Pułapki uzależnień

Edyta Laurman-Jarząbek

Pułapki uzależnień

Uzależnienie często pojawia się jako efekt zastępczego zaspokojenia ważnej dla człowieka potrzeby.

Dramat

Koniec XX wieku i początek nowego tysiąclecia przyniósł człowiekowi nie tylko wiele osiągnięć w rozmaitych dziedzinach życia, ale też nowe zagrożenia, które w zdecydowany sposób zawładnęły ludzkimi osobowościami. Obok uzależnienia od alkoholu, nikotyny czy innych substancji narkotycznych pojawiła się nie mniej groźna zależność od Internetu, gier komputerowych, hazardu, zakupów, pracy, telefonu komórkowego, solarium (tanoreksja ) czy seksu. Wymienione zachowania są akceptowane społecznie i dla większości ludzi stanowią normalny, często codzienny element życia. W ostatnich latach obserwujemy jednak wzrost liczby przypadków, gdy zachowania te stają się patologiczne i mogą powodować groźne skutki.

Ksiądz M. Dziewiecki pisze: Żyjemy w cywilizacji, która programowo okalecza świadomość i wolność człowieka, a także horyzonty jego pragnień oraz aspiracji. Największym zagrożeniem świadomości jest uleganie ideologiom, zwłaszcza tym, które stawiają człowieka w miejsce Boga, tolerancję i demokrację w miejsce miłości i prawdy, a mit o istnieniu łatwego szczęścia w miejsce czujności i zdrowego rozsądku. W konsekwencji współczesny człowiek ucieka od świata obiektywnych faktów w świat subiektywnych przekonań i miłych iluzji. Prowadzi to do życia w ignorancji oraz do naiwnego przyjmowania modnych ideologii.

Uzależnienie w wielu przypadkach dotyczy osób dorosłych, jednak coraz częściej dotyka młodych ludzi, a nawet dzieci. Jest to bardzo istotny problem zdrowia społecznego, ale przede wszystkim dramat i cierpienie indywidualnego człowieka i całej jego rodziny.

Definicja i przyczyny

Przybliżając definicję uzależnienia, można powiedzieć, że jest to nabyta, silna potrzeba wykonywania jakiejś czynności lub zażywania jakiejś substancji. Międzynarodowa klasyfikacja ICD-10 zawiera uniwersalną definicję uzależnienia. Według niej uzależnienie to:

• silna potrzeba korzystania ze środka uzależniającego i trudność w kontrolowaniu tego zachowania (np. internauta korzysta z sieci przy byle okazji lub zupełnie bez powodu, dłużej niż tego naprawdę potrzebuje);
• uporczywe korzystanie ze środka uzależniającego mimo szkodliwych następstw z tego wynikających (np. rosnące rachunki telefoniczne);
• przedkładanie korzystania ze środka uzależniającego ponad inne zajęcia i zobowiązania (np. Internet zastępuje normalne kontakty międzyludzkie, powoduje zaniedbanie pracy edukacyjnej, zawodowej, rodziny);
• zwiększona tolerancja (internauta może coraz dłużej przesiadywać przy komputerze bez zmęczenia czy znudzenia);
• występowanie zespołu abstynencyjnego (np. osoba uzależniona od Internetu pozbawiona dostępu do sieci jest podenerwowana, a nawet agresywna).

Najczęstszym powodem pojawiania się uzależnienia jest brak (lub blokada) jakiejś istotnej wartości, np. miłości, uznania, akceptacji, samorealizacji. Uzależnienie jest przymusem powtarzania zachowań przynoszących spadek napięcia, odprężenie, poczucie spokoju i zadowolenia. Wśród jego przyczyn możemy wyróżnić przyczyny biopsychiczne, takie jak: indywidualna wysoka podatność na uzależnienie, pobudliwość psychiczna, niska odporność na stres, zaburzenia natury emocjonalnej, zaburzenia rozwoju osobowości, uszkodzenie mózgu, choroby somatyczne i związane z nimi dolegliwości. Przyczyny psychospołeczne to: brak zaspokojenia potrzeb psychicznych lub trudności w ich zaspokajaniu wskutek wadliwego oddziaływania środowiska wychowawczego, szkolnego i rodzinnego; niepowodzenia życiowe w sferach: zawodowej, szkolnej, osobistej, co jest podstawą do ucieczki przed niekorzystną, stresującą i nieakceptowaną sytuacją życiową i społeczną w świat iluzji. Przyczyny kulturowe, które mogą mieć wpływ na rozwój uzależnienia, to: moda, dostępność środków, postawy hedonistyczne (przyjemnościowe), brak perspektywicznych celów życiowych i możliwości atrakcyjnego spędzania wolnego czasu, przynależność do subkultury młodzieżowej, w której obowiązuje zasada zażywania środków toksycznych, bunt przeciw powszechnie obowiązującemu systemowi wartości i stylowi życia, chęć odniesienia sukcesu. Dużą rolę w pojawieniu się uzależnień odgrywają również czynniki ekonomiczne i obyczajowe.

Uzależnienia psychologiczne

Wspólną cechą uzależnień jest to, że ułatwiają one człowiekowi egzystencję w świecie wyimaginowanych przekonań, iluzorycznych wartości i pozornych więzi emocjonalnych. Każde uzależnienie jest dążeniem do nierealnego szczęścia i pojawia się tam, gdzie brakuje rzeczywistych uczuć. Osoba uzależniona ma problem z życiem osobistym i dojrzałością emocjonalną. Sięganie po substancje uzależniające czy też poddawanie się zachowaniom, które przynoszą chwilowe zadowolenie, w konsekwencji doprowadza do kryzysu człowieczeństwa wywołanego niemożnością podejmowania odpowiedzialnych i racjonalnych decyzji.    

Wchodzenie w kolejne fazy uzależnienia ogranicza, a nawet uniemożliwia podejmowanie świadomych decyzji z powodu działania mechanizmów, którym podlega człowiek uzależniony. Mechanizmy te mają charakter uniwersalny, gdyż występują we wszystkich rodzajach uzależnień. Podstawowym mechanizmem choroby zwanej uzależnieniem jest system nałogowego regulowania uczuć za pomocą określonej substancji chemicznej czy określonego bodźca. Oznacza to, że w sytuacji niepokoju czy trudnej sytuacji życiowej człowiek uzależniony w automatyczny sposób sięga po substancję lub bodziec, aby zapomnieć o tym, co go niepokoi lub aby poprawić sobie nastrój i wyciszyć targające nim emocje.   Emocje stają się zależne od substancji lub bodźca, podporządkowują sobie człowieka. W rezultacie każdy uzależniony to osoba, która nałogowo oszukuje samą siebie przez system iluzji oraz system zaprzeczeń. System iluzji polega na tym, że uzależniony łudzi się, iż nie jest uzależniony od danej substancji czy bodźca, że w każdym momencie może przestać sięgać po nie, jeśli tylko uzna to za stosowne. System zaprzeczeń oznacza, że człowiek uzależniony odrzuca jakikolwiek negatywny wpływ substancji lub bodźca na jego życie, a także jakikolwiek związek między nimi a przeżywanymi trudnościami życiowymi.

        Sytuacja osoby uzależnionej jest trudna, a często nawet dramatyczna. Z jednej strony uzależnienie zabiera człowiekowi wolność, z drugiej nałogowe oszukiwanie samego siebie deformuje jego świadomość i sprawia, że chory nie jest w stanie uznać prawdy o sobie. Dlatego człowiek traci szansę na podejmowanie rozsądnych i świadomych decyzji. Stopniowo w coraz większym stopniu staje się bezwolnym wykonawcą chorobliwych reakcji i zachowań, które mogą prowadzić nawet do śmierci.

Fazy

Można wyodrębnić następujące po sobie fazy uzależnienia. Faza I to poznawanie stanu odurzenia — czyli pierwsze kontakty ze środkiem lub bodźcem. Faza II — stan odurzenia staje się przyjemnością. Następuje stopniowe uzależnienie się od środka i postępujący wzrost tolerancji na jego działanie, co staje się z kolei powodem dalszych eksperymentów i poszukiwań innych środków, zwykle o silniejszym działaniu. Faza III — odurzenie staje się celem nadrzędnym, którego realizacji podporządkowane są wszelkie działania. Istniejące dotąd kontakty osobowe i więzi społeczne zostają zerwane, a te, które pozostają, ograniczają się do kontaktów związanych ze środkiem uzależniającym lub bodźcem. Fazę IV i ostatnią uzależnienia stanowi stan odurzenia; norma — najbardziej zaawansowane stadium uzależnienia — jest tak silna, iż używanie środka staje się koniecznością dla utrzymania normalnego samopoczucia i funkcjonowania.

Terapia

Wyjście z uzależnienia to proces niezwykle trudny. Pierwszym krokiem, jaki musi zrobić osoba uzależniona, jest przyznanie się do bezradności wobec substancji lub zachowania uzależniającego. To konieczność, aby kolejne szczeble terapii mogły być skuteczne.

Leczenie uzależnienia od substancji psychoaktywnych i innych oparte jest na relacji terapeutycznej i indywidualnym podejściu do pacjenta, uwzględniającym jego możliwości, zasoby, potrzeby, współistniejące zaburzenia oraz sytuację społeczną i rodzinną. W terapii uzależnień wykorzystywane są zasady społeczności terapeutycznej. Podstawowe cele realizowane podczas terapii to: zdobycie umiejętności potrzebnych do trwałego utrzymywania abstynencji i do rozwiązywania problemów osobistych oraz kompetencji potrzebnych do realizacji zdrowego i konstruktywnego stylu życia.

Profilaktyka

Badania naukowe wskazują na cztery podstawowe czynniki warunkujące pracę z młodymi ludźmi w zakresie profilaktyki uzależnień. Są to: silna więź emocjonalna z rodzicami; zainteresowanie nauką i edukacją szkolną; normy, zasady i wartości przekazywane i kultywowane w rodzinach oraz regularne praktyki religijne. Oczywiście czynniki te nie chronią całkowicie dzieci i młodzieży przed wejściem na drogę uzależnień, ale zdecydowanie obniżają prawdopodobieństwo ich ucieczki w świat iluzji.

Nowoczesna profilaktyka uzależnień musi być integralna, czyli uwzględniać całościową sytuację młodego człowieka. Zakłada ona współdziałanie różnych środowisk na rzecz kształtowania u dzieci i młodzieży postaw abstynenckich. Pierwszym miejscem realizacji profilaktyki uzależnień jest rodzina, drugim środowiskiem, które powinno włączyć się w realizację integralnej profilaktyki uzależnień, jest parafia. Istotne miejsce zajmuje szkoła, której zadaniem jest opracowanie programu profilaktycznego pomagającego uczniom zdobyć wiedzę, zrozumieć otaczającą rzeczywistość i siebie, odróżnić dobro od zła, oraz uczenie wychowanków dojrzałej postawy wobec środków psychoaktywnych i patologicznych zachowań. Dużą rolę w profilaktyce uzależnień pełnią media.

Skuteczna profilaktyka uzależnień wymaga nie tylko wiedzy i umiejętności przekazywania informacji. Wymaga umiejętności porozumiewania się, dialogu, cierpliwości, życzliwości i uczucia miłości, niezbędnego do wychowania dojrzałych i szczęśliwych ludzi.

Edyta Laurman-Jarząbek — doktor nauk humanistycznych, pedagog, koordynator i doradca Punktu Konsultacyjno-Diagnostycznego HIV/AIDS w Kielcach, adiunkt na Wydziale Pedagogicznym Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie i pracownik naukowy Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.

opr. aw/aw