Anoreksja: przyczyny i konsekwencje

Anoreksja to choroba, która dotyka obecnie coraz większą liczbę dzieci i młodzieży. Jest ona zwykle jednym z przejawów somatyzacji. Somatyzacja to sytuacja, w której dany człowiek za pomocą ciała i funkcji fizjologicznych sygnalizuje i wyraża te problemy, które mają podłoże pozacielesne. Tendencja do somatyzacji pojawia się zwłaszcza wtedy, gdy ktoś nie jest świadomy swoich problemów psychicznych, moralnych, duchowych, religijnych czy społecznych i gdy nie chce lub nie potrafi ich przezwyciężyć. Sygnalizowanie i odreagowanie problemów pozacielesnych za pomocą języka ciała dokonuje się najczęściej poprzez zaburzenia snu, układu oddychania (do astmy włącznie), funkcji krążenia (nadciśnienie, zakłócenia pracy mięśnia sercowego), a także funkcji odżywania. Gdy chodzi o te ostatnie zaburzenia, to przejawiają się one kompulsywnym, odruchowym sięganiem po pokarm, albo przeciwnie — odrzucaniem pokarmu, a nawet zmianami chorobowymi w układzie pokarmowym (np. owrzodzenie żołądka).

U podstaw anoreksji leżą zwykle poważne problemy psychospołeczne. Z tego właśnie względu trudności w przyjmowaniu pokarmów, aż do jadłowstrętu włącznie, nie mają podłoża fizjologicznego i leczenie farmakologiczne z reguły nie przynosi żadnej poprawy. Trzeba pamiętać, że odżywianie jest funkcją, poprzez którą człowiek zaspakaja wiele różnych potrzeb. Dziecko karmione przez matkę otrzymuje od niej nie tylko pokarm fizyczny, ale miłość, czułość, bliskość, poczucie bezpieczeństwa, kontakt osobisty. Odżywianie jest zatem rodzajem ważnego rytu w danej rodzinie i w każdej wspólnocie osób. Nic więc dziwnego, że zaburzone kontakty i toksyczne więzi prowadzą również do poważnych zaburzeń w odżywianiu.

Anoreksja jest zjawiskiem bardzo rzadkim wśród niemowląt w pierwszych czterech miesiącach życia. Częściej pojawia się między piątym a ósmym miesiącem po narodzeniu dziecka. Wiąże się to zwykle z zakończeniem karmienia piersią i ze zmianą sposobu odżywania. Anoreksja u niemowląt może przejawiać się w formie zupełnej pasywności wobec pokarmu, albo w formie aktywnego odrzucenia pokarmu, aż do agresji i wymiotów włącznie. Dochodzi wtedy do walki między rodzicami a dzieckiem. Efektem jest tyranizowanie dziecka ze strony rodziców lub poddanie się dorosłych naciskom i szantażom ze strony dziecka. W obu przypadkach zostaje poważnie zaburzona więź dziecka z rodzicami. Trzeba jednak pamiętać, że więź ta musiała być już wcześniej w jakimś aspekcie problematyczna i dlatego spowodowała zaburzenia w przyjmowaniu pokarmu.

Najczęstszą i najpoważniejszą formą anoreksji jest anoreksja mentalna (a zatem nie zdeterminowana organicznie) w wieku dorastania. Po raz pierwszy opisał ją w połowie XIX wieku E. Lasčgue i W. Gull. Anoreksja tego typu ma przejawy podobne do histerii i dotyka zwykle dziewcząt, które podporządkowują sobie najbliższe otoczenie, bywają rozpieszczane i stawiane w centrum uwagi, pochodzą ze sfer o wyższym statusie społecznym i materialnym. Rzadziej anoreksja pojawia się na skutek jakiegoś szoku emocjonalnego lub łatwo zauważalnych konfliktów i napięć psychicznych. Zwykle przyczyny anoreksji są niedostrzegalne dla samych zainteresowanych i ich bliskich. W 45% przypadków anoreksja jest poprzedzana przejściem na dietę odchudzającą. W 40% przypadków pojawia się w kontekście silnej rywalizacji w ramach więzi rodzinnych lub w odniesieniu do innych osób, mających ważne znaczenie emocjonalne.

Osoba dotknięta anoreksją nie martwi się tym zaburzeniem. Twierdzi, że czuje się dobrze i że nie ma potrzeby jeść więcej, niż to czyni. Nie jest to jednak prawdą, gdyż w rzeczywistości osoba ta przeżywa niepokój, zamyka się w sobie, uruchamia mechanizmy obronne, a jej relacje z innymi ludźmi stają się coraz bardziej powierzchowne i niespokojne. Gdy problem zaczyna przybierać dramatyczne rozmiary, wtedy osoba dotknięta anoreksją zaczyna negować podstawowe fakty. A gdy najbliżsi przymuszają ją do jedzenia, wtedy broni się poprzez wymioty, zażywa środki przeczyszczające, podaje błędne informacje o aktualnej wadze ciała, albo przeciwnie: odżywia się po kryjomu i popada w czasową bulimię.

Wraz z rozwojem choroby widać coraz wyraźniej, że to, co wydawało się problemem wewnątrzpsychicznym osoby odmawiającej przyjmowania pokarmów, okazuje się problemem interpersonalnym. Zaczyna się etap otwartej walki w postaci coraz silniejszych nacisków, by osoba dotknięta anoreksją zaczęła wreszcie jeść. W odpowiedzi przychodzi zwykle jeszcze bardziej radykalne odrzucenie wszelkich pokarmów. Wtedy staje się jasne, że dotychczasowe kompromisy z chorym były błędem i rodzina zwraca się do lekarzy o pomoc medyczną. U osoby chorej agresywna obrona przemienia się stopniowo w kruchość emocjonalną, apatię i smutek, a jej ciało traci czasem nawet połowę swojej normalnej wagi. Następuje spowolnienie metabolizmu, pojawia się anemia i zaburzenia hormonalne.

Podstawowym problemem w przypadku anoreksji nie są zjawiska fizjologiczne czy jakieś predyspozycje anatomiczne, lecz postawa buntu danej osoby wobec życia i własnego środowiska. Z tego właśnie względu anoreksja bardzo rzadko występuje jednocześnie u innych członków rodziny, a pomoc o charakterze medycznym jest nieskuteczna. Szansę na zmianę sytuacji stwarza natomiast psychoterapia i/lub zmiana środowiska. Psychospołeczne podłoże anoreksji potwierdza fakt, że w 50% przypadków anoreksja dotyczy jedynaczek, w 20% córek pierworodnych, a u dziewcząt występuje wielokrotnie częściej niż u chłopców. Osoby dotknięte anoreksją mają często problemy z realistyczną percepcją siebie i w własnego ciała oraz z zachowaniem rozsądnych granic w kontakcie ze światem zewnętrznym.

Gdy chodzi o szczegółowe uwarunkowania anoreksji, to mogą one wynikać z dążenia do osiągnięcia wyidealizowanego modelu kobiecości albo przeciwnie — z odrzucenia własnej płci. W tym drugim przypadku osoba dotknięta anoreksją może uważać się za „feministkę”. Tymczasem w rzeczywistości — jak większość „feministek” — okazuje się wirilistką, czyli kimś, kto usiłuje upodobnić się w wyglądzie i stylu życia do mężczyzn i kto w naśladowaniu mężczyzn upatruje drogę do realizacji własnej osobowości oraz do zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa. Anoreksja może być ponadto przejawem zachowań autodestrukcyjnych lub wynikać z chęci uwolnienia się od poczucia winy. Ponadto może wiązać się z lękiem wobec własnej seksualności, płodności albo dorosłości. W innych przypadkach może to być drastyczna próba udowodnienia sobie zdolności do panowania nad własnym ciałem i własnym życiem.

Podsumowując powyższe analizy można stwierdzić, że u podstaw anoreksji leży zwykle bunt przeciw życiu w określony sposób i w określonym środowisku. Matki córek dotkniętych anoreksją są zwykle kobietami, które odnoszą sukcesy w pracy zawodowej i środowisku społecznym, a jednocześnie mają tendencję do perfekcjonizmu. Często okazują się jednak wewnętrznie sfrustrowane i dążą do doskonałego wypełniania również roli matki. Z kolei ojcowie — nawet, jeśli osiągają sukcesy zawodowe i finansowe — czują się odsunięci na drugi plan i bywają pasywni w środowisku rodzinnym. Są zbytnio przejęci tym, co zewnętrzne i powierzchowne. Oczekują od dzieci wielkich sukcesów i dużej pewności siebie. Obydwoje rodzice troszczą się bardziej o prawidłowe wypełnienie swych zewnętrznych funkcji i obowiązków, niż o wewnętrzną, pogłębioną więź z dzieckiem. Ponadto nie są zwykle świadomi konfliktów, jakie przeżywają w relacji mąż - żona. W tej sytuacji matka dąży do podporządkowania córki własnym potrzebom i do izolowania jej od ojca. Ta sytuacja prowokuje córkę do nieświadomego buntu psychicznego.

Według różnych badań wśród nastolatków dotkniętych anoreksją tylko 3% do 20% to chłopcy. Ci ostatni są zwykle znacznie bardziej pasywni i apatyczni niż dziewczęta. Ich matki mają tendencję do wyraźnej agresji wobec swoich synów lub do zachowania nadmiernej bliskości. Chłopcy dotknięci anoreksją przeżywają zwykle trudności w relacji z innymi ludźmi, mają wyraźnie zawężone zainteresowania, skupiają się przesadnie na swojej cielesności. Odmowa jedzenia jest symbolem ucieczki od dorosłości i sposobem na przedłużenie relacji typu dziecko — matka.

Obecnie dzięki coraz lepszemu rozumieniu przyczyn anoreksji i coraz większej ofercie terapeutycznej, ilość przypadków śmiertelnych zmniejszyła się do około 10%. Można wyodrębnić trzy typy interwencji stosowane w odniesieniu do tej choroby: izolacja od środowiska rodzinnego, pomoc medyczna oraz psychoterapia. Większość specjalistów uważa, że nie można leczyć skutecznie anoreksji wtedy, gdy chory pozostaje wśród swoich bliskich. Izolacja jest zwykle konieczna aż do osiągnięcia rzeczywistej poprawy. Czasami trzeba karmić osobę chorą w sposób wymuszony i stopniowo uczyć ją zmiany w dotychczasowym sposobie odżywiania. Niektórzy lekarze stosują elektrowstrząsy. Ogromna większość specjalistów uważa jednak, że podstawą zdrowienia jest psychoterapia połączona z terapią rodziny. Mimo wszystko tylko około 35% osób dotkniętych anoreksją wraca do w pełni normalnego funkcjonowania. W tej sytuacji niezwykle ważne jest zapobieganie anoreksji poprzez eliminowanie jej podstawowych przyczyn. Staje się to możliwe wtedy, gdy rodzice uczą swoje dzieci realistycznego myślenia i gdy wprowadzają je w świat dojrzalej miłości, tworząc w ten sposób klimat bezpieczeństwa i stymulując optymalny rozwój. To wszystko może dokonać się jedynie w tych rodzinach, w których dany rodzic potrafi przyjąć siebie samego i swego współmałżonka z dojrzałą miłością i gdy obydwoje rodzice okazują się zdolni do konsekwentnego i cierpliwego podjęcia trudu odpowiedzialnego wychowania.

opr. mg/mg