. Wiseman OSB

HISTORIA DUCHOWOŚCI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ

ISBN: 978-83-7505-227-5

wyd.: WAM 2009

Czym jest duchowość?

Czym jest duchowość? Jeszcze sto lat temu rzadko zadawano sobie to pytanie. Sam termin zaczął być częściej używany dopiero w połowie XX wieku. Od tego czasu jego popularność rośnie. Seria zatytułowana „Classics of Western Spirituality” (Klasyka Zachodniej Duchowości), której pierwszy tom ukazał się w 1978 roku, stanowi jedno z najważniejszych przedsięwzięć wydawniczych naszych czasów. Reakcja czytelników na tę serię była tak entuzjastyczna, że wydawcy, zamiast (jak to początkowo planowano) zakończyć ją po wydaniu określonej liczby tomów, zdecydowali się pozostawić ją otwartą. W ostatnim ćwierćwieczu XX stulecia zapoczątkowano również inną ważną serię wydawniczą, „World Spirituality: An Encyclopedic History of the Religious Quest” (Duchowość świata. Encyklopedia historii poszukiwań religijnych), która planowana jest na dwadzieścia pięć tomów¹.

Generalnie pozytywna reakcja, z jaką spotkały się oba przedsięwzięcia wydawnicze, jest tylko jednym z dowodów na powszechny charakter obecnego zainteresowania duchowością. O ile niegdyś określenie „duchowy” miewało wręcz negatywny wydźwięk — wiążący się z insynuacją, że ci, którzy skłaniają się ku duchowości, to osoby „bujające w obłokach” czy nieodpowiedzialne — dzisiaj często używa się go w znaczeniu pozytywnym, np. gdy ktoś głosi, że „chociaż nie jest religijny, bardzo pociąga go duchowość”. Jednak ludzie mogą pod tym samym terminem rozumieć całkiem odmienne rzeczy. Do wyjaśnienia, jak w niniejszej pracy będziemy rozumieć pojęcia „duchowy” i „duchowość”, pomocne będzie przeanalizowanie rdzennego znaczenia obu wyrazów.

RDZENNE ZNACZENIE TERMINU „DUCHOWOŚĆ”

Podobnie jak wiele innych słów w języku angielskim, również terminy spiritual (duchowy) i spirituality (duchowość) są pochodzenia łacińskiego. Łacińskie słowo spirare znaczy „oddychać”, zaś pokrewny mu przymiotnik spiritualis oznacza tyle co „związany z oddychaniem lub powietrzem”. Dostrzegamy od razu, że ta grupa wyrazów wiąże się z życiem, bowiem istoty ludzkie żyją tylko dzięki temu, że oddychają. We wczesnych tekstach chrześcijańskich pojawia się istotne zniuansowanie tego dosłownego znaczenia. Kiedy w II i III wieku naszej ery różni autorzy przekładali na łacinę greckie księgi Nowego Testamentu, kluczowy w Listach świętego Pawła termin pneumatikos tłumaczono jako spiritualis. Co znaczyło to słowo dla świętego Pawła, można najlepiej wywnioskować z kontekstu, w jakim użył go na początku swojego Pierwszego Listu do Koryntian. Paweł stwierdza, że nie mówi „uczonymi słowami ludzkiej mądrości, lecz [pouczony] przez Ducha, przedkładając duchowe (pneumatika) sprawy tym, którzy są z Ducha” (1 Kor 2, 13). Osoby duchowe, ci, „którzy są z Ducha”, to ludzie otwarci na Ducha Bożego.

W opozycji do nich Paweł stawia osoby, które są „zmysłowe” (psychikos) i „cielesne” (sarkinos). Jest jasne, że nie chodzi tu o kontrast pomiędzy tym, co materialne, i tym, co bezcielesne. Termin „ciało” nie odnosi się tu do ciała fi zycznego, lecz raczej do bytu stworzonego. Postępować „według ciała” (2 Kor 10, 2) oznacza żyć zgodnie z czysto egocentrycznymi skłonnościami, co jest nieuchronne u osób niedojrzałych w wierze. Paweł poszukuje duchowej dojrzałości, życia zgodnego z natchnieniem Ducha Bożego, którego owoc opisuje w innym ze swoich listów jako „miłość, radość, pokój, cierpliwość, uprzejmość, dobroć, wierność, łagodność, opanowanie” (Ga 5, 22-23). Dla ucznia Chrystusa ten sposób życia jest najważniejszą cechą „osoby duchowej”, tak jak rozumiał ją Paweł. Prowadzi nas to ponownie do rdzennego znaczenia słowa spiritualis jako czegoś „związanego z oddychaniem”, a zatem z życiem. To dlatego Paweł może bez trudu odwoływać się do Ducha Bożego jako „Ducha, który daje życie” — jak wówczas, gdy pisze do Rzymian, że „prawo Ducha, który daje życie w Chrystusie Jezusie, wyzwoliło [was] spod prawa grzechu i śmierci” (Rz 8, 2).

Opierając się na tym rdzennym znaczeniu słowa „duchowy” w tradycji wczesnochrześcijańskiej, przeanalizujmy teraz odpowiadający mu rzeczownik „duchowość”. Pierwsze potwierdzone użycie tego słowa w literaturze chrześcijańskiej datuje się na V stulecie. Pojawia się ono w liście, który niegdyś przypisywano świętemu Hieronimowi, obecnie jednak uznaje się za dzieło innego autora. List ten, skierowany do dorosłej osoby, która niedawno przyjęła chrzest, zawiera zachętę, aby wiodła ona autentycznie chrześcijańskie życie i w swym postępowaniu unikała wszelkiej „letniości”. Autor pisze, że za sprawą „nowej łaski”, otrzymanej poprzez chrzest, wszystkie powody do zmartwień czy płaczu zostały usunięte. Nakłania adresata listu, aby „działać, być czujnym, biec, spieszyć się. Czyń tak, abyś robił postępy w swej duchowości (in spiritualitate)” — tj. w życiu zgodnie z Duchem, który był mu dany poprzez chrzest. Ta część listu kończy się słowami: „Gdy mamy czas, daj nam siać w Duchu, tak abyśmy mogli zebrać plon w rzeczach duchowych (in spiritualibus)”². W liście nie pada żadna sugestia, że życie duchowe ma cokolwiek wspólnego z pogardą dla ciała lub materii. Jest to raczej kwestia życia w zgodzie z natchnieniem Ducha Bożego, wzorowanego na życiu Jezusa Chrystusa, tak jak opisano je w Ewangeliach.

Jednakże we wczesnym średniowieczu taki sens słów „duchowy” i „duchowość” z czasem ustąpił bardziej fi lozofi cznemu znaczeniu, zgodnie z którym to, co duchowe, przeciwstawiano nie tyle życiu podług wyłącznie ludzkich skłonności, ile raczej temu co cielesne lub materialne. Niektóre przyczyny tej zmiany zostaną omówione w trzecim rozdziale niniejszej pracy; samą zmianę dostrzec można np. w dziele pewnego niemieckiego mnicha z IX wieku, który spiritualitas kontrastuje z materialitas i corporalitas. Cztery stulecia później najbardziej wpływowy ze wszystkich średniowiecznych teologów scholastycznych, święty Tomasz z Akwinu, użył rzeczownika spiritualitas około siedemdziesięciu razy, zwykle w znaczeniu „życia zgodnie z Duchem Świętym”, lecz bardzo często w opozycji do materialności lub cielesności³.

Wraz z rozwojem języków narodowych w Europie łaciński termin spiritualitas dał początek analogicznym słowom np. we francuszczyźnie (spiritualité) i angielszczyźnie (spirituality). W obu językach nierzadko zachowano znaczenie Pawłowe, chociaż rzeczownik ten był też często używany w odniesieniu do osób podlegających jurysdykcji kościelnej (tj. „stanu duchownego”), w odróżnieniu od tych, którzy podlegali jurysdykcji świeckiej. Niekiedy pojawiało się też znaczenie fi lozofi czne, przeciwstawiające to, co duchowe, temu, co cielesne lub materialne. Na przełomie XIX i XX wieku autorzy tacy jak Wiwekananda i Annie Besant, którzy starali się upowszechniać na Zachodzie idee hinduizmu, regularnie używali słowa „duchowość” w odniesieniu do religii Indii, sugerując jej wyższość nad wybujałym „materializmem” kultury Zachodu⁴. Jednakże począwszy od lat dwudziestych XX wieku w języku angielskim zaczęły pojawiać się prace, które w swoich tytułach odwoływały się do chrześcijańskiej duchowości. Jedna z pierwszych, przekład czterotomowego dzieła napisanego przez francuskiego autora Pierre'a Pourrata, zatytułowana była po prostu Christian Spirituality (Duchowość chrześcijańska). Do początku XXI stulecia ukazało się mnóstwo książek o podobnych tytułach. Słowa „duchowy” i „duchowość” pojawiają się też w tytułach artykułów i czasopism — np. „Spiritual Life” („Życie duchowe”) — jak również w nazwach warsztatów, konferencji i towarzystw naukowych — np. Society for the Study of Christian Spirituality (Towarzystwo Badań nad Duchowością Chrześcijańską).

Kiedy terminu tego używają chrześcijanie, zazwyczaj stosowany jest w pierwotnym, Pawłowym sensie. Niemniej jednak w ostatnich latach zaproponowano wiele sposobów doprecyzowania owego znaczenia, część z nich poza kontekstem chrześcijańskim. Zajmiemy się pokrótce trzema najważniejszymi z tych nowych znaczeń. Każde różni się w pewien sposób od pozostałych, lecz zapewne uzupełniają się wzajemnie.

¹ Seria „Classics of Western Spirituality” wydawana jest przez Paulist Press, a „World Spirituality” przez Crossroad.

² Pseudo-Hieronim, List 7, w: Patrologiae cursus completus. Series Latina, red. J.-P. Migne, 221 t., Paris: J.-P. Migne, 1844-1855, 30, 105-106, cyt. w: Aimé Solignac, Dictionnaire de Spiritualité ascétique et mystique, doctrine et historie, 1937; repr. Paris: Beauchesne, 1995, 14, 1143, s.v. „Spiritualité”.

³ Walter Principe, Toward Defi ning Spirituality, „Studies in Religion/Sciences Religieuses” 12, 2 (1983), 131.

⁴ Principe, Toward Defi ning Spirituality, 133.

opr. aw/aw