Ku Niepodległej - Polska droga od niewoli do wolności

Niepodległość Polski jest następstwem złożonego procesu obejmującego powstania, liczne krwawe bitwy, opór skierowany przeciw zaborcom i nieustanną troskę o świadomość narodową.

Dla Rzeczypospolitej 2 połowa XVIII wieku była tragiczna, bowiem kraj osłabiony wewnętrznym kryzysem ustrojowym i regresem gospodarczym stał się łatwym łupem dla sąsiadujących z nim mocarstw — Rosji, Prus i Austrii.Już w 1772 roku ich władcy zawarli porozumienie rozbiorowe, odbierając Rzeczpospolitej jedną czwartą jej terytorium. To bolesne wydarzenie stało się impulsem do podjęcia reformy ustrojowej państwa i w 1791 roku Sejm Czteroletni uchwalił pierwszą europejską konstytucję — Konstytucję Trzeciego Maja.

Jednak niektórzy magnaci wrogo nastawieni do reform doprowadzili do zawiązania się konfederacji targowickiej skierowanej przeciw królowi i wprowadzonym zmianom ustrojowym, którą poparła caryca Katarzyna II i w 1792 roku doszło do wojny polsko-rosyjskiej. Zakończyła się ona porażką zwolenników reform i podpisaniem w 1793 roku, przez Rosję i Prusy traktatu rozbiorowego.

W jego wyniku Rzeczypospolita utraciła dalszą część swego terytorium.

Zrywy niepodległościowe

W odpowiedzi na ten rozbiór w 1794 roku wybuchło powstanie skierowane przeciwko Rosji, zwane kościuszkowskim, które zakończyło się klęską, a jesienią następnego roku Rosja, Prusy i Austria podpisały trzecie porozumienie rozbiorowe i Rzeczypospolita została całkowicie wymazana z mapy Europy, a dla jej mieszkańców rozpoczęła się 123-letnia niewola zaborcza, przerwana krótkim okresem pewnej namiastki niepodległości w czasach Księstwa Warszawskiego (1807-1815).

Jednak Polacy nie pogodzili się z utratą wolności i szukając dróg prowadzących do jej odzyskania chwytali za broń, walcząc z armią carską w powstaniach listopadowym (1830-1831) i styczniowym (1863), a w 1848 roku — podczas ogólnoeuropejskiej Wiosny Ludów — z Prusami (powstanie wielkopolskie) i z Austrią (walki w Krakowie i Lwowie). Pomimo krwawego tłumienia przez zaborców naszych narodowych zrywów powstańczych, a także represji politycznych oraz rusyfikacji i germanizacji społeczeństwa, Polacy nie porzucili marzeń o niepodległości.

Postulat odbudowy niepodległego państwa miały w swoich programach także polskie partie polityczne, które rozwijały się przede wszystkim w Galicji cieszącej się sporą autonomią. Tam też szukali schronienia aktywiści partyjni ścigani w zaborze rosyjskim.

Niepokoje w Europie

Nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości ożywiły się pod koniec XIX wieku i w pierwszych latach następnego stulecia, kiedy pojawiły się spory między państwami zaborczymi i doszło do ich skupienia się w dwóch przeciwstawnych blokach polityczno-militarnych (tzw. Trójprzymierzu — Niemcy, Austro-Węgry i Włochy, zwanym blokiem państw centralnych oraz Trójporozumieniu — Rosja, Francja i Wielka Brytania, zwanym Ententą), a kryzysy międzynarodowe o podłożu narodowościowym doprowadzały do lokalnych wojen.

W tamtym niespokojnym czasie możliwość wybuchu wojny o ogólnoeuropejskim zasięgu stawała się coraz bardziej realna i w związku z tym należało się do niej przygotować, by kwestię niepodległości Polski w odpowiednim momencie postawić na szerokim międzynarodowym forum.

Podejmując te przygotowania Polacy musieli jednak w pierwszej kolejności odpowiedzieć sobie na pytanie — po której stronie konfliktu się opowiedzieć?

Poszukiwanie dróg ku Niepodległej

Powstały w tym zakresie trzy koncepcje. Pierwsza z nich — prorosyjska, głoszona przez środowisko o poglądach narodowo-demokratycznych, skupione w Komitecie Narodowym Polski Romana Dmowskiego, zakładała poparcie w nadchodzącym konflikcie Rosji i bliski związek z tym mocarstwem, ale z posiadaniem przez Polskę dużej autonomii. Z kolei drugą koncepcję wysunęli konserwatyści galicyjscy, którzy liczyli na przekształcenie Austro-Węgier w monarchię trialistyczną — austro-węgiersko-polską, ale nie myśleli o szerszym angażowaniu się Polaków w działania zbrojne. Natomiast trzecia koncepcja, zakładająca walkę zbrojną o niepodległość w przymierzu z państwami centralnymi, powstała w środowisku działaczy lewicowych związanych z ugrupowaniem PPS „Frakcja Rewolucyjna”, w którym ważną rolę odgrywał Józef Piłsudski oraz z konspiracyjnym Związkiem Walki Czynnej, założonym we Lwowie w 1908 roku przez Kazimierza Sosnkowskiego, bliskiego współpracownika przyszłego Marszałka Polski. Celem tego Związku, który zorganizował dwa Związki Strzeleckie (we Lwowie i Krakowie) i patronował Polskimi Drużynami Strzeleckimi, było przygotowanie kadry dla przyszłej armii polskiej.

Z chwilą wybuchu I wojny światowej Polacy chwycili za broń już w pierwszych dniach jej trwania, by zademonstrować światu swe prawa do własnego państwa. Jako pierwszy walkę podjął — u boku armii austriackiej — Józef Piłsudski, który 6 sierpnia 1914 roku wkroczył na czele kompanii kadrowej na teren zaboru rosyjskiego, a nieco później w Galicji powstały Legiony Polskie, które w ciągu roku rozrosły się do trzech brygad i walczyły w latach 1914-1916 z armią rosyjską m.in. w Małopolsce, Karpatach Wschodnich, na Lubelszczyźnie i Wołyniu. Natomiast zwolennicy współpracy z państwami Ententy doprowadzili do utworzenia u boku armii rosyjskiej niewielkiego oddziału ochotniczego zwanego Legionem Puławskim.  Ponieważ działania wojenne na froncie wschodnim toczyły się na terenach Królestwa Polskiego monarchowie walczących ze sobą państw zaborczych starali się pozyskać Polaków do opowiedzenia się po ich stronie i włączenia w działania zbrojne.

Stawką była Polska

W tym celu władcy Niemiec i Austro-Węgier 5 listopada 1916 roku proklamowali utworzenie sprzymierzonego z nimi Królestwa Polskiego z namiastką rządu — Tymczasową Radą Stanu, w skład której wszedł także Piłsudski z wojskiem polskim — Polską Siłą Zbrojną, w której szeregach walczyć mieli żołnierze I i III Brygady Legionów Polskich, przekazanych w kwietniu 1917 roku przez władze austriackie Niemcom. Działanie to wywołało jednak sprzeciw Piłsudskiego i zerwanie jego dalszej współpracy z państwami centralnymi. Wystąpił on z Tymczasowej Rady Stanu i doprowadził do tzw. kryzysu przysięgowego, czyli odmowy złożenia przez legionistów przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec. Efektem tego było jego uwięzienie w Magdeburgu i internowanie legionistów w obozach w Beniaminowie i Szczypiornie. Natomiast w Rosji car Mikołaj II pod koniec 1916 roku ogłosił zamiar utworzenia wolnego państwa polskiego złożonego z ziem trzech zaborów, a po rewolucji lutowej, rosyjski Rząd Tymczasowy 30 marca 1917 roku, uznał prawo Polaków do samostanowienia i niepodległości.

W militarnych dziejach I wojny światowej ważne miejsce zajmuje przyłączenie się Stanów Zjednoczonych do Ententy w kwietniu 1917 roku, a dla sprawy polskiej podobną rolę odegrało przemówieniu amerykańskiego prezydenta Woodrowa Wilsona do kongresu w styczniu 1918 roku, w którym uznał on odbudowę niepodległej Polski z dostępem do morza za jeden z warunków zawarcia trwałego pokoju. W tym też miesiącu do grona orędowników powstania wolnego państwa polskiego dołączył premier Wielkiej Brytanii, David Lloyd George.

Zakończenie wojennych zmagań przyśpieszył rozpad Austro-Węgier, który nastąpił w połowie października 1918 roku i rewolucja berlińska i abdykacja cesarza Niemiec Wilhelma II 9 listopada 1918 roku. Dwa dni później w Compiègne państwa Ententy podpisały z Niemcami układ o zawieszeniu broni. Wojna zakończyła się.

Polski listopad

Jednak na naszych polskich ziemiach — w obliczu coraz bardziej zbliżającej się wojennej klęski Niemiec i Austro-Węgier — już 7 października 1918 roku Rada Regencyjna, która zastąpiła Tymczasową Radę Stanu ogłosiła niepodległość Polski, a w nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej Ignacego Daszyńskiego. W przeddzień kapitulacji Niemiec do Warszawy powrócił z twierdzy magdeburskiej Piłsudski, któremu Rada Regencyjna 11 listopada oddała naczelne dowództwo nad wojskiem, a trzy dni później przekazała całą władzę polityczną jako Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa i Naczelnemu Wodzowi. Podporządkował się mu także rząd lubelski. Po 123 latach Polska odzyskała upragnioną niepodległość.

opr. mg/mg