Wobec programu duszpasterskiego na rok 2011/2012

Chyba przyzwyczailiśmy się już w Polsce, że każdego roku otrzymujemy do rąk tzw. program duszpasterski Kościoła. I chociaż praktyka ta swymi początkami sięga lat pięćdziesiątych XX wieku, to musi zastanawiać i zarazem dziwić fakt, że w refleksji pastoralnoteologicznej nie zyskała ona dotąd znaczącego miejsca. Mimo że programy duszpasterskie obowiązują Kościół w Polsce i duszpasterzy już od tylu lat, to refleksja nad nimi doczekała się zaledwie kilku artykułów¹ , jednego opracowania w postaci książki² i jednego sympozjum ³! Można tylko nadmienić, że w porównaniu z tym liczba opracowań dotyczących np. nowej ewangelizacji wygląda imponująco.

Taka sytuacja staje się wyzwaniem i ryzykiem dla kogoś, kto próbuje podjąć refleksję nad całościową oceną programów duszpasterskich czy nad aktualnym programem. Jeśli jednak te programy są – przynajmniej w zamiarach autorów – istotnym narzędziem duszpasterstwa Kościoła w Polsce, to warto takie ryzyko podjąć choćby po to, by sprowokować do dalszej, pogłębionej analizy oraz dyskusji.

Poniższe rozważania zostaną ujęte w czterech punktach. Najpierw zostaną zarysowane główne założenia ogólnopolskich programów duszpasterskich, łącznie z aktualnie obowiązującym programem Kościoła w Polsce. Ocena dotychczasowych programów, ze szczególnym uwzględnieniem problemów w ich przygotowaniu oraz realizacji, stanowić będzie kolejny element rozważań. Całości dopełnią uwagi i propozycje, które będą próbą pozytywnego kreowania podejścia do programów duszpasterskich.

1. Główne założenia programów duszpasterskich

Już na wstępie należy zauważyć, że różne były początki programów duszpasterskich w różnych krajach świata w połowie lat pięćdziesiątych XX wieku. François Houtart i Walter Goddijn zwracają uwagę, że dwa zjawiska stały się bezpośrednią przyczyną zainteresowania się tą kwestią w Kościołach lokalnych Europy Zachodniej, Ameryki Południowej czy Afryki. Pierwsze to stwierdzenie nikłości rezultatów w stosunku do nakładu pracy duszpasterskiej Kościoła. Drugi powód wypływał z odkrycia nowych odcinków duszpasterstwa i potrzeby adekwatnej odpowiedzi Kościoła na wyzwania czasu ⁴. Z kolei Kościół w Polsce po II wojnie światowej stanął w obliczu nowej rzeczywistości społeczno-politycznej, która zmuszała do poszukiwania odpowiednich, a zarazem nowych sposobów oddziaływania duszpasterskiego. Problemy wynikające z konfrontacji z ideologią marksistowską i władzą „ludową”, przeobrażenia mentalnościowe związane ze zmianą granic Polski i migracją ludności domagały się refleksji nad tym, jak prowadzić duszpasterstwo, by orędzie zbawienia dotarło do wiernych i zostało przez nich przyjęte.

Na programy duszpasterskie trzeba też spojrzeć w perspektywie rozwoju nauk świeckich zajmujących się teorią organizacji i zarządzania. Zawsze bowiem trzeba pytać, jak usprawnić duszpasterstwo i jakimi walorami powinien odznaczać się ten, kto stoi na czele wspólnoty i nią kieruje. Chodzi bowiem nie o „jakieś tam duszpasterstwo”, ale o wypełnianie misji zleconej przez Chrystusa. Kościół ma do spełnienia określone cele postawione mu przez Niego, a do ich realizacji nie dochodzi się w sposób bezładny, przypadkowy. Skuteczne duszpasterzowanie w obecnych warunkach wymaga nie tylko znajomości zasad teologicznych i uwarunkowań, w których duszpasterstwo się dokonuje, ale także reguł sprawnej organizacji. Trzeba jednak przyznać, że wiedza duchownych na ten temat jest znikoma i nie odpowiadająca potrzebom.

Jan Paweł II w encyklice Redemptor hominis napisał, że Kościół jako ludzka społeczność może być także badany i określany w tych kategoriach, jakimi posługują się nauki o każdym ludzkim społeczeństwie. Jednakże kategorie te nie wystarczają (RH 21). Kościół, jako wspólnota, w której obecny jest Jezus Chrystus przez Ducha Świętego, ma inne zadania do spełnienia niźli instytucje świeckie, i nie wolno nam zapoznać, że rządzi się innymi niż one prawami. Programowanie duszpasterskie nie może być zatem sprowadzone jedynie do socjotechniki czy rozumienia w kategoriach planowania gospodarczego. Jednak z faktu, że zasady wypracowane na gruncie teorii zarządzania i organizacji nie oddają w pełni rzeczywistości Kościoła, nie wynika wcale, że nie mają one żadnego znaczenia dla jego praktycznej działalności. Jako wspólnota ludzka, podlega on także prawom, które dotyczą życia instytucjonalnego⁵ . Skuteczne przepowiadanie Ewangelii wymaga nie tylko modlitewnego skupienia na słowie Bożym oraz czerpania ze źródeł łaski i natchnień Ducha Świętego, ale żąda także działania zorganizowanego i planowanego.

Na wagę i konieczność opracowywania programów duszpasterskich zwrócił uwagę Jan Paweł II, wyznaczając priorytety duszpasterskie Kościoła u progu trzeciego tysiąclecia w liście apostolskim Novo millennio ineunte. Podkreślił on centralną rolę Jezusa Chrystusa i to, że na Nim ma być skupiona działalność duszpasterska Kościoła powszechnego. Jednakże uwypuklił także potrzebę opracowania wskazań duszpasterskich dostosowanych do sytuacji Kościołów lokalnych. Papież pisał: W ramach wyznaczonych przez uniwersalne i niepodważalne zasady jedyny program Ewangelii musi się nadal ucieleśniać – jak dzieje się od początku – w historycznej rzeczywistości każdej wspólnoty kościelnej. Właśnie w Kościołach lokalnych można określić konkretne elementy programu – cele i metody pracy, zasady formacji i doskonalenia duszpasterzy i ich współpracowników, sposoby poszukiwania potrzebnych środków – dzięki którym orędzie Chrystusa może docierać do ludzi, kształtować wspólnoty, głęboko na nie oddziaływać poprzez świadectwo o wartościach ewangelicznych, składane także w życiu społecznym i kulturze. Usilnie zachęcam zatem Pasterzy Kościołów partykularnych, aby z pomocą różnych środowisk Ludu Bożego z ufnością wytyczali etapy przyszłej drogi, uzgadniając zamierzenia poszczególnych wspólnot diecezjalnych z Kościołami sąsiednimi oraz z całym Kościołem powszechnym (NMI 29)⁶ .

Gdy chodzi o Kościół w Polsce, to wzorcem i zarazem pierwszym programem całościowym była Wielka Nowenna, dzięki której podjęto odnowę religijno-moralną przed tysiącleciem chrztu Polski (1957–1966). Głównym architektem programu był ks. kard. Stefan Wyszyński. Program został ujęty w dziewięć rocznych tematów, a każdy rok koncentrował się wokół poszczególnych przyrzeczeń zaczerpniętych ze Ślubowań Jasnogórskich. Jako kontynuacja tego doświadczenia od roku liturgicznego 1966/67 aż do dnia dzisiejszego są przygotowywane programy duszpasterskie dla Kościoła w Polsce. Ujmując problematykę w skrócie, zwrócimy uwagę na niektóre aspekty proponowanych programów, próbując uchwycić także ich ewolucję.

Jakie cele stawiali i stawiają sobie autorzy poszczególnych programów duszpasterskich dla Kościoła w Polsce, skąd czerpią inspiracje dla proponowanych treści? Ujmując rzecz syntetycznie, można wskazać za ks. Mieczysławem Olszewskiem, że celem programów duszpasterskich jest ukonkretnienie i specyfikacja działalności duszpasterskiej odpowiednio do aktualnych potrzeb, uwzględnienie w duszpasterstwie miejscowych tradycji i charakteru religijności, przeciwstawienie się zagrożeniom religijno-moralnym wynikającym z ducha czasu i specyficznej miejscowej sytuacji, zastosowanie w praktycznej działalności Kościoła lokalnego wytycznych Magisterium Ecclesiae w zakresie pastoralnym, jak też ożywienie nowym duchem pracy duszpasterskiej ⁷.

Jeśli chodzi o tematykę proponowanych działań, to ogólnopolskie programy duszpasterskie konstruowane były wokół szeroko pojętej odnowy soborowej w Kościele, miały być odpowiedzią na sytuację społeczno-polityczno-kulturową Kościoła w Polsce. Uwzględniały także nauczanie papieskie, zwłaszcza w okresie pontyfikatu Jana Pawła II, oraz ważne wydarzenia w życiu Kościoła powszechnego (np. przygotowania do Jubileuszu Roku 2000), Kościoła w Polsce (np. jubileusz 600-lecia obrazu Matki Bożej na Jasnej Górze w 1982 roku, II Krajowy Kongres Eucharystyczny w 1987 roku) i w życiu społecznym (np. powstanie ruchu Solidarność, upadek komunizmu w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej). Do tego trzeba mieć na uwadze, że niektóre diecezje czy parafie starały się uwzględnić także własne ważne wydarzenia i jubileusze i opracowywać własne plany duszpasterskie.

Programy mają zwykle kilkuletnie cykle ramowe – od dwuletnich poprzez trzy-, cztero- czy pięcioletnie aż do dziewięcioletnich, z bardziej szczegółowymi hasłami i propozycjami na każdy konkretny rok. Pierwsze programy były przepisywane na maszynie i rozprowadzane bezpośrednio do parafii. Działo się tak ze względu na ostrą cenzurę państwową i wynikające stąd problemy. Sytuacja poprawiła się, gdy można już było je powielać. Dopiero jednak od roku 1989/1990 są wydawane w formie książkowej.

Za przygotowanie programów od początku do dnia dzisiejszego odpowiedzialna jest Komisja Duszpasterstwa działająca w ramach Konferencji Episkopatu Polski ⁸. Warto zauważyć, że dużą rolę w opracowywaniu programów odgrywał bł. Jan Paweł II, najpierw uczestnicząc czynnie w pracach wspomnianej komisji jako biskup krakowski, zaś po wyborze na papieża inspirując jej prace swoim nauczaniem ⁹. Jeśli chodzi o procedurę wypracowywania programów, to w fazie wstępnej są one tworzone przez tę komisję. Następnie proponowane tematy zatwierdza Konferencja Episkopatu Polski na posiedzeniu plenarnym. Dalsze szczegóły są znów dopracowywane na podstawie wygłoszonych referatów i dyskusji na posiedzeniu tejże komisji. Kolejnym krokiem w tworzeniu programów jest omówienie proponowanych treści i dyskusja w ramach Konferencji Dyrektorów Wydziałów Duszpasterskich i Krajowych Moderatorów Duszpasterstw Stanowych i Specjalistycznych. Efektem finalnym jest ogólnopolski program duszpasterski na dany rok liturgiczny w postaci książki, która trafia do wydziałów duszpasterskich poszczególnych kurii diecezjalnych i duszpasterzy. Taka procedura obowiązuje od 1989 roku¹⁰ .

We wprowadzeniach na poszczególne lata podkreśla się, że ogólnopolskie programy mają charakter ramowy i dalsze ich uszczegółowienie winno się dokonywać w poszczególnych diecezjach, a w ostatecznym wymiarze w parafiach, jako podstawowej wspólnocie Kościoła. W myśl założeń twórców programów podmiotami odpowiedzialnymi za wdrażanie ich w życie są biskupi diecezjalni, wydziały duszpasterskie w diecezji, instytuty pastoralne i rektorzy seminariów duchownych, redaktorzy wydawnictw i czasopism katolickich, moderatorzy poszczególnych duszpasterstw, rekolekcjoniści, duszpasterze w parafiach ¹¹.

Wobec takiego sposobu przygotowania i przyjętego sposobu realizacji programów były i są wysuwane różne uwagi i postulaty, o czym w dalszej części opracowania.

2. Założenia programu duszpasterskiego na lata 2011/2012

W kontekście zarysowanego rozumienia, przygotowywania i realizacji ogólnopolskich programów duszpasterskich trzeba widzieć program przygotowany przez Komisję Duszpasterstwa Konferencji Episkopatu Polski na lata 2010–2013. Jego hasłem ogólnym jest „Kościół domem i szkołą komunii”, zaś hasła na poszczególne lata trzechlecia brzmią: 2010/2011 – „W komunii z Bogiem”, 2011/2012 – „Kościół naszym domem”, 2012/2013 – „Być solą ziemi”.

Jak zaznacza we wprowadzeniu do programu przewodniczący Komisji Duszpasterstwa KEP ks. abp Stanisław Gądecki, celami ogólnymi tego trzyletniego programu będzie: odkrywanie i pogłębienie duchowości komunii, odnowa i wzmocnienie struktur komunijnych Kościoła oraz krzewienie duchowości komunii. Program duszpasterski pragnie bronić atakowanej przez różne środowiska i zagrożonej w swoim istnieniu rodziny. Realizując trzyletni Program, pragniemy także zaprosić różne środowiska (nie tylko kościelne) do rozmowy i działania na rzecz troski o prawdziwe oblicze niedzieli. Pragniemy, by rozważenie tematu „Kościół domem i szkołą komunii” wiązało się z ogólnopolskimi wydarzeniami, takimi jak Krajowy Kongres Diecezjalnych Rad Duszpasterskich (2011/2012) oraz Krajowy Kongres Parafialnych Rad Duszpasterskich (2012/2013) ¹².

Motto proponowanego programu nawiązuje do eklezjologii komunii (communio), wypracowanej podczas obrad Soboru Watykańskiego II. Idea ta była rozwijana w nauczaniu posoborowym Kościoła, m.in. w nauczaniu papieskim. Jan Paweł II rozwinął i pogłębił to nauczanie w licznych swoich dokumentach i przemówieniach, by ostatecznie zaproponować je w liście Novo millennio ineunte jako wiodące wskazanie duszpasterskie w trzecim tysiącleciu. Czynić Kościół domem i szkołą komunii to – zdaniem papieża – wielkie zadanie, jakie czeka nas w rozpoczynającym się tysiącleciu, jeśli chcemy pozostać wierni Bożemu zamysłowi, a jednocześnie odpowiedzieć na najgłębsze oczekiwania świata (NMI 43).

Należy zwrócić uwagę, że pastoraliści polscy już od wielu lat podkreślali potrzebę opracowania integralnego programu opartego właśnie na eklezjologii komunii ¹³, akcentującego potrzebę budowania wspólnoty Kościoła, począwszy od płaszczyzny Kościoła powszechnego, przez diecezję, do parafii włącznie ¹⁴. Ks. Maciej Ostrowski zauważa, że przez wiele lat programy duszpasterskie skoncentrowane były głównie na funkcji prorockiej związanej z głoszeniem słowa Bożego, pozostawiając na marginesie funkcję kapłańską i pasterską. W efekcie były to bardziej programy homiletyczne niż szeroko rozumiane programy duszpasterskie. Dlatego postulował program integralny, skoncentrowany wokół eklezjologii communio ¹⁵. Nawiązując do nauczania na temat communio zawartego w liście Novo millennio ineunte, wspomniany autor konstatuje: Wielkim atutem papieskiej myśli, przy całej jej głębi, jest prostota wyrazu oraz argumentacji, ale także trafna synteza, łatwo przyswajalna dla odpowiedzialnych za duszpasterstwo ¹⁶.

(...)

[więcej w kwartalniku „Homo Dei”]

Przypisy:

1 Pierwsza próba analizy tych programów zawarta jest w artykule opublikowanym dopiero w 1993 roku! Zob. K. Misiaszek, Programy duszpasterskie: pomoc czy przeszkoda?, „Ateneum Kapłańskie”, t. 85 (1993), z. 1 (506), s. 75–88.

2 M. Olszewski, Duszpasterstwo parafialne w świetle programów duszpasterskich Episkopatu Polski 1967–2000. Studium teologicznopastoralne, Białystok 2005. Trzeba zaznaczyć, że autor zajmuje się jedynie analizą treści przedkładanych w programach na poszczególne lata, nie podejmując badań, jak one były realizowane, na ile znalazły faktyczne odzwierciedlenie w praktyce, czy miały jakiś wpływ na duszpasterstwo Kościoła w Polsce.

3 „Program duszpasterski dla Kościoła w Polsce. W poszukiwaniu koncepcji na przyszłość”. Sympozjum Polskiego Stowarzyszenia Pastoralistów i Duszpasterzy im. Jana Pawła II oraz Komisji Duszpasterstwa Konferencji Episkopatu Polski, Sieradz, 28 października 2008. Materiały z sympozjum zostały opublikowane na łamach czasopisma „Teologia Praktyczna” 9 (2008).

4 F. Houtart, W. Goddijn, Duszpasterstwo całościowe i planowanie duszpasterstwa, „Concilium. Międzynarodowy Przegląd Teologiczny” 1–10 (1965/6), s. 167.

5 K. Misiaszek, Programy duszpasterskie: pomoc czy przeszkoda?, dz. cyt., s. 75–80; M. Olszewski, Synod diecezjalny a program duszpasterski, w: tenże, W nurcie zagadnień pastoralnych, Białystok 2002, s. 74–76; T. Wielebski, Cele, sposoby, formy i środki programowania duszpasterskiego, „Teologia Praktyczna” 9 (2008), s. 20–31.

6 Jan Paweł II, List apostolski Novo millennio ineunte, Libreria Editrice Vaticana 2001 (dalej: NMI).

7 M. Olszewski, Duszpasterstwo parafialne..., dz. cyt., s. 30.

8 Jej nazwa była nieco modyfikowana, stąd we wcześniejszych latach nosiła nazwę Komisji ds. Duszpasterstwa Ogólnego. Jak czytamy na stronie internetowej Episkopatu, aktualnie zakres działań Komisji obejmuje: Badanie problemów związanych z duszpasterstwem powołania człowieka do świętości w życiu świeckim, zakonnym i kapłańskim. Inspirowanie działalności na rzecz rozeznania, rozwijania i doskonalenia powołania chrześcijańskiego, budzenie powołań kapłańskich i zakonnych. Koncepcja całości pracy duszpasterskiej. Roczne, ramowe plany duszpasterstwa. Ogólna koncepcja, organizacja i koordynacja duszpasterstw specjalistycznych. Proponuje się, by opiekę nad poszczególnymi duszpasterstwami specjalistycznymi w kraju przejęli biskupi, w imieniu których działaliby duszpasterze krajowi. Obecnie w jej składzie są sami duchowni z abpem Stanisławem Gądeckim jako przewodniczącym na czele (http://www.episkopat.pl/?a=komisje#k5, 22.06.2011).

9 Zob. M. Olszewski, Jan Paweł II a polskie planowanie duszpasterstwa, „Warszawskie Studia Pastoralne” nr 4 (2006), s. 308–318.

10 Tenże, Duszpasterstwo parafialne..., dz. cyt., s. 359.

11 Tamże, s. 27–28. 360.

12 S. Gądecki, Słowo wstępne, w: Komisja Duszpasterstwa Konferencji Episkopatu Polski, Rok 2010/2011. W komunii z Bogiem. Kościół domem i szkołą komunii. Program duszpasterski na lata 2010–2013, red. S. Stułkowski, Poznań 2010, s. 9–10.

13 A. Przybecki, Między teologiczną wizją a działaniem. Podstawy pastoralno-organizacyjne wieloletniego programu duszpasterskiego dla Kościoła poznańskiego, „Teologia Praktyczna” 3 (2002), s. 307.

14 M. Olszewski, Jan Paweł II..., dz. cyt., s. 76–77.

15 M. Ostrowski, Model ogólnopolskiego programu duszpasterskiego oraz jego relacja do programów diecezjalnych, „Teologia Praktyczna” 9 (2008), s. 52.

16 Tamże, s. 56.

opr. aś/aś