Duchowość małżeńska w nauczaniu bł. Jana Pawła II

Kazimierz Lubowicki OMI

Duchowość małżeńska w nauczaniu bł. Jana Pawła II

stron: 368
oprawa: twarda
format: 170 x 245
ISBN: 978-83-7485-171-8

Książka ta napisana z wielkim zaangażowaniem i znawstwem jest pierwszą w świecie próbą całościowego ujęcia duchowości małżeńskiej w oparciu o wszystkie teksty Jana Pawła II, z odwołaniem się do twórczości Karola Wojtyły. Autor książki jest jednym z najwybitniejszych znawców duchowości małżeńskiej i twórczości Jana Pawła II, który jako papież najobszerniej, w całej historii Kościoła, wypowiadał się na temat małżeństwa i rodziny. Jego nauczanie w tym względzie stanowi skok jakościowy. Nie poprzestał On na przedstawianiu wymagań moralnych, lecz z wyjątkowym wyczuciem sacrum życia małżeńskiego ukazuje wielkość, piękno i głębię tego powołania, budując w ten sposób zręby duchowości małżeńskiej.

FRAGMENT:

Małżeństwo i rodzina zajmują w nauczaniu Jana Pawła II uprzywilejowane pod wieloma względami miejsce. Po pierwsze, jest On bez wątpienia papieżem, który najobszerniej wypowiadał się na ich temat. W ramach poszukiwań naukowych do niniejszego studium zgromadziłem teksty obejmujące magisterium Kościoła Katolickiego o małżeństwie i rodzinie od Synodu w Elwirze (304 r.) do dnia dzisiejszego. Choć nie przytaczane w niniejszym opracowaniu, pozwoliły mi ulokować nauczanie Jana Pawła II w kontekście całej tradycji teologicznej Kościoła. W najbliższym czasie zostaną one wydane w wielotomowej serii pt. Źródła Duchowości Małżeńskiej. Wymowny jest fakt – również dla zrozumienia wagi niniejszego studium – że dokumenty obejmujące okres od początku Kościoła do 1978 roku mieszczą się w sześciu tomach tej serii wydawniczej i tyle samo liczą dokumenty z lat pontyfikatu Jana Pawła II.

Po drugie, Ojciec Święty ukazuje jednoznacznie priorytetowe znaczenie małżeństwa i rodziny zarówno dla Kościoła jak i dla całego społeczeństwa. W odniesieniu do posługi Kościoła podkreśla, że pośród wielu dróg, na których Chrystus kazał, aby Kościół służył człowiekowi, rodzina jest drogą pierwszą i z wielu względów najważniejszą, a służba rodzinie to jedno z najistotniejszych zadań Kościoła. Gdy zaś chodzi o społeczeństwo, już na początku pontyfikatu – w magistralnym pod tym względem dokumencie, jakim jest Familiaris consortio – stwierdził, że małżeństwo i rodzina stanowią jedno z najcenniejszych dóbr ludzkości. W kolejnych latach przekonywał, że rodzina należy do dziedzictwa ludzkości, jest fundamentem społeczeństwa i nadzieją świata, że stanowi najskuteczniejsze narzędzie humanizacji i personalizacji społeczeństwa6, gdyż w niej człowiek uczy się być naprawdę człowiekiem.

Przede wszystkim jednak wypowiedzi Jana Pawła II stanowią bez wątpienia rzeczywisty skok jakościowy w nauczaniu Kościoła o małżeństwie i rodzinie. Ojciec Święty wprowadził do oficjalnego języka teologii nowy sposób mówienia o tych rzeczywistościach, a przede wszystkim głębszą perspektywę w spojrzeniu na nie. Choć praxis zakłada etos , zaś ascetyka nie istnieje sama dla siebie, lecz w funkcjonalnym związku z mistyką, jednak w ostatnich wiekach historii Kościoła miała miejsce dziwna sytuacja: nauczając o małżeństwie i rodzinie, zasadniczo ograniczano się do rozważań de sexto ; wzywano, by unikać grzechów nieczystości i rozwiązłości, a nie wspominano nawet o doskonałości, jakby ona nie była powołaniem małżonków. Owszem, istnieje tzw. nurt oblubieńczy w duchowości, ale tym mianem określa się zjednoczenie człowieka z Bogiem, zaś małżeństwo występuje w nim jedynie jako metafora.

Biskup Karol Wojtyła dostrzegał ten problem jeszcze przed Soborem Watykańskim II. Małżeństwo w teologii katolickiej – pisał – nie jest wyjęte z orientacji nadprzyrodzonej. Nie żywi ona natomiast przekonania co do orientacji w kierunku doskonałości samego stanu małżeńskiego. (…) nauka o doskonałości została nieco przesłonięta przez naukę o »stanie doskonałości«, z czego wyniknął w odniesieniu do małżeństwa pewien prawie programowy minimalizm. Małżeństwo jest instytucją szanowaną, nawet jakoś w teorii gloryfikowaną – »w teorii«, gdyż to uznanie i gloryfikacja dotyczy raczej samej Bożej idei małżeństwa (…). Gdy natomiast od idei wypada przejść do rzeczywistości, wówczas obraz nam się przyćmiewa. (…) Podręczniki traktujące o doskonałości chrześcijańskiej milczą na ten temat, a w ogóle podają metody doskonalenia się w zastosowaniu do tych warunków, jakie istnieją w »stanie doskonałości«. (…) Wychodzi więc na to, że wiążemy świętość z Bożą ideą małżeństwa, natomiast od małżonków ani jej nie wymagamy, ani też nie próbujemy w tym kierunku pracować. Sugestia, iż małżeństwo raczej trzeba traktować »od strony grzechu«, jest tak mocna i tak przytłaczająca, że mało kto myśli, by traktować je »pod kątem doskonałości«. Nie mamy do tego przygotowania myślowego, nie mamy też do tego przekonania. Tymczasem praktyka i uzyskane przez nią doświadczenie nasuwają refleksję, że chyba to jest właściwa i bodajże jedyna droga do wyjścia z tego impasu, jaki się wokół małżeństwa coraz bardziej tworzy. Zrozumiałe w takim kontekście, że Jan Paweł II nie poprzestał na ukazywaniu norm moralnych, lecz tworzy zręby duchowości małżeńskiej. Można powiedzieć, posługując się Jego słowami, że stara się przygotować Kościół do myślenia o małżeństwie i rodzinie jako o »im [małżonkom, rodzicom i dzieciom] właściwej« i autentycznej drodze do świętości, na którą Bóg powołuje najliczniejszą grupę chrześcijan.

W tej rozprawie pragnę zatem wyartykułować w sposób systematyczny duchowość małżeńską obecną – explicite bądź implicite – w nauczaniu Jana Pawła II. Moje zamierzenia precyzyjnie określa tytuł rozprawy. Nie wymagają wyjaśnień dwa pierwsze słowa – »duchowość małżeńska« – określające jej przedmiot. Zwracam natomiast uwagę na słowa kolejne, które precyzują sposób prezentacji tego zagadnienia. Określenie »w nauczaniu« zostało użyte nieprzypadkowo. Nie chodzi bowiem tutaj o osobistą »wizję« duchowości małżeńskiej człowieka choćby tak niebotycznego, jak Karol Wojtyła, lecz o oficjalne nauczanie w tym względzie. Również dopełnienie – »Jana Pawła II« – należy brać w sensie dosłownym. Interesuje mnie nauczanie Papieża Jana Pawła II. Dzięki temu rozprawa zyskuje szczególny ciężar gatunkowy: jej celem nie jest zreferowanie wkładu w duchowość małżeńską jednego z wielkich autorów, lecz przedstawienie duchowości małżeńskiej prezentowanej w oficjalnym nauczaniu przez Następcę Piotra w warunkach przełomu drugiego i trzeciego tysiąclecia. O ile wiem, będzie to pierwsze w świecie całościowe opracowanie tego zagadnienia.

Jego aktualność i potrzebę dostatecznie uzasadnia to, co w jednym ze swych ostatnich wystąpień na rzecz rodziny mówił Ojciec Święty: Niestety, ataki na małżeństwo i rodzinę stają się z każdym dniem coraz silniejsze i coraz bardziej radykalne, zarówno na płaszczyźnie ideologicznej, jak i w sferze prawodawstwa. Próby zredukowania rodziny do prywatnego związku uczuciowego, bez znaczenia dla społeczeństwa; próby stawiania na tej samej płaszczyźnie praw jednostki i praw wspólnoty rodzinnej zbudowanej na więzi małżeńskiej; próby zrównania w prawach wolnych związków ze związkiem małżeńskim; próby akceptowania, a czasem wręcz zachęcania do zabójstwa niewinnych ludzkich istot przez dobrowolną aborcję; próby wynaturzenia naturalnych procesów prokreacji przez stosowanie sztucznych metod, to tylko niektóre ze zjawisk, które w oczywisty sposób wskazują na usiłowania podważenia ładu społecznego. (…) To, co bywa przedstawiane jako postęp cywilizacji lub osiągnięcie naukowe, w rzeczywistości jest często klęską z punktu widzenia ludzkiej godności i społeczeństwa.

Należy podkreślić, że nauczanie Jana Pawła II o małżeństwie i rodzinie stanowi szczególnej jakości materiał do poszukiwań. Mamy tutaj do czynienia z wypowiedziami człowieka, który przez całe życie służył »pięknej miłości«, małżeństwu i rodzinie – uważając to za swoją misję i zasadniczy przedmiot swego posługiwania – a teraz zabiera głos na te tematy jako Następca Św. Piotra. Sam Papież sugeruje takie podejście, gdy stwierdza – jako coś oczywistego i powszechnie znanego – że jedną z najgłębszych trosk w [Jego] posłudze kapłańskiej i biskupiej oraz w posłudze Pasterza Kościoła Powszechnego była zawsze rodzina. Łatwo zauważyć, że każdy z tych etapów Jego życia ubogaca Jego doświadczenie, które przygotowuje Go do troski o małżeństwo i rodzinę na forum Kościoła Powszechnego, nadając szczególną jakość Jego nauczaniu w tym względzie. Lata posługiwania kapłańskiego pozwoliły Mu doświadczyć zażyłej bliskości z młodzieżą, dzięki której towarzyszył wielu ludziom na różnych etapach życia małżeńskiego – od zakochania poprzez narzeczeństwo, pierwsze i kolejne lata małżeństwa, aż po pogrzeby i wdowieństwo. Jan Paweł II wyznaje, że od pierwszych lat swego kapłaństwa czuł jak gdyby wewnętrzne przynaglenie, aby przygotowywać młodych do małżeństwa i uczyć ich miłości. Jako młody kapłan – podkreśla – nauczyłem się miłować ludzką miłość. To jest jedna z tych podstawowych treści, na której skupiłem swoje kapłaństwo, swoje posługiwanie na ambonie, w konfesjonale, a także używając słowa pisanego. Trzeba powiedzieć, że z właściwą sobie prostotą już ks. Karol Wojtyła łamał schematy i był pionierem tego, co dzisiaj wydaje się nam zupełnie naturalne i »od zawsze« obecne w życiu Kościoła. Chociażby Jego wędrówki z młodzieżą po górach i kajakowe wyprawy zdecydowanie przekraczały ramy ówczesnych form duszpasterskich. Podobnie, gdy w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku wprowadzał kursy przedmałżeńskie, sam miał świadomość, że ogółowi wydawały się one sprawą całkowicie elitarną, nie do przyjęcia i nie do wymagania. Zaangażowaniu duszpasterskiemu Księdza Karola Wojtyły towarzyszyła refleksja naukowa, również mówiąca innym językiem i odkrywająca nowe horyzonty. Nie wolno zapomnieć, że Miłość i odpowiedzialność – jej eminentny i oryginalny owoc – była pierwszą w Polsce, a może nawet jedyną wówczas na świecie książką, która ukazywała drogę rozwoju i realizacji osoby ludzkiej jako mężczyzny i kobiety w oparciu o etykę personalistyczną, z poszanowaniem Bożego zamysłu w odniesieniu do ludzkiej płciowości.

Z chwilą objęcia stolicy metropolitalnej w Krakowie, Biskup, a następnie Kardynał Wojtyła, postanowił skoordynować duszpasterstwo rodzin w swojej archidiecezji. Wprowadził trzystopniowe przygotowanie do sakramentu małżeństwa (dalsze, bliższe i bezpośrednie) i – co było stałym zwyczajem w Jego posługiwaniu – w szerokiej konsultacji wypracował do tego materiały duszpasterskie. Był przekonany, że uczenie się chrześcijaństwa na odcinku życia małżeńskiego i rodzinnego jest szczególnym i to wielkim udziałem w całym procesie uczenia się chrześcijaństwa. Osobiście zajmował się duszpasterstwem narzeczonych. W szczególny sposób dbał o duszpasterstwo młodych małżeństw. Promował obchodzenie rocznic ślubu indywidualnie lub przez wszystkie pary w parafii w jednym, ustalonym terminie. Aby na różnych etapach życia rodzinnego docierać do poszczególnych małżeństw, wprowadził w parafiach nabożeństwa »dla rodziców oczekujących dziecka« oraz spotkania dla rodziców przed chrztem dziecka, dla rodziców dzieci w wieku przedszkolnym, przy okazji przygotowania do Pierwszej Komunii i do bierzmowania oraz dla rodziców dzieci uczęszczających na katechizację. Brał czynny udział w pracach nad Humanae vitae, a po jej opublikowaniu starał się na różne sposoby zapoznać wiernych oraz poszczególne małżeństwa z jej wewnętrzną logiką oraz dopomóc im wprowadzić w życie jej praktyczne nauczanie. Pod Jego kierunkiem »grupa krakowska« opracowała dogłębne wprowadzenie do encykliki. Powołał Wydział Duszpasterstwa Rodzin. Zorganizował we wszystkich parafiach sieć poradnictwa małżeńskiego. Uświadamiał kapłanom, że odpowiedzialność za wielką sprawę, jaką jest małżeństwo i rodzina, to główna dziedzina apostolstwa świeckich. Powołał studium teologii rodziny dla kapłanów oraz dla świeckich w trosce o dojrzałe, chrześcijańskie widzenie małżeństwa. Zaangażował się też w ratowanie nienarodzonych i pomoc samotnej matce. W tym celu w 1974 r. stworzył w archidiecezji prekursorski dom dla samotnych matek, nazwany później »SOS Księdza Kardynała Karola Wojtyły«. Myślał o założeniu grupy małżeństw »Humanae vitae«. Napisał nawet dla nich regułę życia. Podczas każdej wizytacji duszpasterskiej w parafiach życzył sobie specjalnego spotkania z małżeństwami, a odnowienie przyrzeczeń małżeńskich i specjalne błogosławieństwo dla nich uważał wręcz za centralny moment wizytacji. Gdy każdego roku prosił siostry kontemplacyjne o modlitwę, zawsze jedna z intencji dotyczyła małżeństwa i rodziny. Najlepiej chyba sam określił swoje zaangażowanie, gdy już jako papież wyznał, że w duszpasterstwo rodzin w swojej archidiecezji włożył mnóstwo serca. Z przemyśleń i doświadczeń Kard. Wojtyły korzystała też cała Polska. Wiadomo było, że duszpasterstwo małżeństw i rodzin to temat bardzo Mu bliski. Jak świadczy przechowywany w archiwum kurii krakowskiej projekt, to Kardynał Wojtyła przygotował zręby Pierwszej Instrukcji Episkopatu Polski dla duchowieństwa o przygotowaniu do sakramentu małżeństwa i duszpasterstwie rodzin (12 II 1969). Jego autorstwa są też listy pasterskie Episkopatu np. Głos biskupów polskich w obronie zagrożonego bytu narodu (27 XII 1970) czy Słowo pasterskie na uroczystość św. Rodziny (20 X 1973)33.

Małżeństwo i rodzina stały się też szczególnym przedmiotem troski Papieża, od samego początku pontyfikatu. Świadczy o tym nie tylko obfite magisterium w tym względzie, ale również szereg Jego decyzji. Gdy ukończył cykl katechez środowych, których tematykę wybrał Jego Poprzednik, natychmiast rozpoczął w 1979 r. i kontynuował do 1984 r. katechezy o małżeństwie, których część przywiózł ze sobą na konklawe jako pierwsze rozdziały przygotowywanej książki. Pierwszy synod biskupów, jaki odbył się za Jego pontyfikatu w 1980 roku, był poświęcony rodzinie. Realizując jego oczekiwania, Ojciec Święty powołał Papieską Radę ds. Rodziny oraz Międzynarodowy Instytut Teologii Małżeństwa i Rodziny, który ostatecznie przybrał nazwę Pontificio Istituto Giovanni Paolo II per Studii su Matrimonio e Famiglia. W Międzynarodowym Roku Rodziny – bardzo aktywnie włączyła się w niego Stolica Apostolska, ogłaszając również Rok Rodziny w Kościele Powszechnym – powołał Papieską Akademię Życia, a rodzinom pracowników Watykanu zapewnił to, czego Karta Praw Rodziny domaga się dla wszystkich rodzin świata – wydatną pomoc z okazji urodzenia dziecka, ochronę macierzyństwa, pomoc dla rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi, udział państwa w wydatkach szkolnych. Dla dopełnienia całości, a raczej dla właściwej głębi obrazu, nie można przeoczyć, że o przyszłość małżeństwa i rodziny Jan Paweł II walczył nie tylko słowem i czynem, ale również cierpieniem. Pozostaje faktem, że został ugodzony kulą zamachowca akurat 13 maja 1981 r., gdy miał dosłownie za chwilę ogłosić powołanie Papieskiej Rady ds. Rodziny oraz Instytutu Teologii Małżeństwa i Rodziny. Sam Papież wiąże te – i im podobne – wydarzenia ze sobą.

Pierwszorzędnym i zasadniczym źródłem tej rozprawy są wszystkie teksty nauczania papieskiego dotyczące duchowości małżeństwa i rodziny. Składają się na nie encykliki, adhortacje, listy motu proprio, konstytucje apostolskie, listy apostolskie, listy, homilie, katechezy wygłaszane podczas audiencji ogólnych, rozważania przed modlitwą niedzielną, przemówienia i orędzia. Bibliografia niniejszej rozprawy jest więc równocześnie kompletną bibliografią wypowiedzi Jana Pawła II na ten temat. Ojciec Święty – wzorem swoich poprzedników – miał zwyczaj pozdrawiać, na zakończenie zasadniczej katechezy wygłaszanej podczas audiencji ogólnej, różne obecne tam grupy, a wśród nich nowożeńców. Takie, liczące od jednego do kilku zdań pozdrowienia można znaleźć na końcu każdej z Jego katechez. Aby nie mnożyć i tak już obfitej bibliografii, w niniejszym opracowaniu zostały wymienione tylko te spośród nich, które wnoszą nowe elementy.

Papieskie teksty rozważań przed modlitwą »Anioł Pański« oraz środowych katechez cytuję na podstawie 30 tomów wspólnej edycji Libreria Editrice Vaticana i Edizioni Aquila Bianca. Encykliki i adhortacje oraz homilie i wystąpienia w czasie pielgrzymek do Polski – według wydania Znaku. Pozostałe teksty – za polską wersją L’Osservatore Romano bądź za rozpoczętą przez Pallottinum serią Nauczanie Papieskie. Należy tylko ubolewać, że do śmierci Jana Pawła II ukazały się w niej tłumaczenia jedynie z pierwszych ośmiu (!) lat Jego pontyfikatu.

O Autorze:
O. KAZIMIERZ LUBOWICKI, Oblat Maryi Niepokalanej. Profesor Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu. Kierownik Katedry Teologii Małżeństwa i Rodziny. Prorektor ds. naukowo-dydaktycznych. Urodzony w 1958 r. w Brańsku. W latach 1985-1990 odbył studia specjalistyczne z teologii duchowości na Papieskim Instytucie Duchowości „Teresianum” w Rzymie, uwieńczone w 1990 r. rozprawą doktorską. W 2006 r. habilitował się we Wrocławiu. Od 1990 r. pracuje jako duszpasterz w parafii NMP Królowej Pokoju we Wrocławiu. W 1992 r. założył Wspólnotę Rodzin Katolickich „Umiłowany i umiłowana”. Opublikował ponad 20 książek. Tłumacz dokumentów Stolicy Apostolskiej. Redaktor naukowy wydawanej przez Wydawnictwo Franciszkanów „Bratni Zew” serii Źródła Duchowości Małżeńskiej.

opr. aś/aś