Chrześcijaństwo

CHRZEŚCIJAŃSTWO, religia monoteistyczna i uniwersalistyczna, której istotą jest wiara w Jezusa Chrystusa.

Historia. Chrześcijaństwo powstało w l w. n. e. w łonie ówczesnego judaizmu, jako wynik działalności Jezusa, jego nauczania, czynów, śmierci oraz zmartwychwstania, które od początku stanowiło gł. tezę wiary chrzęść. i motyw działania pierwszych chrześcijan. Pierwsza wspólnota chrześcijańska powstała w Jerozolimie po Zesłaniu Ducha Świętego (prawdopodobnie 30 r. n. e. ), była skupiona wokół 12 apostołów z Piotrem na czele i praktykowała chrzest, Eucharystię i życie wspólnotowe; misjonarze chrześcijańscy zwracali się do Żydów w kraju Izraela i w diasporze, ale również do pogan, wśród których osiągnęli większe sukcesy (zwłaszcza św. Paweł); po wojnie żydowskiej (66-70 r.) nastąpiło zupełne zerwanie między judaizmem a chrześcijaństwem. Nazwa chrześcijanie (od Chrystusa) powstała w Antiochii Syryjskiej w połowie l w. Chrześcijanie tworzyli wspólnoty lokalne, a zarazem mieli świadomość przynależności do jednej religijnej wspólnoty wiary i życia w Chrystusie (Kościół). Tradycja o Jezusie oraz wiara i życie pierwotnego chrześcijaństwa znalazły wyraz w spisanych w 2 połowie l w. księgach Nowego Testamentu, które wszedłszy do kanonu Biblii stanowiły odtąd podstawę chrześcijaństwa.

Po śmierci apostołów ukształtowała się zasada jednoosobowego przełożeństwa w gminach chrześcijańskich, na przeł. l/ll w. zaś istniała już 3-stopniowa hierarchia (biskup, prezbiterzy, diakoni). Wyróżnione miejsce zajmowali biskupi Rzymu, następcy św. Piotra, który tam poniósł śmierć. Do pocz. IV w. w niektórych prowincjach rzymskich chrześcijaństwo przyjęła prawie połowa mieszkańców, osiągnęło też ono znaczne wpływy w krajach na wschód od imperium. Stało się tak mimo wielokrotnych krwawych prześladowań chrześcijan ze strony ludności pogańskiej i władz państw, (m. in., za panowania cesarzy: Nerona, Domicjana, Trajana, Marka Aureliusza, Decjusza i Dioklecjana); męczeństwo stawało się świadectwem wierności Chrystusowi, które przyciągało do nowej religii. Na fundamencie Biblii formowała się w II-III w. teologia i filozofia chrześcijaństwa. (Ojcowie Apostolscy, apologeci, Justyn, Ireneusz z Lyonu, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Tertulian, Cyprian i in.) korzystające z języka i dorobku kultury gr. -rzym., a zarazem polemizujące z politeizmem, gnostycyzmem oraz ruchami heretyckimi (doketyzm, marcjonici i in.). Duchowość i asceza wyraziły się m. in. w powstaniu życia zakonnego (Egipt — Antoni Wielki, Pachomiusz).

Ustanowienie tolerancji religijnej przez cesarza Konstantyna Wielkiego (tzw. edykt mediolański) spowodowało, że chrześcijaństwo osiągnęło przewagę w krajach imperium rzymskiego i 380 stało się jego religią państwową (Teodozjusz l Wielki). Wolność religijna umożliwiła zorganizowanie się chrześcijaństwa w skali całego imperium (patriarchaty, metropolie) oraz gromadzenie się biskupów na synodach i soborach. Sobory potwierdziły chrześcijańską wiarę w Trójcę Świętą, a w szczególności boskość Syna Bożego (sobór nicejski 325) i Ducha Świętego (Sobór Konstantynopolitański l 381) oraz wiarę w 2 natury w Chrystusie, boską i ludzką (sobór chalcedoński 451), jak też godność Marii jako Matki Bożej (sobór efeski 431). Bodźcem dla oficjalnego ogłaszania dogmatów były spory doktrynalne, szczególnie wokół problemu boskości Chrystusa (subordynacjonizm, arianizm, nestorianizm, monofizytyzm i in.). W cesarstwie rzymskim arianie uzyskali okresową przewagę polityczną, natomiast nestorianizm i monofizytyzm w połączeniu z poczuciem odrębności narodowej, doprowadziły do odseparowania się Kościołów w Azji i Afryce (Armenia, Mezopotamia, Syria, Egipt, Etiopia). Umieszczenie stolicy cesarstwa w Konstantynopolu przyczyniło się do wzrostu znaczenia biskupów, a potem patriarchów tego miasta. W IV-V w. nastąpił też bujny rozwój kultury chrześcijańskiej: teologii, wiedzy biblijnej oraz filozofii (ojcowie Kościoła, zwł. Atanazy Wielki, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Jan Chryzostom, Cyryl Aleksandryjski, pseudo-Dionizy, Ambroży, Hieronim ze Strydonu, Augustyn), życia duchowego, życia monastycznego (Bazyli Wielki, Augustyn, w VI w. - Benedykt), studiów historycznych (Euzebiusz z Cezarei), liturgii, kaznodziejstwa, poezji religijnej, budownictwa sakralnego, sztuki.

W wyniku wędrówek ludów chrześcijanie na Zachodzie znaleźli się pod władzą Germanów, arian lub pogan, którzy stopniowo przyjmowali kulturę łacińską i chrześcijańską ortodoksję (chrzest Chlodwiga ok. 500, chrystianizacja Niemiec VIII w.). We wczesnym średniowieczu kultura chrześcijańska rozwijała się w Irlandii, Hiszpanii pod panowaniem Wizygotów, oraz w okresie renesansu karolińskiego. Do nielicznych wybitnych myślicieli tego okresu należeli m. in. Beda Czcigodny, Alkuin, J. Szkot Eriugena. Wiedzę religijną i kulturę kultywowały głównie zakony (benedyktyni), które też prowadziły żywą działalność misyjną (zwł. mnisi iroszkoccy). Chrześcijaństwo łacińskie rozprzestrzeniało się na coraz to nowe obszary w IX-XI w.: Czechy, Polskę i Skandynawię, a w XIII-XV na Litwę, ostatni europejski kraj pogański. Wzrósł autorytet papieży, wśród których były bardzo wybitne osobistości (Leon l, Grzegorz I), ale w IX-X w papiestwo, zdominowane przez walki polityczne w Rzymie i istniejącym od 754 Państwie Kościelnym, przeżyło upadek.

W VII-IX w. chrześcijaństwo greckie w cesarstwie bizant. doznawało wstrząsów pod wpływem monoteletyzmu (VII w. ) i obrazoburstwa (ikonoklazm), ale dotychczasowy poziom kultury chrześcijańskiej, w tym teologii (Maksym Wyznawca), nie uległ obniżeniu Zorganizowane w patriarchacie Konstantynopola było uzależnione od cesarzy (cezaropapizm). W IX w. Bizancjum rozpoczęło skuteczną chrystianizację Słowian (Cyryl i Metody; chrzest Rusi w X w.). Zatargi z oddalonym politycznie, językowo i kulturalnie Rzymem, nominalnie uznawanym za pierwszą stolicę chrześcijaństwa, doprowadziły do stopniowego zerwania łączności między chrześcijaństwem zachodnim i wschodnim, głównie na tle politycznym (schizma Focjusza, wzajemne ekskomuniki: legata papieskiego i patriarchy 1054, IV krucjata 1204); eksponowane przy okazji różnice teologiczne (Filioque) i liturgiczne miały faktycznie mniejsze znaczenie. Odtąd historia Kościołów — katolickiego na Zachodzie i prawosławnego na Wschodzie — przebiegała w dużym stopniu odrębnie.

Ekspansja muzułmanów arabskich od VII w objęła większość krajów monofizyckich i nestoriańskich, część chrześcijan gr. (melchici) i łac. (Afryka Północna, a potem Hiszpania). W ciągu następnych wieków dyskryminowani chrześcijanie stopniowo zaczęli się tam stawać mniejszością Natomiast zdołali odzyskać Hiszpanię (rekonkwista) oraz przejściowo Palestynę i część Syrii (krucjaty). Muzułmańscy Turcy zniszczyli cesarstwo bizantyjskie (zdobycie Konstantynopola 1453), a do początku XX w. wyparli chrześcijan (greckich i ormiańskich) z Azji Mniejszej; ich rządy nad Bałkanami XV-XIX w. spowodowały lokalnie islamizację.

Od XI w. w chrześcijaństwie zachodnim zaczęto przeprowadzać reformy (kluniacka; Grzegorz VII), a równocześnie nastąpił wzrost jego roli politycznej (krucjaty, Innocenty III). Ścisły alians Kościoła ze strukturą władzy feudalnej wywołał reakcję w postaci zabarwionych społecznie herezji średniowiecznych, zwalczanych przez inkwizycję, oraz zakonów żebrzących (franciszkanie, dominikanie); życie umysłowe w tym okresie reprezentowali m. in.: Sylwester II, Anzelm z Canterbury, P. Abelard, Albert Wielki, Tomasz z Akwinu, Bonawentura, J. Duns Szkot, W. Ockham, J. Eckhart, Tomasz a Kempis; również wtedy powstały pierwsze uniwersytety; rozkwitła architektura i sztuka romańska i gotycka oraz muzyka gregoriańska. Papiestwo zostało jednak osłabione przez schizmę zachodnią (awiniońską); próby unii z Bizancjum okazały się nietrwałe (Lyon 1274, Florencja 1439); powstały ruchy kontestacji doktrynalno-politycznej (koncyliaryzm, husytyzm); renesans przyczynił się do zeświecczenia papiestwa.

W XVI w. Europę pn. ogarnęła reformacja (M. Luter, J. Kalwin); powstanie protestantyzmu stało się zarzewiem wzajemnych prześladowań i wojen religijno-politycznych, doprowadzając do trwałego podziału na kraje katolickie i protestanckie (Anglia, Skandynawia, północne Niemcy). Jednoczesna reforma wewnątrz katolicyzmu (sobór trydencki, jezuici, kontrreformacja) akcentowała tradycję łacińską i władzę papieży (później Sobór Watykański I), natomiast w sztuce wyraziła się najpełniej w baroku. Udana unia z prawosławnymi w państwie polsko-litewskim (Brześć 1596, unici) pogorszyła jednak stosunki między katolikami i prawosławnymi. W ramach protestantyzmu wyłoniły się w XVIII-XX w. liczne nowe wyznania.

Odkrycia geograficzne i zakładanie kolonii pozwoliły na ekspansję chrześcijaństwa poza Europę; katolicyzm zdominował posiadłości hiszpańskie i portugalskie, dotarł do Indii (Franciszek Ksawery), Chin (M. Ricci) i Japonii, osadnicy europejscy, głównie protestanccy, zajęli Amerykę Północną; od XIX w. katolicy i protestanci prowadzą misje prawie na całym świecie.

Laicyzacja i sekularyzacja kultury europejskiej, trwająca od renesansu przez oświecenie i rewolucję francuską aż po czasy współczesne, która przejawiła się m. in. w świeckości państw w XIX-XX w., ruchach deistycznych (wolnomularstwo), ateistycznych (zwłaszcza marksizm) i nacjonalistycznych (nazizm), a współcześnie w religijności synkretystycznej oraz materializmie praktycznym — osłabiła w krajach bogatszych wpływ chrześcijaństwa na życie publiczne i prywatne; niejednokrotnie prowadziła ona również do kryzysów wewnątrz samego chrześcijaństwa (tendencje modernistyczne w doktrynie i liberalne w etyce); w pewnych przypadkach chrześcijaństwo było nawet religią prześladowaną (np. kraje komunistyczne). Mimo tych obiektywnych przeszkód chrześcijaństwo przejawiło żywotność w sferze doktryny, co uwidoczniło się w asymilacji metod historycznych w teologii, w podjęciu wyzwania współczesności przez Sobór Watykański II, ekumenizmie i dialogu międzyreligijnym, a także w życiu duchowym (różne formy powrotu do źródeł i ruchy religijne), oraz społecznym (chrzęść, stowarzyszenia i partie polityczne). Liczbę wyznawców chrześcijaństwa szacuje się na blisko 1, 8 mld, czyli ponad 30% ludności świata (katolicy ok. 970 mln, prawosławni 150 mln, starożytne Kościoły wsch. 30 mln, anglikanie 60 mln, protestanci 300-450 mln, sekty na pograniczu chrześcijaństwa ok. 150 mln). Chrześcijaństwo jest największą z religii monoteistycznych; chrześcijanie przeważają w Europie, Ameryce i Australii, w Afryce stanowią ok. 1/3 ludności, w Azji — niewielką mniejszość.

Doktryna i znaczenie. Chrześcijaństwo odwołuje się do Objawienia otrzymanego od Boga, którego pełnią jest osoba i nauczanie Jezusa; przekazuje je tradycja chrześcijańska, zwłaszcza zawarta w Biblii, która jest podstawą wiary i teologii; chrześcijaństwo uznaje też możliwość odkrycia Boga i zasad moralnych drogą rozumową, z istnienia i natury świata. Główne punkty doktryny, uznawane przez większość wyznań chrześcijańskich, są zawarte w wyznaniach wiary, zwłaszcza Credo nicejsko-konstantynopolitańskim (mszalnym) z 381 i w przyjmowanym przez chrześcijaństwo zachodnie Składzie apostolskim. Na treść chrześcijaństwa składają się prawdy wiary i zasady moralne, społeczność Kościoła z liturgią i sakramentami oraz indywidualne życie duchowe; składniki te są traktowane łącznie, z podkreśleniem uczestnictwa osobowego i konieczności stosowania doktryny w praktyce.

Chrześcijaństwo głosi wiarę w jednego Boga w 3 Osobach (Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Święty), czyli Trójcę Świętą. Wobec wszystkich innych bytów Bóg jest Stwórcą i Panem; ludzie zostali stworzeni do życia z Bogiem, jako dzieci Boże, kochani przez Boga i powołani do kochania go; człowiek został stworzony jako mężczyzna i kobieta; dary Boże: miłość, rozum, wolność i władza nad światem upodabniają ludzi do Boga, są oni zdolni do relacji z Bogiem; nadużywszy wolności zerwali jednak z nim i czynią zło (grzeszą), czego skutkiem są udręki życia z dala od Boga oraz podleganie śmierci. Bóg objawia się jednak ludziom w ciągu historii i chce ich wybawić; pierwszym etapem było objawienie się narodowi Izraela, od czasów Abrahama i Mojżesza; pełnię Objawienia i zbawienia przyniósł Jezus Chrystus, syn Marii, który jest wcielonym Synem Bożym, prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem, który za ludzi umarł na krzyżu, a następnie zmartwychwstał w chwale; fakt zmartwychwstania jest widziany jako główny argument na rzecz chrześcijaństwa i konieczny fundament chrześcijańskiego wyznania wiary. Wszyscy ludzie są wezwani do wiary w Chrystusa; ci, którzy go przez chrzest przyjęli, tworzą społeczność religijną zwaną Kościołem (Lud Boży, Ciało Chrystusa); Duch Święty nieustannie działa w Kościele, który jest świadkiem Objawienia i środkiem do zbawienia świata; podziały chrześcijaństwa, których skutkiem było powstanie odrębnych organizacji kościelnych, są przez chrześcijan różnych wyznań uważane za niezgodne z wolą Bożą. Przeznaczeniem ludzi jest powrót do Boga; zmarli spotkają Boga (niebo), choć zatwardziałość w złem grozi wiecznym potępieniem (piekło); w przyszłości chrześcijaństwo oczekuje triumfalnego powrotu Chrystusa (paruzja, sąd ostateczny), powszechnego zmartwychwstania, przemiany świata i wiecznego życia w Bogu.

Chrześcijaństwo wzywa człowieka do nawiązania osobistej więzi z Bogiem, której czynnikami są: Słowo Boże, wiara, łaska, sakramenty, modlitwa, mistyka i kontemplacja; właściwą postawą wobec Boga jest miłość, adoracja i rozumne, wolne posłuszeństwo; zewnętrzną i społeczną formą modlitwy i adoracji jest w Kościele kult (liturgia), w sakramentach znakom zewnętrznym towarzyszy wewnętrzny dar łaski. Według chrześcijaństwa Bóg żąda od ludzi miłości bliźniego, która jest nieodłączna od miłości Boga oraz stanowi jej konieczny sprawdzian (wzorem jest tu miłość Osób w Trójcy i miłość Boga do ludzi); wymagania zawarte w przykazaniu miłości bliźniego są konkretyzowane w przykazaniach szczegółowych, zawartych w Biblii (zwł. Dekalog: nakaz uznania Boga i ochrona życia ludzkiego, wierności małżeńskiej i rodziny, własności) Jezus żąda od człowieka doskonałości (Kazanie na Górze), etyka chrześcijańska domaga się naśladowania Chrystusa i pokazuje drogę do świętości, jej uzasadnieniem jest wiara, że Bóg jest miłością, a przeznaczeniem ludzi — wieczne życie z Bogiem, z tego, ze człowiek czyni zło, wynika konieczność nawrócenia i stałego nawracania się (metanoja, sumienie). Reprezentanci chrześcijaństwa wobec zmiennych okoliczności społecznych i kulturowych formułują szczegółowe wskazówki duchowe, moralne, prawne i praktyczne co do realizowania zasad chrześcijaństwa (np. szkoły duchowości, prawo małżeńskie, nauczanie społeczne).

Mimo istnienia zrębu zasad wspólnych, różnice między wyznaniami chrzęść pozostają liczne, katolicyzm, prawosławie i protestantyzm różnią się głównie w poglądach na naturę, rolę i strukturę Kościoła, niektórzy chrześcijanie nie chcą być przypisani do określonego wyznania, odrębne są poglądy protestantów na wiarę, łaskę i sakramenty, mniejszą rolę odgrywają spory co do Trójcy i Chrystusa (oprócz starożytnych Kościołów wschodnich i unitarianizmu trzeba tu wymienić tendencję liberalne go protestantyzmu do widzenia w Jezusie głównie człowieka) Z przekonania o wynikłej z Objawienia znajomości prawdziwego Boga wynika dla chrześcijan prawo i obowiązek misji głoszenia swojej nauki wszystkim ludziom. Chrześcijaństwo widzi siebie jako wyróżnione narzędzie Boga w dziele zbawienia świata. W stosunku do innych religii nie zajmuje postawy jednolitej, od starożytności w chrześcijaństwie istnieją na ich temat opinie negatywne (że są przeszkodą dla prawdziwej wiary, a nawet dziełem szatana) i przychylne (że są owocem szczerego poszukiwania Boga, odpowiedzią na objawienie się Boga poprzez świat stworzony, a nawet drogą do zbawienia dla swoich wyznawców), szczególne miejsce zajmuje judaizm, jako religia odwołująca się do tego samego Objawienia (StaryTestament).

Wpływ chrześcijaństwa na historię i kulturę był olbrzymi. Chrześcijaństwo starożytne dokonało syntezy żydowskiego monoteizmu i surowej etyki z kulturą grecką (filozofia, nauka, literatura i sztuka) oraz organizacją rzymską. Przyczyniło się do przetrwania tego dorobku po upadku cesarstwa rzymskiego i do przekazania go innym ludom Zasady etyczne chrześcijaństwa i wartość przypisywana przez chrześcijaństwo osobie ludzkiej inspirowały wprost lub pośrednio ruchy broniące ludzkiego życia, godności, wolności i sprawiedliwości, a tym samym sprzyjały kształtowaniu się życia społ. opartego na tych zasadach, istotne było tu przekonanie chrześcijan, że wiara musi nieść konsekwencje praktyczne, stąd często uważa się za skutek chrześcijaństwa np. działalność charytatywną, zniesienie niewolnictwa, uznanie godności kobiety, a nawet powstanie kapitalizmu w krajach protestanckich. Chrześcijaństwo było także bezpośrednią inspiracją dla powstawania wybitnych dzieł literatury, sztuk plastycznych i muzyki.

Encyklopedia katolicka, t. 1-9 Lublin 1973-2002 (dalsze tomy w przygotowaniu); Lexikon fur Theologie und Kirche, t 1-10, Freiburg/B 1957-67; Oxford Dictionary of the Christian Church, wyd. 2 Oxford 1974; Theo. Encyclopedie catholique pour tous, wyd. 2, Paris 1992; Ch. DAWSON, Formowanie się chrześcijaństwa, Warszawa 1969, J RATZINGER, Wprowadzenie w chrześcijaństwo, Kraków 1970; D. OLSZEWSKI, Dzieje chrześcijaństwa w zarysie Katowice 1982; J. N. D. KELLY, Początki doktryny chrześcijańskiej, Warszawa 1988; Chrześcijaństwo wśród religii, red. M. Wojciechowski, Warszawa 1990; Być chrześcijaninem dziś. Teologia dla szkół średnich, red. M Rusecki, Lublin 1992.

Na podstawie NOWEJ ENCYKLOPEDII POWSZECHNEJ PWN (t. 1, Warszawa 1995), Wydawnictwo Naukowe PWN (ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa, www.pwn.com.pl). Publikacja w Opoce za zgodą Wydawcy.

Zestaw haseł o chrześcijaństwie zaczerpniętych z encyklopedii PWN obejmuje hasła: BIBLIA, CHRZEŚCIJAŃSTWO, JEZUS CHRYSTUS, KATOLICYZM, KOŚCIÓŁ KATOLICKI, TEOLOGIA.

opr. mg/mg