Podkreślanie wielkości i godności człowieka, jego wyjątkowości w całym świecie przyrody, nie jest motywem wyłącznie chrześcijańskim. Wagę refleksji nad naturą ludzką dostrzegały różne kultury od starożytności. Greckie „gnoti seauthon” przyjmowali także Rzymianie jako „nosce te ipsum” – rozumiane zarówno jako zachęta do wniknięcia w głąb samego siebie (aspekt psychologiczny), jak i do szerszego studium człowieczeństwa. Chrześcijaństwo wniosło tu jednak niezwykle cenny wkład, ukazując człowieczeństwo nie tylko w relacji do postrzegalnego zmysłami świata przyrody, ale także do Stwórcy tego świata. Do klasycznego samopoznania dodane zostało więc „Agnosce, oh cristiane dignitatem tuam!” (św. Leon Wielki, Homilia na uroczystość Bożego Narodzenia). Przez wieki na tej syntezie kultury klasycznej oraz objawienia chrześcijańskiego budowana była cywilizacja zachodnia i to na tej glebie wyrósł zarówno humanizm, jak i idea praw człowieka.

Niestety ta życiodajna relacja wiary i kultury została zburzona, a wręcz zanegowana. Początków nadwerężenia tej relacji szukać należy w osiemnastowiecznym Oświeceniu, dziś jednak dochodzimy do punktu, w którym zerwanie może mieć charakter ostateczny. Świecki humanizm z jednej strony ignoruje religijny wymiar ludzkiej natury (odniesienie człowieka do Boga), z drugiej zaś – coraz mocniej neguje samą naturę ludzką. Ostatecznym skutkiem takiej negacji nie będzie jednak stworzenie utopijnego raju na ziemi, ale raczej coś diametralnie przeciwnego: piekło na ziemi, którego już zaczynamy doświadczać, gdy piewcy nowoczesności (a dziś także i „ponowoczesności”) realizują swe wizje.

Osią sporu między antropologią chrześcijańską a rozmaitymi współczesnymi antropologiami jest uznanie faktu przyrodzoności ludzkiej godności. Sam termin „przyrodzoność” jest tak obcy współczesnemu myśleniu, że wypada go wyjaśnić. Nie chcemy bowiem dziś przyznać, że istnieje coś takiego jak natura, która określa istotę każdego bytu stworzonego, w tym – zwłaszcza – człowieka. „Przyrodzona” godność to godność wynikająca z natury człowieka, a nie z jakichkolwiek przymiotów. Jeśli zanegujemy naturę człowieka, łatwo będzie tworzyć dowolne kryteria „jakościowe”, uzależniające godność człowieka od jego stanu, etapu życia, świadomości czy innych warunków. Ostatecznie ten błąd antropologiczny prowadzi do dyktatury silnych przeciw słabym: nienarodzone dziecko, osoba niepełnosprawna, czy też schorowany senior przy podejściu „jakościowym” traci pełnię praw wynikających z natury ludzkiej. Nagle okazuje się, że człowieczeństwo może być stopniowane, co jest ewidentnym absurdem, nie tylko z punktu widzenia filozofii, ale i nauk ścisłych. Aby ten absurd ukryć, zamienia się pojęcie „człowiek” na pojęcie „osoba”, tak że nienarodzone dziecko w łonie matki jest już wprawdzie genetycznie człowiekiem, ale rzekomo nie jest jeszcze „osobą ludzką”. Ta manipulacja słowami jest niezwykle groźna, bo wystarczy wskazać brak takiej czy innej apriorycznie przyjętej cechy osobowej (świadomość, wolność wyboru czy inna) u danego człowieka i można już odmawiać mu prawa do leczenia, prawa do życia czy innych przysługujących mu z natury praw.

Jeśli zastanowimy się nad praktycznymi konsekwencjami negacji natury ludzkiej i podmienienia jej na rozmaite kulturowe konstrukty, nietrudno będzie dostrzec, dlaczego współczesny świat ma tak wielki problem w rozwiązaniu trapiących go problemów. Fałszywe założenia prowadzą do fałszywych wniosków, a proponowane rozwiązania problemów są rozwiązaniami pozornymi. Choć wolność wydaje się być wartością naczelną współczesności, jej rozumienie jest również fałszywe, jeśli opiera się na fałszywej wizji człowieczeństwa. W chrześcijańskiej antropologii wolność wynika z naszej relacji do Boga: jesteśmy istotami stworzonymi na Jego obraz i podobieństwo, nosimy więc w sobie wolność, która ma – jeśli można tak powiedzieć – charakter boski, a nie tylko doczesny. Aby jednak móc należycie skorzystać z tego daru wolności, trzeba go właśnie widzieć w tej relacji do Boga, a nie w oderwaniu od niej. Dlatego Dykasteria Nauki Wiary podkreśla:

Wolność jest wspaniałym darem Boga. Nawet gdy Bóg pociąga nas swoją łaską, czyni to w taki sposób, że nasza wolność nigdy nie jest naruszana. Byłoby zatem poważnym błędem sądzić, że z dala od Boga i Jego pomocy możemy być bardziej wolni i w konsekwencji czuć się bardziej godni. Oderwana od swego Stwórcy, nasza wolność może jedynie osłabnąć i zostać przyćmiona. To samo dzieje się, jeśli wolność wyobraża sobie, że jest niezależna od jakiegokolwiek odniesienia innego niż ona sama i postrzega każdą relację z uprzednią prawdą jako zagrożenie. W konsekwencji zmniejsza się również szacunek dla wolności i godności innych. (Dignitas infinita 30 [dalej: DI]).

Deklaracja z jednej strony odnotowuje fakt „postępu w rozumieniu godności i wolności osób” (DI 32), który w dużej mierze dokonał się pod wpływem chrześcijaństwa, z drugiej jednak przestrzega przed niebezpieczeństwem „inwolucji” (która jest przeciwieństwem rozwoju, „zwijaniem się”, czy też „zapadaniem się do środka”). Można powiedzieć obrazowo, że ludzka wolność i godność jest czymś tak wielkim i potężnym, że grozi jej niebezpieczeństwo zapadnięcia się pod własnym ciężarem, gdy nie odnajdzie podparcia w odniesieniu do Tego, który jest Stwórcą naszej wolności i jej ostatecznym celem.

Cała czwarta część Deklaracji wskazuje na konkretne zagrożenia ludzkiej godności, które dostrzegamy we współczesnym świecie. W chwili obecnej są to już poważne pęknięcia na gmachu człowieczeństwa, jeśli jednak je zignorujemy, ryzykujemy zawaleniem się tego wszystkiego, co udało się w ciągu wieków osiągnąć dzięki olbrzymiemu wpływowi chrześcijaństwa na struktury społeczne i kulturę umysłową. Wiek XX, wraz z dwoma okrutnymi wojnami światowymi, powstaniem totalitarnych reżimów i ludobójstwem na masową skalę, był zaledwie zapowiedzią tego, co może się zdarzyć, gdy zdrową, chrześcijańską antropologię zastąpimy redukcjonistycznymi czy też zideologizowanymi wizjami człowieczeństwa.

Wśród obszarów szczególnie zagrożonych Deklaracja wymienia:

• rosnące ubóstwo i coraz głębszą przepaść majątkową pomiędzy ubogą większością a bogatą mniejszością. „W krajach bogatych ubożeją nowe warstwy społeczne i powstają nowe formy ubóstwa. Na obszarach uboższych niektóre grupy korzystają ze swego rodzaju rozrzutnego i konsumpcyjnego nadrozwoju, który w sposób niedopuszczalny kontrastuje z utrzymującymi się sytuacjami odbierającymi człowiekowi godność ludzką” (DI 36);
• coraz większe zagrożenie wojnami. Niestety „ludzkość często powraca do tych samych błędów z przeszłości”, ostatecznie więc, „aby budować pokój, trzeba wyjść z logiki legitymizacji wojny” (DI 39);
• dramatyczną sytuację migrantów, spychanych na margines życia społecznego (DI 40);
• handel ludźmi, mających wiele tragicznych form: „handel organami ludzkimi, wykorzystywanie seksualne chłopców i dziewcząt, praca niewolnicza, w tym prostytucja, handel narkotykami i bronią, terroryzm i międzynarodowa przestępczość zorganizowana” (DI 42). Zjawiska te nie tylko nie słabną, ale wręcz narastają, naiwnością więc byłoby sądzić, że jesteśmy bliscy rozwiązania tego problemu;
• nadużycia seksualne, które pozostawiają „głębokie blizny w sercu” (DI 43). Nie wolno ich więc bagatelizować czy też banalizować;
• wielowymiarową przemoc wobec kobiet (DI 44-46). Jedną z jej najtragiczniejszych form jest aborcja, która godzi zarówno w dziecko, jak i jego matkę. Presja aborcyjna „dotyka zarówno matkę, jak i dziecko, tak często w celu zaspokojenia egoizmu mężczyzn” (DI 45). Aborcji poświęcony jest cały długi 47 punkt Deklaracji. Zwraca on między innymi uwagę na próby słownej żonglerki, usiłujące ukryć dramat zabójstwa dziecka w łonie matki. „Jednak żadne słowo nie jest w stanie zmienić rzeczywistości: przerwanie ciąży jest – niezależnie od tego, w jaki sposób zostaje dokonane – świadomym i bezpośrednim zabójstwem istoty ludzkiej w początkowym stadium jej życia”;
• macierzyństwo zastępcze (surogację) (DI 48-50), które także narusza godność zarówno kobiety, jak i dziecka. „Uznanie godności osoby ludzkiej zawiera również uznanie godności związku małżeńskiego i ludzkiej prokreacji we wszystkich wymiarach. W tym kierunku uzasadnione pragnienie posiadania potomstwa nie może zostać przekształcone w «prawo do dziecka»” (DI 49);
• eutanazję. Deklaracja stwierdza ze smutkiem, że „istnieje powszechne przekonanie, że eutanazja lub wspomagane samobójstwo są zgodne z poszanowaniem godności osoby ludzkiej. W obliczu tego faktu należy stanowczo potwierdzić, że cierpienie nie powoduje utraty godności przez chorego, która jest jemu przynależna na sposób istotowy i niezbywalny” (DI 51). Po raz kolejny kluczowe jest tu pojęcie „istotowy” – godność człowieka nie daje się bowiem stopniować i nie jest zależna od czynników takich jak stan zdrowia czy wiek;
• niepełnosprawność, określaną w Deklaracji mianem „różnej sprawności”. Niestety także i tu narzuca nam się „kultura odrzucenia”: „w niektórych kulturach osoby z niepełnosprawnością są czasami marginalizowane, jeśli nie wręcz uciskane i traktowane jak prawdziwe «odpady»” (DI 53);
• teorię gender i zmianę płci (DI 55-60). Deklaracja rozróżnia tu przypadki anomalii narządów płciowych, które wymagają pomocy medycznej od zmiany płci wynikającej z teorii gender, będącej „niezwykle groźną” formą ideologicznej kolonizacji. Jak zauważa Deklaracja, jej „naukowa spójność jest przedmiotem wielu dyskusji w środowisku ekspertów” (DI 57). Jest to wyjątkowo łagodne ujęcie kwestii i być może warto by tu powiedzieć jasno, że teorii gender brakuje jakiejkolwiek spójności i jest wprost niezgodna z faktami.
• Ostatnim obszarem, o którym wspomina Deklaracja (zaznaczając wcześniej, że podane dziedziny nie wyczerpują tematu) jest „przemoc cyfrowa”. W świecie cyfrowym bowiem uwydatniają się ze szczególną ostrością wszelkie negatywne zjawiska godzące w dobro człowieka: wyzysk, wykluczenie, przemoc, manipulacja, kłamstwo, pornografia, nadużycia seksualne, poniżanie innych i nieszanowanie ich prawa do prywatności. „Szacunek dla drugiego człowieka całkiem się rozpada, a w ten sposób właśnie, podczas gdy tego człowieka odsuwam, ignoruję i trzymam na dystans, mogę bezwstydnie wtargnąć w jego życie, aż do skrajności” (DI 61). Nie można się biernie przyglądać tym zagrożeniom, ale „wspólnota ludzka musi być proaktywna w reagowaniu na te tendencje”.

Poszukując głębokich przyczyn braku poszanowania godności ludzkiej, trudno nie dostrzec faktu, że zanegowanie wypracowanej na gruncie chrześcijańskim antropologii prowadzi nieuchronnie do bardzo zawężonego rozumienia człowieczeństwa, a to z kolei skutkuje coraz groźniejszymi naruszeniami ludzkiej godności. Gdy zgubimy z pola widzenia którykolwiek z trzech kluczowych elementów antropologicznych, muszą się pojawić wypaczenia. Te trzy elementy to: 1) stworzenie człowieka na obraz Boga, nadające człowiekowi najwyższą możliwą godność w całym świecie stworzonym; 2) wcielenie Chrystusa, które potwierdza tę godność – zwłaszcza u osób najsłabszych, najbardziej pokrzywdzonych i zepchniętych na margines, a jednocześnie ma charakter odkupieńczy; 3) powołanie człowieka do relacji z Bogiem, które nadaje właściwy kierunek ludzkiej wolności (DI 17-21).

Proponowane współcześnie wizje człowieczeństwa, które rzekomo można definiować dowolnie, negując jego naturalny charakter, na przykład poprzez redefinicję płci, brzmią być może atrakcyjnie, są jednak z gruntu fałszywe. Naturę można wykorzystywać i kształtować, nie można jej jednak negować. Już starożytni Rzymianie znali zasadę „Naturam expellas furca tamen usque recurret” (Horacy), nie jest to więc prawda wyłącznie chrześcijańska, ale po prostu zdroworozsądkowa. Istotne jednocześnie, aby naturę ludzką postrzegać nie tylko w perspektywie doczesności, ale odkryć jej element nadprzyrodzony. Bez niego bowiem trudno jest zrozumieć samego siebie i odnaleźć sens życia, a wszelkie wysiłki porządkowania życia społecznego, którym zabraknie odniesienia do wyższych wartości, nie przyniosą trwałej zmiany.

Dykasteria Nauki Wiary DODANE 08.04.2024

Deklaracja Dignitas infinita o godności człowieka

Dykasteria Nauki Wiary: Deklaracja Dignitas infinita o godności człowieka (8 kwietnia 2024). Pełny tekst dokumentu.