Nowe plany udostępnienia dokumentów z okresu pontyfikatu Piusa XI znajdujących się w Archiwach Watykańskich

W 1984 r. z rozporządzenia Papieża Jana Pawła II limit czasowy ograniczający udostępnianie dla celów naukowych źródeł przechowywanych w Archiwach Watykańskich został przesunięty na r. 1922, czyli na koniec pontyfikatu Benedykta XV. W tym samym czasie rozpoczęto porządkowanie dokumentacji z okresu pontyfikatu Piusa XI (1922-1939), według kryteriów, którymi zawsze kierowano się w tej materii, to znaczy: klasyfikacja dokumentów według okresów obejmujących jeden lub kilka pontyfikatów; przestrzeganie odpowiedniego dystansu czasowego, aby zachować należytą dyskrecje w stosunku do osób i instytucji; usyste-natyzowanie materiału umożliwiające sprawną prace badawczą a jednocześnie zapewniające bezpieczeństwo dokumentów.

Prace nad materiałem archiwalnym z okresu pontyfikatu Piusa XI są już bardzo zaawansowane. Niemniej jednak na ich ukończenie potrzeba jeszcze około trzech lat i nie da się ich przyspieszyć przez ewentualne zwiększenie grona pracowników, ponieważ materia ta wymaga zaangażowania kompetentnych archiwistów, którym można powierzyć prace nad dokumentami nierzadko dotyczącymi foro interno.

Na udostępnienie całości materiałów archiwalnych Stolicy Apostolskiej obejmujących pontyfikat Piusa XI trzeba będzie zatem jeszcze poczekać. Jan Paweł II zdecydował jednak, że począwszy od r. 2003 zostaną udostępnione badaczom przechowywane w archiwum sekcji Sekretariatu Stanu ds. relacji z państwami oraz w Tajnym Archiwum Watykańskim dokumenty z lat 1922-1939 dotyczące Niemiec.

Historycy uzyskają tym samym dostęp do wszystkich dokumentów zawartych w następujących zespołach: Archiwum Kościelnych Spraw Nadzwyczajnych, Bawaria (1922-1939), ok. 10 teczek; Niemcy (1922-1939), ok. 100 teczek; Tajne Archiwum Watykańskie, Archiwum Nuncjatury Apostolskiej w Monachium (1922-1934), ok. 430 teczek; Archiwum Nuncjatury Apostolskiej w Berlinie (1922-1930), ok. 100 teczek. Jak wiadomo, dokumentacja pochodząca z Nuncjatury w Berlinie została w dużej mierze naruszona i zniszczona podczas działań wojennych na terytorium niemieckim; wiele dokumentów z lat 1931-1942 uległo rozproszeniu i być może zniszczeniu na długo przed przekazaniem ich do Watykanu. Wspomniane wyżej zespoły zostaną udostępnione do wglądu w siedzibie Tajnego Archiwum Watykańskiego, zgodnie z regulaminem tegoż archiwum.

Decyzja Ojca Świętego stanowi odpowiedź na liczne prośby o możliwość dostępu do watykańskich dokumentów dotyczących tego ważnego okresu, jakim był pontyfikat Piusa XI. W tym czasie nastąpiły znaczące przemiany polityczne w Europie i powstały państwa totalitarne oraz despotyczne reżimy, co w rezultacie doprowadziło do II wojny światowej.

Wszyscy są oczywiście świadomi wyjątkowości decyzji Ojca Świętego, który zgadza się na odstępstwo od normalnie obowiązujących w tej dziedzinie zasad, aby umożliwić położenie kresu niesprawiedliwym i krzywdzącym spekulacjom.

Można też już powiedzieć, że wolą Ojca Świętego jest również, aby po udostępnieniu pełnej dokumentacji z okresu pontyfikatu Piusa XI, jaką zawierają Archiwa Watykańskie, zostały udostępnione w pierwszej kolejności dokumenty watykańskie i niemieckie z okresu pontyfikatu Piusa XII (1939-1958).

Te kolejne kroki, mające na celu pełniejsze i rychłe otwarcie Archiwów Watykańskich, same w sobie niewątpliwie pozytywne, mogą jednak budzić pewne wątpliwości i uwagi krytyczne natury naukowej. Stolica Apostolska jest tego w pełni świadoma.

Można na przykład stwierdzić, że udostępnienie jednej tylko serii źródeł (w konkretnym wypadku dokumentów watykańsko-niemieckich z lat 1922-1939), a nie całego zbioru materiałów archiwalnych pochodzących z okresu pontyfikatu Piusa XI, stanowi swoistą anomalię w archiwistyce, jako że normalnie udostępnia się wszystkie, a nie tylko niektóre zbiory danej instytucji obejmujące określony czas. Historyk, który będzie badał dokumenty dotyczące stosunków między Watykanem a Niemcami w latach 1922-1939 (po ich udostępnieniu), zda sobie sprawę, że występujące między nimi zależności i powiązania wymagają uwzględnienia w badaniach innych zbiorów Stolicy Apostolskiej, które jednak w tym czasie nie będą jeszcze dostępne. Jest to oczywista i zrozumiała trudność.

Biorąc pod uwagę te, a także i inne — naukowo uzasadnione — trudności, Stolica Apostolska pragnie podkreślić wyjątkowy charakter obecnego wydarzenia.

Wierzymy, że pomimo nieuniknionego «rozczarowania» niektórych badaczy, którzy być może spodziewali się rychłego udostępnienia wszystkich źródeł watykańskich do r. 1939, decyzja Ojca Świętego w sprawie dokumentacji watykańsko--niemieckiej stanowi konkretny punkt wyjścia przyszłych badań i studiów, które — jak sądzimy — za trzy lata będą mogły objąć wszystkie zbiory Archiwów Watykańskich do 1939 r., a z czasem również i inne.

* * *

Tymczasem została podjęta decyzja o opublikowaniu danych dotyczących więźniów z okresu II wojny światowej (1939-1945), zawartych w specjalnym zbiorze Tajnego Archiwum Watykańskiego.

Zważywszy że chodzi tu o dokumentację jednolitą, kompletną i już uporządkowaną, chcemy, aby dzięki jej naukowej, wielotomowej publikacji — na przestrzeni kilku lat — historycy mogli jak najszybciej zapoznać się z wielkim dziełem miłości Piusa XII. Z jego pomocy korzystały liczne rzesze więźniów i ofiar wojny, reprezentujących różne narody, religie i rasy.

Publikacji będzie patronował Sekretariat Stanu, a jej wydaniem zajmie się Tajne Archiwum Watykańskie.

O. SERGIO PAGANO B
Prefekt Tajnego Archiwum Watykańskiego
O. MARCEL CHAPPIN SJ
Kierownik Archiwum
Historycznego Sekretariatu
Stanu (Sekcja ds. relacji
z państwami)

opr. mg/mg