Filozofia a nauka

W fikcyjnym dialogu pomiędzy Lakatosem i Feyerabendem, bardzo wdzięcznie skonstruowanym przez Matteo Matterliniego⁽¹⁾, Feyerabend wyraża taką oto opinię dotyczącą filozofii nauki:

Każda refleksja z zakresu filozofii nauki winna odpowiedzieć na dwa podstawowe pytania: (1) co to jest nauka? Tj., w jaki sposób ona się rozwija, jakie są jej wyniki, w czym jej procedury, standardy i wyniki różnią się od procedur, standardów i wyników innych dziedzin refleksji. (2) Co czyni naukę godną uwagi? Tj., co sprawia, iż jest ona bardziej godna uwagi od np. ideologii Azande, od innych form poznania mających inne standardy [...] czy też od 'nauki arystotelików'?⁽²⁾

Sądzę, iż w tym sformułowaniu Feyerabenda kryje się interesujący program dotyczący filozoficznej refleksji dotyczącej nauki i jednocześnie propozycja pewnej systematyzacji tejże refleksji. Otóż powyższe dwa pytania Feyerabenda można przetłumaczyć na dwa inne pytania, które chciałbym sformułować w sposób następujący:

(1) Co to jest nauka - tj., jak nauka się rozwija, jakie są jej standardy, jaki typ racjonalizmu w niej obowiązuje, jakie są kryteria wyboru i weryfikacji/falsyfikacji teorii naukowych itp. Innymi słowy, chodzi tutaj o wszystkie te tematy, które zwykle znajdują się w standardowych podręcznikach filozofii nauki⁽³⁾. Ten rodzaj filozoficznej refleksji poświęconej nauce proponuję nazywać wewnętrzną filozofią nauki.

Skoro istnieje wewnętrzna filozofia nauki, to słusznie należy oczkiwać istnienia zewnętrznej filozofii nauki. Jej program określony jest przez następujące pytanie:

(2) Jakie jest miejsce i znaczenie nauki pośród innych kontekstów poznawaczych, czy też typów refleksji, dotyczących świata, człowieka i Boga? Pytanie to wykracza poza program wewnętrznej filozofii nauki i jeżeli jest ono podejmowane jedynie na jej gruncie, to prowadzi zwykle do fragmentarycznych raczej wyników⁽⁴⁾.

Aby mieć pełny przegląd różnego typu pytań powstających w relacji nauka-filozofia, należy tutaj jeszcze wspomnieć tę grupę zagadnień, którą określa się często mianem "filozofii w nauce". Nie jest to właściwie samodzielna dziedzina refleksji; chodzi tutaj raczej o pewne klasyczne zagadnienia filozoficzne, które w nauce uzyskują nowe sformułowania i, czasem, nowe interpretacje⁽⁵⁾.

Podsumowując te wstępne uwagi stwierdzić należy, iż refleksja filozoficzna poświęcona nauce może być zasadniczo podzielona na trzy grupy tematyczne: filozofia wewnętrzna nauki, filozofia zewnętrzna nauki i filozofia w nauce⁽⁶⁾. Przejdę teraz do krótkiej charakterystyki tych trzech grup tematycznych.

2. WEWNĘTRZNA FILOZOFIA NAUKI

Wewnętrzna filozofia nauki, ściśle rzecz biorąc, pokrywa się z tym, co zwykle określa się mianem filozofii nauki. W tym sensie większość publikacji takich autorów jak np. I. Lakatos, T. Kuhn czy L. Laudan należy do wewnętrznej filozofii nauki. Ponieważ zagadnienia poruszane w powyższych opracowaniach są dobrze znane, chciałbym w niniejszej części artykułu omówić nieco inną kwestię. Wyrazić ją można w następującym pytaniu: jaki jest status problemów należących do wewnętrznej filozofii nauki?

Sądzę, iż najwłaściwsza odpowiedź jest następująca: są to problemy należące do tzw. filozofii "inteligentnej". To ostatnie pojęcie, wprowadzone swego czasu przez L. Wittgensteina i odnoszące się do A. J. Ayera, oznacza ten typ filozofii, w ramach której możliwym jest postawienie pewnych problemów oraz podanie ich ścisłych (tj. jednoznacznych i praktycznie ostatecznych) rozwiązań⁽⁷⁾. Problemy tego typu nie są problemami filozoficznymi we właściwym tego słowa znaczeniu. Wydaje się bowiem, iż cechą zasadniczą (klasycznych) problemów filozoficznych jest niemożność ich ostatecznego i bezdyskusyjnego rozwiązania (nie na darmo mówi się czasem o "odwiecznych problemach filozofii")⁽⁸⁾.

Czy można podać jakieś wyjaśnienie faktu, iż problemy podejmowane przez wewnętrzną filozofię można uważać za problemy filozofii inteligentnej? Wydaje się, że tak. Aby podać zarys odpowiedzi na dopiero co postawione pytanie, odwołać się pragnę do określenia filozofii nauki (tj. w perspektywie niniejszego artykułu, do określenia wewnętrznej filozofii nauki) jako epistemologii obciętej do problematyki poznania naukowego⁽⁹⁾. Powracając teraz do postawionego wyżej pytania, zaryzykować by można hipotezę, iż owa "inteligencja" wewnętrznej filozofii nauki wynika z ograniczenia pola jej zainteresowania do samej tylko nauki. Jest to sytuacja analogiczna do tej, która właściwa jest naukom. Te ostatnie bowiem zawdzięczają, jak się wydaje, swą efektywność swoistemu ograniczeniu i spreparowaniu tej części świata, do której się odnoszą⁽¹⁰⁾.

To powiedziawszy, zaryzykować można następujące, robocze określenie wewnętrznej filozofii nauki:

wewnętrzna filozofia nauki to refleksja zmierzającą do stworzenia koherentnego, logicznego, koniecznego i spójnego systemu idei, w ramach którego każdy element dialogu doświadczalnego, który nauka prowadzi ze światem, może być zinterpretowany i wyjaśniony⁽¹¹⁾.

3. FILOZOFIA W NAUCE

M. Heller w swym podręczniku filozofii nauki stwierdza, iż "sama nauka nie jest filozofią, ale z pewnością prowadzi do filozoficznych pytań"⁽¹²⁾. Albowiem "metanaukowa refleksja nad nauką stawia, lub przynajmniej sugeruje, pytania wychodzące poza granice nauki, a więc pytania otwierające na transcendencję (lub może Transcendencję?). W takim ujęciu transcendencja nie jest naukową hipotezą, lecz poznawczym horyzontem, rzucającym wyzwanie zamyśleniu nad nauką i jej granicami⁽¹³⁾.

Pytania, o których wyżej wspomina M. Heller, należą do grupy określonej na wstępie niniejszego artykułu mianem problemów filozoficznych w nauce⁽¹⁴⁾. Ściśle rzecz biorąc, przekraczają one kompetencje wewnętrznej filozofii nauki i mogą być uważane za nowe sformułowania "odwiecznych problemów filozoficznych", które prócz sformułowania w nowym języku i na nowym gruncie poznawczym, uzyskują też często nową, choć nigdy ostateczną i jednoznaczną, interpretację. Znakomitym przykładem tego typu zagadnień jest cała seria pytań (np. "jak musi być zbudowany świat, byśmy go mogli poznać?"), które T. Kuhn stawia w ostatnim akapicie swej klasycznej książki Struktura rewolucji naukowych, pozostawiając je - nie przypadkiem, jak sądzę - bez odpowiedzi⁽¹⁵⁾.

Tak więc chodzi tutaj właściwie o nowe wersje "starych" pytań. Istnieją jednak pytania dotyczące nauki i należące do filozofii we właściwym tego słowa znaczeniu, a które to pytania nie są odwieczne, bo mają tyle tylko stuleci, ile ich ma nauka, a które dotyczą nauki w jej najgłębszym wymiarze. Pytania te wyznaczają program zewnętrznej filozofii nauki, i, podobnie jak inne kwestie filozoficzne, nie posiadają ostatecznych i bezdyskusyjnych rozwiązań.

4. ZEWNĘTRZNA FILOZOFIA NAUKI

Zacznę od banalnej konstatacji dotyczącej "pluralizmu" różnych wersji świata, w których żyje człowiek (takimi wersjami świata są np. nauka, teologia, filozofia, malarstwo czy literatura)⁽¹⁶⁾. Być może najciekawszym aspektem filozoficznym tej konstatacji jest nie tyle samo istnienie i pluralizm tych wersji świata, ile pytanie o specyfikę każdej z owych wersji świata oraz o wzajemne relacje istniejące pomiędzy nimi.

Program zewnętrznej filozofii nauki podejmuje te właśnie zagadnienia w odniesieniu do tej wersji świata, którą jest nauka. By ująć rzecz jeszcze jaśniej, program zewnętrznej filozofii nauki może być wyrażony w dwóch pytaniach:

(1) jakie są specyficzne i podstawowe cechy naukowego kontekstu poznania

oraz

(2) jakie jest miejsce i znaczenie naukowego kontekstu poznania pośród innych kontekstów poznawczych.

Rozważania zmierzające do odpowiedzi na powyższe pytania mogą być podjęte w ramach takiej koncepcji filozoficznej, w której dopuszcza się istnienie wielości różnych wersji świata (kontekstów poznawczych). Istnieje wiele systemów filozoficznych spełniających ten warunek, jak np. monadologia Leibniza czy realizm "wewnętrzny" H. Putnama.

Zewnętrzna filozofia nauki to jakby "geografia poznania", w której bada się charakterystyki, wzajemne położenie, różnice i podobieństwa istniejące pomiędzy różnymi kontynentami (tj. kontekstami poznania lub różnymi wersjami świata), ewentualne białe plamy, itp.⁽¹⁷⁾ A ponieważ (by pozostać jeszcze na chwilę przy tej metaforze "geograficznej") różne "siatki" geograficzne (tj. różne systemy filozoficzne umożliwiające taką "geografię poznania") dają różne obrazy świata (i to różne do tego stopnia, iż w niektórych "siatkach" neguje się istnienie kontynentów, które w innych "siatkach" cieszą się oczywistym "istnieniem"), toteż i rozwiązania proponowane w ramach tak rozumianej "geografii poznania" będą różne (czasem diametralnie) i nigdy ostateczne.

5. ZAKOŃCZENIE

Podsumowując należy stwierdzić, iż zewnętrzna filozofia nauki może być uważana za część filozofii w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, zaś wewnętrzna filozofia nauki za filozofię inteligentną. Można też oczekiwać, że zewnętrzna filozofia nauki przyczyni się do lepszego zrozumienia nauki, lecz nade wszystko można się spodziewać, iż w istotny sposób przyczyni się ona do rozwoju dyskusji dotyczących dialogu pomiędzy różnymi kontekstami poznania, jak np. pomiędzy nauką i teologią⁽¹⁸⁾.

Rzecz jasna, proponowany tutaj podział na zewnętrzną i wewnętrzną filozofię nauki nie ma charakteru "twórczego", tj. nie posuwa do przodu niczego i nie odkrywa idei wcześniej nieznanych. Stara się on jedynie usystematyzować refleksję filozoficzną poświęconą nauce. W szczególności rozróżnienie to pozwala na konstatację, iż istnieją znakomite dzieła, które można zakwalifikować do zewnętrznej filozofii nauki, a które nie wnoszą właściwie nic do wewnętrznej filozofii nauki (i odwrotnie). Przykładem tego są niektóre pisma G. Hegla, M. Heideggera czy E. Husserla⁽¹⁹⁾.

Nie chodzi tu jedynie o próbę łaskawszego spojrzenia na te interpretacje nauki, które zwykle służą "wewnętrznym" filozofom nauki jako przykład niejasności, niespójności czy wręcz ignorancji (jak czasem piszą oni np. o Heglu), lecz o docenienie nowego, szerszego spojrzenia na naukę i o właściwsze usytuowanie naukowej wizji świata posród innych wersji świata. Istnieją opracowania w części realizujące ten program. Dla przykładu wspomnieć tu można tzw. naturalistyczne ujęcie nauki rozwijane m.in. przez R. N. Giere czy W. B. Dreesa lub też model nauki jako lektury "księgi natury" zaproponowany przez P. Kosso⁽²⁰⁾. Jednak pod wieloma względami jest to jeszcze program do realizacji⁽²¹⁾.

Na zakończenie niniejszego artykułu chciałbym zaproponować schemat ilustrujący wzajemne relacje pomiędzy filozofią, zewnętrzną i wewnętrzną filozofią nauki i samą nauką:

- Rysunek niedostępny w wersji elektronicznej -

Przypisy: