Problematyka ciszy

Teresa Olearczyk

PEDAGOGIA CISZY

ISBN: 978-83-7505-676-1

wyd.: WAM 2010

Część I
CISZA JAKO ZJAWISKO PRZYRODNICZE I KULTUROWE
Rozdział I

PROBLEMATYKA CISZY

W powodzi słów tonie prawda i cisza.

Cisza jest jednym z najstarszych i najbardziej pożądanych zjawisk w świecie, pomostem łączącym świat zewnętrzny z wewnętrznym. Cisza jest odpowiedzią na potrzebę współczesnego człowieka. Refleksja nad ciszą naznaczona jest całą gamą znaczeń. W tej części pracy zostaną zatem przybliżone podstawowe sposoby definiowania ciszy oraz pojęć jej pokrewnych.

1. Pojęcie ciszy

Pojęcie ciszy staje się przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin, można je traktować jako kategorię interdyscyplinarną. Zainteresowanie to wynika z realiów życia w dobie przemian, cywilizacji globalnego chaosu wartości, w kulturze hałasu i absurdów. Cisza pojawia się jako pilna potrzeba natury człowieka, w życiu którego rozprzestrzenia się pustka egzystencjalna, frustracja i lęk. Wspomniane zjawisko wymaga refleksji stawiającej problem ciszy w kontekście wychowania i teorii z nim związanych. Niewątpliwie cisza, postulowana jako wartość realizowana w procesie wychowania, odnosi się zarówno do pedagogiki, jak i do psychologii humanistycznej, która wiąże się z podmiotowym byciem i stawaniem się.

Próba określenia ciszy, jej specyfiki, ma swoje słabe i mocne strony. Termin ten, choć używany powszechnie, jest dość wieloznaczny, a nawet mylący. Zdefiniowanie ciszy wydaje się być niełatwe, choć towarzyszy ona człowiekowi w różnych sytuacjach i na różnych etapach jego życia. Cisza obecna jest w otaczającym świecie i ludzkiej osobie, w całej historii i w życiu jednostki. Dla jednych będzie równoznaczna z milczeniem, dla innych pełną wartości rzeczywistością bogato wypełnioną treścią.

Każda nauka posiada kluczowe dla siebie terminy charakterystyczne tylko dla niej, jak również pojęcia przejęte z innych dyscyplin. Terminy te są kluczowe w takim znaczeniu, że bez odwołania się do nich nie można sformułować żadnych istotnych dla tej nauki pytań i twierdzeń. Znaczenie tych określeń ujmowane jest zazwyczaj w definicji, rozumianej jako krótkie, lecz pełne określenie zmierzające do jednoznacznej charakterystyki pewnego przedmiotu¹. Przedmiotem analiz w ramach tego opracowania jest termin „cisza”, powszechnie znany, aczkolwiek równie wieloznaczny jak pojecie „wychowanie”, w pedagogice używany raczej w kontekście „bycia cicho”. W definiowaniu tego terminu należy uwzględnić jego szeroki zakres i wieloaspektowość:

• Cisza jako przedmiot badań filozofii i pedagogiki — rozumienie ciszy.
• Cisza jako środowisko dla człowieka, który żyje w wielkomiejskim gwarze lub „w naturze”, którą sam niszczy, bądź chroni. Cisza jako element ekologii.
• Cisza jako element kultury, obyczajów, zachowań, to określony sposób bycia i obycia zmieniający się wraz z przemijającym czasem.
• Cisza jako pewna metafizyczna rzeczywistość ludzka, związana z narodzinami, istnieniem, śmiercią.
• Cisza jako wartość, zajmująca pewne miejsce w hierarchii wartości, ludzkich możliwości i potrzeb.
• Cisza jako element życia duchowego; poprzez duchowość możemy mieć dostęp do życia wewnętrznego, duchowego. Jak już zostało podkreślone, termin cisza nie jest jednoznaczny, wymaga zatem wyjaśnienia, w jakim sensie będziemy go używać. Wieloznaczne i nieostre są też inne pojęcia, jakie stosuje pedagog, w szczególności w odniesieniu do procesu wychowania. Dzieje się tak dlatego, że dzięki postępowi nauki granice pojęć stają się przekraczalne, tracą swoją dotychczasową wyrazistość i znaczenie. Zatem, definicje ciszy mogą stać się źródłem nieporozumień i niepotrzebnych egzaltacji.

Niejednokrotnie spotykamy się z zestawieniem słów: cisza — milczenie, w którym to cisza miałaby nabierać wartości pozytywnych, a milczenie wręcz przeciwnie — negatywnych, zamiennie rozumianych z pustką².

M. Kuntzler twierdzi, że zarówno cisza, jak i milczenie mogą występować w podwójnym znaczeniu, autor mówi zarówno o „przygniatającej ciszy”, jak i o „żelaznym milczeniu”³. Cisza i milczenie symbolizują także śmierć jako ostateczną niemoc wydania dźwięków. Oba te pojęcia mogą wyrażać również podziw, niemy zachwyt, wielką radość w zetknięciu się z wielkim dobrem⁴. Można zatem pytać o granice semantyczne tych pojęć oraz o ich wzajemną relację. W Słowniku języka polskiego z 1992 roku pod pojęciem „cisza” znajdujemy trzy znaczenia: 1) „brak wewnętrznych dźwięków, odgłosów, hałasów, cichość, milczenie”; 2) „wezwanie do uciszenia, milczenia”; 3) „stan atmosfery bez wiatru lub z bardzo słabym powiewem”⁵. Uniwersalny słownik języka polskiego, wydany kilkanaście lat później, nieco inaczej określa to pojęcie. Zastosowane są tam pewne uściślenia: cisza jest w pierwszym rzędzie nazwana „stanem, w którym nie rozlegają się żadne dźwięki, odgłosy, hałasy, cichość, milczenie”⁶. Szukając wewnętrznej ciszy, człowiek musi zamilknąć. Na pustyni milczenie służy mnichowi nie tylko do pogłębienia życia duchowego, bądź odzyskania spokoju, jest raczej procesem życiowym określoną postawą wobec Boga. Nie stan zewnętrzny, ale wewnętrzny określa, czy ktoś jest człowiekiem milczącym. Choroba słowa to dolegliwość współczesnego człowieka, który wypowiada nadmiar słów bez treści, niewiele lub wcale nie umie słuchać.

Alegorycznie rozumie się ciszę jako „spokojne życie, spokojny czas bez zaburzeń, niezwykłych wydarzeń i wstrząsów, oraz spokój wewnętrzny, rozwagę duchową: ukojenie, uspokojenie, np. cisza w czyimś sercu, w czyjejś duszy. Twarz pełna ciszy”⁷.

Cisza może też być odczytywana jako ważenie słów — namysły nad wypowiadanym słowem, świadome używanie mowy. Wieloznaczność pojęcia ciszy to także powzięte zabiegi odnośnie do znaczeń, to związek między ciszą, a różnorodnością sytuacji życiowych, który powoduje, że jest ona używana jako określenie dosłowne lub przenośne. Cisza najczęściej łączy się z takimi wyrażeniami, jak np.: — cisza cmentarna, — cisza złowieszcza, grobowa cisza — zapowiadająca coś złego, nieprzyjemnego,
— cisza martwa, głucha, dzwoniąca w uszach,
— cisza izolacji,
— cisza na morzu,
— cisza przed burzą — oddaje stan napięcia, grozy, bezruch fal, wreszcie pojawiający się wiatr rozpryskuje fale, wzmacniając grozę zjawiska. Wydaje się, że za moment powietrze eksploduje od narastającego napięcia, albo przeciwnie, że drży od krzyku zastygłego w tej sekundzie,
— cisza twórcza, refleksyjna — warunek twórczości,
— cisza uroczysta — minutą ciszy uczcimy,
— cisza jako wyraz uznania, brak słów, — cisza samotności,
— cisza modlitewna, medytacji, adoracji, — cisza klasztorna w zakonach kontemplacyjnych,
— gombrowiczowska cisza — brak racjonalnego myślenia,
— cisza nocna, — cisza małych miasteczek — senny tryb życia, monotonia, nic się nie dzieje,
— cisza w ujęciu meteorologii — bezwietrzna pogoda,
— cisza wyborcza — to okres, w którym pod groźbą kary zabroniony jest jakikolwiek sposób agitacji. Z założenia cisza wyborcza ma być czasem, w którym obywatele, po kampanii, mogą zastanowić się, jakiego chcą dokonać wyboru. W prawodawstwie wielu krajów cisza wyborcza nie występuje (m.in. Stany Zjednoczone, Niemcy). Zgodnie z prawem, w czasie ciszy wyborczej mogą wisieć plakaty powieszone przed ciszą, ale nie mogą pojawiać się nowe. Swoistym novum naszych czasów jest cisza medialna, cisza w eterze, cisza w sieci. Słowo cisza ma też zdolność rozpowszechniania się, używamy określeń takich, jak np.: „wokół panowała cisza”, „zaległa powszechna cisza”. Użyta w formie ekspresyjnej — Cisza! Ma osiągnąć zamierzony cel przez wołającego, który chce, by było cicho „jak makiem zasiał”.

Pojęcie milczenia, choć jest ściśle związane z ciszą, ma jednak inny zakres znaczeniowy. Słownik języka polskiego pod hasłem „milczenie” podaje następujące rozumienia:

1. W odniesieniu do człowieka: nieodzywanie się, cisza bez rozmów; w odniesieniu do zwierząt: niewydawanie głosu;

2. W odniesieniu do materii nieożywionej, przedmiotów, urządzeń: niewydawanie dźwięku, cisza związana z niedziałaniem;

3. Brak przekazu wiadomości, nierozgłaszanie jakichś informacji, nieporuszanie jakiejś sprawy, dochowywanie tajemnicy⁸.

Nowy słownik języka polskiego definiuje milczenie jako ciszę, która zapada, kiedy każdy z obecnych nic nie mówi⁹.

Bogactwo znaczeniowe pojęcia „milczenie” przekłada się na wielość pojęć pochodnych, jak, np. przemilczenie, które definiowane jest jako zachowanie tajemnicy, zatajenie jakiejś informacji, faktu; przemilczenie wstydliwego incydentu w życiu¹⁰, zachowanie czegoś w tajemnicy, zatajenie jakiejś informacji, nie zabieranie głosu wtedy, kiedy ma się na dany temat określoną wiedzę, informację, której nie chce się ujawnić. Inny słownik przemilczenie definiuje jako działanie celowe, jako niewypowiedzenie czegoś, zatajenie, np. przemilczenie swojego udziału w partyzantce czy jakiejś organizacji¹¹.

Z przedstawionych definicji słownikowych można wysnuć wniosek, że zarówno pojęcie ciszy, jak i milczenia mówi o tej samej rzeczywistości, z tą różnicą, że cisza opisuje ją od strony obiektywnej, mówi o pewnym stanie fizycznym i psychicznym (pozostanie w ciszy — cisza wewnątrz człowieka, harmonia, spokój), podczas gdy milczenie, od strony subiektywnej — wiąże się ono z czynnością osoby, która milczy, pojęcie to wskazuje charakter wolicjonalny. Wartością ciszy jest jej moc, tkwiąca w możliwości opanowania chaosu. W tej pracy ciszę będę definiowała jako zjawisko fizyczne, badalne (pomiar dźwięku, decybeli) i jako zjawisko psychiczne czy duchowe, które może być rozmaicie pojmowane i rozmaicie spełniane (cisza jako warunek rozwoju życia wewnętrznego, jakość egzystencji człowieka, harmonia wewnętrzna). Nie każdy rodzaj przeżyć związanych z ciszą można zwerbalizować, ponieważ stanowi ona specyficzną rzeczywistość.

To proste założenie wyjściowe nasuwa pewne kłopoty. Nie wzięto pod uwagę uwarunkowań ciszy, które mogą być zmienne, w zależności od sytuacji, czasu, wieku. Oczywiście, z przyjęcia definicji, która jest szeroka i wymaga doprecyzowania, wynika niemożność stworzenia jednego obrazu ciszy, gdyż różne są jej uwarunkowania.

Ciszę można definiować także jako przestrzeń ekologiczną dźwięków przyrody, sprzyjającą przeżyciom estetycznym, artystycznym i duchowym, a także przestrzeń spotkania ludzkiej egzystencji z transcendencją. Perspektywa ciszy prowadzi ku czemuś, ku jakiemuś celowi. Definiując ciszę, nie sposób pominąć jednostki w przyrodzie, historyczności, sacrum, bycia z innymi ludźmi. W szczególnych sytuacjach zachowanie ciszy jest nie tylko prawem, ale i obowiązkiem pedagogicznym.

Obecnie można opisać pewne przyczyny, symptomy zainteresowania problematyką ciszy z powodów naukowo-poznawczych, a także społeczno-praktycznych. Okazuje się, że pojecie ciszy, po odpowiednim jego doprecyzowaniu i uściśleniu, może być kategorią pomocną dla wyjaśniania i opisu szeregu zjawisk społecznych, kulturowych i pedagogicznych, takich jak: kultura, postawy i zachowania jednostek oraz grup społecznych, religia, filozofia i inne. Ciszę należy rozumieć jako zjawisko złożone, dokonujące się zarówno w sferze dźwiękowej, komunikacji interpersonalnej, informacyjnej, jak i w sferze zachowań. W każdym z wymienionych obszarów pojęcie to jest opisywane i wyjaśniane przez odpowiednie subdyscypliny nauk psychologicznych, społecznych, kulturologicznych i filozoficznych. Problematyka ciszy pojawia się często w muzyce, literaturze, szczególnie w malarstwie, filozofii, jednakże na gruncie pedagogiki jest to zagadnienie nie dość doceniane. Narastanie hałasu w przestrzeni życia współczesnego człowieka i ujawnianie się jego skutków, zauważalnych szczególnie w szkole, wymaga pogłębionej i krytycznej wielostronnej i zobiektywizowanej analizy, poważnej naukowej refleksji. Aktualne starania o prawidłowy wszechstronny rozwój człowieka, jego funkcjonowanie, zarówno w życiu społecznym, jak i w sferze kultury, nauki, w dziedzinie mentalności, stawiają nas wobec pytania o pozytywne i negatywne cechy ciszy, o możliwości jej zastosowania jako jednej z metod w praktyce pedagogicznej.

Cisza jest przestrzenią, w której dokonuje się refleksja, akt poznania samego siebie i przemiana wewnętrzna. Pomaga ona w opanowaniu, władaniu — „zarządzaniu” własnym „ja”, przez co uzyskuje się równowagą wewnętrzną.

Rozpatrując pojęcie ciszy w szerokim znaczeniu, można przyjąć, że cisza jest procesem zachodzącym w strukturze przestrzeni zarówno fizycznej, jak i psychicznej, w której podejmowane są działania komunikacyjne¹², dokonujące się w toku wzajemnych relacji między dwiema osobami. Są to najczęściej relacje bezsłowne, w czasie których spotykające się ze sobą osoby, otwierają się na siebie nawzajem, mają poczucie własnej i cudzej wolności oraz godności.

Fenomenologia i egzystencjalizm, kładąc nacisk na niepowtarzalność jednostki ludzkiej, wskazały na konieczność wniknięcia w jej światopogląd oraz na potrzeby rozwoju, wyboru samotworzenia się, autonomii i tożsamości. C. Rogers twierdził, że nie ma wiedzy wolnej od podmiotowości, każda ze stron wnosi swoje doświadczenie, stąd też wywodzi się postulat psychologii humanistycznej, nakazujący koncentrować uwagę na relacji: nadawca — komunikat — obiorca. W tę konwencję wpisuje się cisza, która jest komunikatem. Rozpatrywana w kategoriach komunikatu cisza może być czymś pozytywnym lub negatywnym. Negatywny aspekt ciszy wyraża się we wzajemnej obojętności lub lęku przed wygłaszaniem własnych opinii, co znakomicie wyjaśnia teoria milczenia E. Noelle Neuman¹³. Opisuje ona nieustający dramat publicznego uznania lub dezaprobaty, wyczulenie na to, co myślą inni oraz lęk przed izolacją spowodowaną wypowiadaniem własnych opinii. Cisza nacechowana brakiem zainteresowania drugą osobą wyraża obojętność. Osoby nie okazują, nie potrzebują, bądź nie oczekują przejawów zainteresowania. Drugi człowiek staje się elementem wystroju wnętrza, który zajmuje przestrzeń. Zamiast rozmowy pojawia się jej substytut: hałas telewizora lub szelest klawiatury komputera.

Cisza w relacjach międzyludzkich nie oznacza idealnego spokoju, w głębi nich dzieje się mnóstwo przeżyć niezwerbalizowanych i nieujawnionych. Pozytywnym aspektem opisywanego zjawiska będzie łączenie ciszy z empatią, która zawiera w sobie element zaufania jako sposób szczególnego bycia z drugą osobą.

¹ J. Herbut (red.), Leksykon filozofii klasycznej, Lublin 1997, s. 102.

² R. Mleczko, Cisza, to słowa szukanie, Częstochowa 1997, s. 3, 8.

³ M. Kuntzler, Der Verlust der Stille. Th eologische Uberlegunen zu einem bedrohlichen Symptom, „Liturgisches Jahrbuch” 52 (2002), s. 159.

⁴ Por. M. Kuntzler, Der Verlustder Stille, art. cyt., s. 160.

⁵ M. Szymczak (red.) Słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 1992, s. 308.

⁶ S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 2006, s. 474.

⁷ S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, dz. cyt., s. 475.

⁸ M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1992, s. 174-175.

⁹ Nowy słownik języka polskiego, red. E. Sobol, Warszawa 2002, s. 460.

¹⁰ Inny słownik języka polskiego PWN, red. B. Dunaj, Kraków 2000, s. 317.

¹¹ Inny słownik języka polskiego, red. M. Bońko, Warszawa 2000, s. 317.

¹² Działanie komunikacyjne zachodzi wtedy, „kiedy uczestnicy koordynują plany działania nie przez egocentryczną kalkulacje (szans) sukcesu, lecz przez akty dochodzenia do porozumienia”. Por. J. Habermas, Teoria działania komunikacyjnego, t. 1, Racjonalność działania a racjonalność społeczna, PWN Warszawa 1999, s. 473.

¹³ E. Noelle-Neuman, Spirala milczenia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2004.

opr. aw/aw