Recenzja książki: R. Adler, L. Rosenfeld, R. Proctor, Relacje interpersonalne

Proces porozumiewania między ludźmi jest tak tajemniczy, jak tajemniczy i skomplikowany jest człowiek. Każdy z nas, przynajmniej czasami przeżywa poważne trudności w zrozumieniu samego siebie i w zajęciu dojrzałej postawy wobec siebie. Potrafimy samych siebie boleśnie zaskakiwać i niepokoić. Tym bardziej skomplikowana okazuje się komunikacja międzyludzka, gdyż jest ona efektem spotkania człowieka z kimś innym, kto ma odmienną historię życia, odmienne doświadczenia, potrzeby i aspiracje. Cenne są zatem badania i publikacje, które pomagają nam zrozumieć i poprawiać nasz sposób spotykania się i komunikowania z samym sobą oraz z innymi ludźmi. Nie tylko psychologów ucieszy zatem fakt, że staraniem wydawnictwa Rebis w Poznaniu ukazała się obszerna, gdyż licząca 528 stron, publikacja trzech amerykańskich Autorów na temat komunikacji międzyludzkiej. R. B. Adler (Santa Barbara City College), L.B. Rosenfeld (University of North Carolina) oraz R.F. Proctor (Northern Kentucky University) są autorami książki, którą można uznać za podręcznik uniwersytecki z zakresu psychologii porozumiewania. Polskie tłumaczenie tej książki ukazuje się po raz pierwszy i zostało dokonane w oparciu o dziewiąte wydanie oryginału w języku angielskim (Harcourt 2003).

Książka prezentuje podstawowe aspekty komunikacji międzyludzkiej. Jej zawartość podzielona została na cztery części. Część pierwsza ukazuje podstawy porozumiewania się międzyludzkiego, część druga dotyczy sposobów tworzenia wiadomości i odpowiadania na wiadomości, które kieruje do nas rozmówca. Trzecia część to analiza głównych aspektów w relacjach interpersonalnych. Ostatnia, czwarta część dotyczy indywidualnych, społecznych oraz kulturowych kontekstów porozumiewania między ludźmi. Na całość publikacji składa się trzynaście rozdziałów, z których ostatni („Porozumiewanie się w rodzinie i pracy”) nie występował w poprzednich ośmiu edycjach omawianej publikacji.

Rozdział pierwszy książki dotyczy podstawowych uwarunkowań interakcji między ludźmi. Swoje analizy Autorzy zaczynają od przypomnienia faktu, że człowiek nie może powstrzymać się od komunikowania i że porozumiewanie z innymi ludźmi jest podstawową potrzebą fizjologiczną, psychiczną i społeczną. Jako dowód przytaczają dramatyczny w swych konsekwencjach eksperyment cesarza niemieckiego - Fryderyka II (panującego w latach 1220-1250), który kierowany ciekawością nakazał grupie matek, by zaspakajały podstawowe potrzeby swych niemowląt, ale w taki sposób, żeby się do nich nie odzywać i z nimi w żaden sposób nie komunikować. Fryderyk II chciał w ten sposób ustalić, w jakim języku zaczną mówić owe niemowlęta. Zakładał, że może to być język hebrajski, grecki, łaciński, arabski albo język ojczysty rodziców niemowląt poddanych eksperymentowi. Cesarz nie doczekał się odpowiedzi na swoje pytanie, gdyż wszystkie niemowlęta zmarły na skutek tego, że nie otrzymały słów miłości i czułości od swoich matek.

Komunikowanie z innymi ludźmi jest zatem nie tylko warunkiem prawidłowego rozwoju psychospołecznego, ale nawet fizycznego przeżycia. Komunikacja międzyosobowa jest ponadto nieodzowna od strony praktycznej, gdyż inaczej nie byłoby możliwe tworzenie więzi, zdobycie wykształcenia, współpraca między ludźmi, itd. Prezentowana publikacja opiera się na modelu, który traktuje porozumiewanie między ludźmi jako proces transakcyjny, który polega na wysyłaniu i odbieraniu wiadomości za pomocą określonego kanału w określonym środowisku fizycznym i społecznym. W każdej interakcji występuje jakaś forma „szumu” komunikacyjnego. Chodzi tu o te zjawiska i okoliczności, które utrudniają intersubiektywnie zrozumiały przekaz informacji. Trudności w porozumiewaniu wynikają nie tylko z treści, ale także z formy komunikacji, czyli z faktu, że proces komunikacji to również sposób na określanie relacji między rozmówcami.

Komunikowanie może być zamierzone lub nie, ale raz wysłanej informacji nie można już cofnąć. Od strony ilościowej porozumiewanie może obejmować dwie osoby (diada) lub dotyczyć całej grupy rozmówców (np. rodzina, klasa szkolna, zespół współpracowników, itd.). Od strony jakościowej porozumiewanie może być powierzchowne i anonimowe lub związane z silnymi więziami, zaangażowaniem i wysokim stopniem ujawniania samego siebie. Badania sugerują, że intymne i pogłębione porozumiewanie między ludźmi ma miejsce dosyć rzadko, nawet w rodzinie czy w gronie przyjaciół. Prawidłowa komunikacja międzyosobowa nie gwarantuje rozwiązania wszystkich problemów, z jakimi mierzą się rozmówcy. Skuteczne porozumiewanie nie jest umiejętnością wrodzoną ani spontaniczną. Wymaga ono świadomego wysiłku i treningu. Nie istnieje jakiś jeden optymalny sposób komunikowania. Potrzebna jest w tym względzie elastyczność i umiejętność przystosowania się do nowych okoliczności, a także bogaty repertuar zachowań, krytyczna obserwacja własnych sposobów komunikowania oraz zdolność wyciągania wniosków z dotychczasowych sukcesów i porażek. Komunikacja jest transakcyjna. Oznacza to, że jej przebieg zawsze zależy od obu stron, a każdy „człowiek jest jak nadajnik, którego nie można wyłączyć” (s. 16).

Rozdział drugi prezentowanej książki dotyczy wpływu naszej tożsamości - a zwłaszcza obrazu samego siebie - na sposób kontaktowania się z innymi ludźmi. Każdy z nas komunikuje w niepowtarzalny sposób, a różnice te zależą w dużym stopniu od względnie trwałych przekonań i przeżyć w odniesieniu do własnej osoby. Dojrzałość polega na ukształtowaniu w sobie realistycznego, a przez to zróżnicowanego obrazu siebie. Z obrazem siebie wiąże się sposób patrzenia na innych ludzi, a także sposób interpretowania całej rzeczywistości. To z kolei wpływa na nasz system oczekiwań. Ludzie niedojrzali łatwo poddają się negatywnym oczekiwaniom, które z kolei wpływają na ich zachowania. W konsekwencji w sposób nieświadomy uruchamiają mechanizm, zwany samospełniającą się przepowiednią (w tłumaczeniu polskim zastosowano rzadziej używany w tym kontekście termin: proroctwo). Im bardziej realistyczny obraz siebie posiada dana osoba oraz im większą ma świadomość własnej tożsamości, tym większą ma szansę na dojrzałe porozumiewanie z innymi ludźmi. W kontakcie z innymi człowiek odsłania zwykle jedynie jakiś aspekt własnej tożsamości i w ten sposób „steruje wrażeniem” na swój temat. Nie jest to zwykle forma manipulacji, lecz przejaw różnorodności naszych więzi i rodzajów relacji międzyosobowych.

Rozdział trzeci omawianej publikacji nosi nieco mylący tytuł: Spostrzeganie innych. Wbrew tytułowi rozdział ten nie dotyczy jedynie naszych sposobów postrzegania ludzi, lecz analizuje również czynniki, które wpływają na subiektywną percepcję całej rzeczywistości. Jakość komunikacji międzyludzkiej zależy nie tylko od naszego sposobu postrzegania samych siebie, ale również od sposobu patrzenia na ludzi, z którymi się kontaktujemy i na świat, który nas otacza. Podstawowe mechanizmy, którymi kierujemy się w interpretowaniu rzeczywistości, to selekcja i interpretacja. Na percepcję wpływają nie tylko procesy psychiczne, ale również uwarunkowania fizjologiczne, społeczne i kulturowe. Błędne stereotypy w postrzeganiu rzeczywistości to na przykład bardziej pobłażliwe osądzanie samych siebie niż innych ludzi, uleganie subiektywnym oczekiwaniom, przywiązanie do pierwszego wrażenia (efekt „halo”) oraz zakładanie, że inni ludzie są podobni do nas. Dojrzałe postrzeganie ludzi i świata wymaga krytycznej samokontroli oraz zdolności do empatii.

Rozdział czwarty dotyczy specyfiki ludzkiego języka, który jest głównym narzędziem komunikacji międzyludzkiej, a jednocześnie istotnym źródłem nieporozumień. Język podlega regułom fonetycznym (te same słowa bywają różnie wymawiane w różnych językach), syntaktycznym (dotyczącym organizacji i składni), semantycznym (określającym znaczenie słów) i pragmatycznym (określającym zasady interpretowania słów w danym kontekście). Język jest nie tylko nośnikiem znaczeń, ale też odzwierciedla tożsamość, postawy i sposób postrzegania świata jego użytkowników. Świadome i precyzyjne posługiwanie się językiem jest istotnym warunkiem poprawnej komunikacji. Typowe zagrożenia w tym względzie to uchylanie się od odpowiedzialności za własne wypowiedzi, mylenie faktów z opiniami i subiektywnymi wnioskami, a także wypowiedzi silnie zabarwione emocjonalne. Badania potwierdzają, że występują istotne różnice między mową kobiet i mężczyzn co do treści i motywów komunikowania, a także co do stylu wypowiedzi. Na sposób posługiwania się językiem duży wpływ wywiera wykształcenie, praca zawodowa, światopogląd oraz postawa danego człowieka wobec otaczającej go rzeczywistości.

Rozdział piąty dotyczy komunikacji niewerbalnej, a zatem komunikacji, która dokonuje się bez użycia słów. Tego typu wypowiadanie siebie i przekazywanie określonych treści jest obecne w każdym procesie porozumiewania. Komunikacja niewerbalna wyraża przede wszystkim informacje na temat postaw i uczuć, podczas gdy wypowiedzi werbalne lepiej nadają się do wyrażania idei. Wiadomości komunikowane pozawerbalnie są zazwyczaj trudniejsze do odczytania niż komunikaty werbalne. Komunikowanie bez użycia słów może uzupełniać, potwierdzać i akcentować komunikację werbalną. Może też jej zaprzeczać, prowadząc do komunikacji paradoksalnej. Komunikaty niewerbalne przekazywane są za pomocą wyrazu twarzy i oczu, tonu głosu, dotyku, sposobu ułożenia ciała, sterowania dystansem fizycznym, a także za pomocą wyglądu zewnętrznego, ubioru i ukształtowania wyglądu otoczenia, w którym dokonuje się interakcja.

Rozdział szósty recenzowanej książki dotyczy uwarunkowań związanych ze wsłuchiwaniem się w to, co komunikuje drugi człowiek. Zdolność odbioru informacji jest podstawą komunikacji międzyosobowej. Jakość słuchania zależy od relacji między rozmawiającymi, a także od tematu rozmowy, celu interakcji oraz od motywów słuchania. Motyw optymalny polega na tym, że nie tylko chcemy zdobyć określoną informację, ale również umocnić pozytywną relację z rozmówcą. Z kolei negatywne motywy słuchania to ciekawość, krytykanctwo oraz dążenie do manipulowania drugim człowiekiem. Dojrzałe słuchanie nie jest tym samym, co fizyczne usłyszenie danej treści czy akceptowanie poglądów mówiącego. Przeszkody w słuchaniu to uszkodzony słuch, nadmiar informacji, skupianie się na samym sobie, dekoncentracja, pojawienie się bodźców, które zakłócają słuchanie. Proces wsłuchiwania obejmuje słyszenie, zaangażowanie się w odbieraną treść, zrozumienie komunikatu w oparciu o analizę przekazu werbalnego i niewerbalnego, zapamiętanie otrzymanej informacji i zareagowanie na nią. Można wsłuchiwać się w milczeniu, zadawać pytania, parafrazować (werbalizować) i okazywać empatyczne wczucie, wspierać, analizować, oceniać, doradzać. Dojrzałe wsłuchiwanie się polega na trafnym doborze sposobu reagowania w zależności od rodzaju relacji z daną osobą, a także w zależności od motywacji słuchającego i jego kompetencji w zakresie empatii i asertywności.

Rozdział siódmy omawia znaczenie emocji w procesie komunikacji międzyludzkiej. Nasze przeżycia mają istotny wpływ na relacje interpersonalne. Stany emocjonalne ujawniamy zwykle poprzez reakcje fizjologiczne oraz poprzez nasze komunikaty werbalne i niewerbalne. Istnieją emocje instynktowne i uwarunkowane (wyuczone). Autorzy dzielą emocje na pozytywne i negatywne i stwierdzają, że ludzie nie werbalizują wszystkich emocji ze względów kulturowych lub ze względu na lęk przed negatywnymi konsekwencjami ujawnienia przeżyć. Niektórzy mają trudności w rozpoznawaniu własnych emocji. Wyrażanie wszystkich emocji nie jest rozsądnym zachowaniem w przypadku człowieka dorosłego. Autorzy omawianej publikacji nie popełniają zatem typowego dla popularnej psychologii postulatu: bądź sobą!, bądź spontaniczny! Wbrew obiegowym opiniom inni ludzie nie są odpowiedzialni za nasze emocje, a jedynie za własne zachowania wobec nas. Dzielenie się przeżyciami to potwierdzenie pozytywnej więzi oraz klimatu bezpieczeństwa w kontakcie z rozmówcą.

Rozdział ósmy ukazuje różne aspekty relacji interpersonalnych. Wpływ na sposób kontaktowania się z innymi ludźmi ma wygląd zewnętrzny, podobieństwo i komplementarność związana z odmiennością osób, korzyści i straty związane z daną relacją, kompetencje osób w interakcji, częstotliwość ich kontaktu, a także stopień wzajemnego zaufania i ujawniania siebie. Relacje interpersonalne są dynamiczne. Rozwijają się i ewoluują zwykle według typowych faz: inicjowanie, eksperymentowanie, intensyfikowanie, integrowanie, tworzenie oficjalnego związku, odróżnianie się, ograniczanie częstotliwości kontaktu, stagnacja, unikanie kontaktu, zrywanie związku. Typowe napięcia w budowaniu związku to napięcie pomiędzy bliskością i wzajemną zależnością a potrzebą dystansu i autonomii, między stabilizacją a potrzebą zmian, między otwartością a potrzebą intymności. Autorzy sygnalizują dojrzałe i zaburzone sposoby rozwiązywania konfliktów, a także strategie, które służą zyskiwaniu dominacji w kontakcie z drugim człowiekiem. Ważną kompetencją w budowaniu relacji jest zdolność metakomunikacji, czyli zdolność komunikowania na temat wzajemnego sposobu komunikowania.

Rozdział dziewiąty ukazuje zagadnienia związane z intymnością oraz dystansem w relacjach międzyludzkich. Bliskość może przejawiać się w sferze fizycznej, intelektualnej, emocjonalnej, a także w sferze wspólnego działania. Głównym sprawdzianem intymności jest bliskość fizyczna oraz otwarte komunikowanie własnych przeżyć. Z kolei dystansowanie może dokonywać się poprzez unikanie danej osoby, ograniczanie kontaktów i komunikacji lub poprzez oszukiwanie rozmówcy. Poziom intymności oraz sposób jej wyrażania w dużym stopniu zależy od płci, a także od uwarunkowań kulturowych. Kobiety wyrażają intymność głównie poprzez ujawnianie siebie, a mężczyźni bardziej poprzez wspólne działanie. Dzielenie się emocjami uznaje się za mocniejszy sposób ujawniania siebie niż wypowiadanie własnych przekonań. Model nazwany „oknem Johari” ilustruje fakt, że w procesie komunikacji człowiek ujawnia jedynie pewną część informacji na własny temat. Inne prawdy o sobie ukrywa, a jeszcze innych nie dostrzega w danym momencie lub w ogóle nie zdaje sobie z nich sprawy. Ujawnianie siebie może wynikać z chęci uwolnienia się od bolesnych przeżyć związanych z przeszłością (katharsis), z chęci bycia zrozumianym, a także po to, by dowartościować siebie, by zachęcić rozmówcę do otwarcia, by podtrzymać i umocnić więź czy by bronić samego siebie. Czasem ujawnianie niektórych informacji o sobie może być obowiązkiem moralnym czy prawnym (np., chorzy na AIDS powinni powiedzieć o swojej chorobie personelowi szpitala, a także osobie, której proponują kontakty seksualne). Unikanie komunikacji na własny temat może wynikać z lęku przed zranieniem czy odrzuceniem, z lęku przed utratą kontroli czy wpływu na rozmówcę, z lęku przed zaznaniem jakiejś przykrości czy straty, a także z obawy przed tym, by nie zranić drugiej osoby. Zaprzeczeniem ujawniania siebie jest kłamstwo, a w mniejszym stopniu również dwuznaczność i aluzja.

Rozdział dziesiąty prezentowanej książki dotyczy klimatu, w jakim dokonuje się komunikacja międzyludzka. Klimat pozytywny wynika z wzajemnego szacunku i aprobaty rozmówców. Klimat negatywny wyraża się poprzez niezgodę i dezaprobatę. Tego typu klimat prowokuje do postaw obronnych i do negatywnej spirali w kontaktach międzyosobowych. Obrona psychiczna pojawia się zwłaszcza wtedy, gdy rozmówca odsłania nasze wady lub gdy dotyka spraw, na które jesteśmy szczególnie uwrażliwieni. W procesie komunikacji powinno się dbać zarówno o ochronę własnego wizerunku, jak i o pozytywny wizerunek rozmówcy. Swobodnemu i ufnemu klimatowi porozumiewania sprzyja opisowe (wolne od oceny) formułowanie wypowiedzi, koncentracja na poruszanym zagadnieniu, rezygnacja z dążenia do kontrolowania rozmówcy, spontaniczność, wolność od posługiwania się ukrytą strategią, empatyczne wczucie, partnerskie traktowanie rozmówcy oraz otwartość i elastyczność. Wyrażanie krytyki pod adresem rozmówcy nie musi prowadzić do pojawienia się negatywnego klimatu pod warunkiem, że krytyka ta jest prawdziwa i wypowiadana życzliwie, a rozmówca jest na tyle dojrzały, że potrafi ją przyjąć do wiadomości i wykorzystać do własnego rozwoju.

Rozdział jedenasty omawianej publikacji prezentuje sposoby rozwiązywania konfliktów w kontekście komunikacji międzyosobowej. Konflikty są naturalnym elementem w relacjach między ludźmi i wynikają z naszej niedoskonałości. Nie da się ich uniknąć, ale można w dojrzały sposób z nimi się zmierzyć. Typowe źródła konfliktów to otwarcie wypowiedziana walka, niezgodność celów, brak korzyści z interakcji czy też doświadczenie przykrej zależności. Przezwyciężanie konfliktów polega na podjęciu współpracy zamiast rywalizacji oraz na skupieniu się na problemie zamiast na szukaniu winowajcy. Są różne podejścia do konfliktów: od życzliwego i asertywnego do biernego i agresywnego. Sposób mierzenia się z konfliktami nie zależy od postawy jednego z rozmówców, ale jest rezultatem ich wzajemnej interakcji. Znaczący wpływ na sposób podejścia do sytuacji konfliktowych odgrywa płeć i kultura. Dążenie do przezwyciężenia konfliktu może przebiegać według czterech podstawowych strategii: zwycięzca — zwycięzca, zwycięzca — pokonany, pokonany — pokonany, albo kompromis. Zwykle najskuteczniejszą strategią jest dążenie do tego, by obie strony mogły poczuć się zwycięzcami.

Rozdział dwunasty prezentuje wpływ kultury na sposób i styl komunikacji międzyludzkiej. Rozdział ten dotyczy głównie sytuacji w Ameryce Północnej, gdzie na co dzień komunikują między sobą ludzie wywodzący się z bardzo odmiennych kultur. Każda z kultur promuje taki typ komunikacji, który jest koherentny z przyjętym tam systemem wartości. W konsekwencji preferuje specyficzne dla siebie reguły i kody w kontaktach międzyludzkich. Kody werbalne obejmują język i styl kontaktowania się z rozmówcą. Również kody niewerbalne różnią się od siebie zasadniczo w zależności od typu kultury i zależą od takich czynników, jak poziom otwartości, sposób wyrażania władzy, hierarchia wartości. Skuteczność porozumiewania z ludźmi reprezentującymi odmienne kulturowy zależy od poziomu motywacji w tym względzie, od postawy wobec przedstawicieli innych kultur, od otwartości na odmienność, a także od osobistej dojrzałości, wiedzy i umiejętności danego człowieka.

Ostatni, trzynasty rozdział prezentowanej publikacji dotyczy dwóch specyficznych kontekstów komunikacji międzyludzkiej: porozumiewania się w rodzinie oraz komunikowania w pracy zawodowej. Autorzy przyjmują aż tak szeroką definicję rodziny, że mieszczą się w niej również te związki, które w większości państw i kultur nie są uznawane za małżeństwo czy rodzinę. Podstawowe interakcje w rodzinie to relacje między małżonkami, między rodzicami a dziećmi oraz między rodzeństwem. Każda rodzina tworzy system, którego poszczególni członkowie powiązani są ze sobą jako całość. Przyjmują oni określone role, zawiązują między sobą koalicje, tworzą reguły oddziaływania na siebie. Rodzina, z której pochodzimy, w istotny sposób wpływa na nasze interakcje oraz na nasz sposób komunikowania we wszystkich innych kontekstach międzyludzkich. Pozytywne porozumiewanie w rodzinie wymaga życzliwej bliskości, wzajemnego respektowania granic, a także zdolności przystosowywania się do nowych sytuacji. Członkowie dobrze funkcjonującej rodziny wspierają się, wzajemnie respektują swoje przeżycia i przekonania, a w sytuacjach konfliktowych stosują zwykle strategię zwycięzca — zwycięzca. Istotny dla rozwoju i samopoczucia człowieka jest sposób komunikowania w miejscu pracy i to zarówno w relacjach nieformalnych (oddolnych), jak też w relacjach oficjalnych, czyli rozstrzyganych odgórnie. Porozumiewanie w pracy zawodowej odbywa się zwykle w zespołach grup pracowniczych i dokonuje się w oparciu o obowiązujące w danym środowisku normy, zwyczaje oraz sposoby zarządzania. Ważną umiejętnością jest kompetentne przeprowadzenie rozmowy wstępnej z potencjalnym pracodawcą.

Każdy z zasygnalizowanych powyżej trzynastu rozdziałów omawianej publikacji zaczyna się od szczegółowego spisu treści, a także od krótkiej prezentacji zawartych w nim elementów: pojęć, które zostaną opisane oraz kompetencji poznawczych i behawioralnych, które można będzie zyskać dzięki lekturze danego rozdziału. Integralnym elementem poszczególnych rozdziałów jest dokumentowanie przytaczanych twierdzeń wynikami badań empirycznych, prezentacja tabel i wykresów ilustrujących daną tezę, a także kilka rodzajów rubryk, które ułatwiają zrozumienie analizowanych zjawisk („z kina”, „z życia”, „z badań”). Rubryki te łatwo zauważyć, gdyż umieszczone są na miłym dla oka - zielonym tle. Każdy rozdział kończy się podsumowaniem oraz propozycjami ćwiczeń, które mają ułatwić Czytelnikowi przyswojenie danej części materiału oraz zdobycie umiejętności praktycznych. Ćwiczenia zawierają następujące elementy: samoocena, zaproszenie do spojrzenia w siebie, próba krytycznego myślenia, praktyka czyni mistrza, kwestie etyczne.

Recenzowana książka napisana jest językiem, który się dobrze czyta. Jest także starannie wydana od strony szaty graficznej. Mimo swoich pokaźnych rozmiarów publikacja ta nie nuży Czytelnika. Autorzy trafnie dobrali proporcje między informacjami a ich wyjaśnianiem. Słowa uznania można skierować pod adresem Grażyny Skoczylas, która przetłumaczyła angielski tekst w sposób precyzyjny i jednocześnie poprawny literacko, co nie jest łatwym zadaniem.

Gdy chodzi o adresatów recenzowanej publikacji, to prof. Waldemar Domachowski — redaktor merytoryczny polskiego wydania oraz autor przedmowy - stwierdza, że jest to pierwsza na polskim rynku psychologii społecznej praca kompleksowo ujmująca zagadnienie komunikacji międzyludzkiej i dlatego mogą z niej skorzystać nie tylko psycholodzy społeczni, lecz także przedstawiciele innych gałęzi psychologii oraz studenci i absolwenci innych wydziałów nauk humanistycznych.

Dużym walorem książki jest bogata bibliografia przedmiotu, która obejmuje około tysiąca publikacji. Minusem jest fakt, że Autorzy uwzględniają w niej niemal wyłącznie publikacje psychologów amerykańskich. Tymczasem dobra komunikacja między profesjonalistami powinna przejawiać się również w korzystaniu z bogatego przecież dorobku psychologów europejskich i z innych kontynentów. Polscy wydawcy dołączyli do podręcznika „niektóre pozycje dotyczące porozumiewania się wydane w języku polskim”. Byłaby to cenna inicjatywa, gdyby nie to, że obejmuje ona zaledwie 29 publikacji, które w większości przypadków dotyczą jedynie szczegółowych zagadnień z zakresu psychologii komunikowania, pomijając nawet tak kompleksową publikację, jak trzytomowe dzieło F. Schulza von Thun. W dołączonym spisie brakuje też publikacji z zakresu podstawowych rodzajów komunikacji międzyosobowej.

Wypada wyrazić nadzieję, że w bliskiej przyszłości staraniem Domu Wydawniczego Rebis ukaże się również związany z omawianą publikacją „Podręcznik dla nauczyciela” autorstwa A. Mittchell i C. Bergquist z University of Wisconsin, dotyczący metod skutecznego nauczania na temat komunikacji międzyosobowej. Już teraz dobrą pomocą dydaktyczną dla polskiego Czytelnika mogą być strony internetowe skorelowane z omawianym podręcznikiem: www.oup-usa.org/highered/interplay. Strony te stanowią bogate źródło materiałów, przydatnych dla nauczycieli i dla studentów.

Warto na koniec zasygnalizować kilka kwestii i problemów szczegółowych. Po pierwsze, polski tytuł omawianej publikacji nie jest wiernym tłumaczeniem oryginału i wprowadza nieco w błąd, gdyż obiecuje więcej niż to, co zawarte jest w publikacji. Tytuł oryginalny jest zdecydowanie bardziej adekwatny do zawartości: Interplay. The Proces of Interpersonal Communication (Interakcja. Proces komunikacji międzyosobowej). Sądzę, że w ewentualnym drugim wydaniu warto posłużyć się oryginalnym tytułem.

Najbardziej chyba problematycznym aspektem omawianej publikacji jest to, że brakuje w niej rozdziału dotyczącego założeń antropologicznych, na których opiera się zawartość książki. Nie można zrozumieć komunikacji międzyludzkiej, określać kryteriów dojrzałości w tym względzie, ani w systematyczny sposób prowadzić badań empirycznych, dopóki nie określi się wizji człowieka, do której się odwołujemy oraz sensu, jaki nadajemy ludzkiej intersubiektywności. To przecież założenia antropologiczne decydują o tym, jakie fakty psychiczne bierzemy pod uwagę a jakie pomijamy w badaniach empirycznych oraz według jakiego klucza interpretujemy zgromadzone dane. W większości przypadków Autorzy omawianego podręcznika odwołują się do tych badań oraz do takich ich interpretacji, które ukazują zależność sposobów komunikowania głównie od kultury, płci oraz rachunku zysków i strat dokonywanego przez osoby w interakcji. W zdecydowanie mniejszym zakresie powołują się natomiast na te badania, które ukazują wpływ świadomości, odpowiedzialności i wartości na komunikację międzyosobową.

Wobec braku jasno określonej koncepcji człowieka Autorzy podręcznika nie są w stanie zaproponować innego kryterium komunikacji międzyosobowej, jak tylko jej sprawność, skuteczność i użyteczność (por. s. 26). Tego typu kryteria są z pewnością słuszne w odniesieniu do komunikacji w dydaktyce, handlu czy reklamie, ale nie stanowią wystarczającego kryterium oceny i dojrzałości w komunikacji rodzinnej, wśród przyjaciół czy też w komunikacji wychowawczej.

Autorzy podręcznika pominęli przynajmniej kilka istotnych zagadnień w odniesieniu do porozumiewania między ludźmi. Do tego typu luk należy brak analiz na temat strategii porozumiewania się człowieka z samym sobą, a przecież podstawą dojrzałej komunikacji międzyludzkiej są kompetencje w komunikowaniu z samym sobą. W podręczniku brak również niezwykle istotnej kwestii, jaką jest związek między sposobem porozumiewania a osobowością i sposobem postępowania człowieka. Dla przykładu, jeśli ktoś w drastyczny sposób krzywdzi współmałżonka czy pracownika swojej firmy, to pojawiających się wtedy barier komunikacyjnych nie sposób przezwyciężyć wtedy w inny sposób jak poprzez modyfikowanie dotychczasowego sposobu postępowania.

Autorzy tylko marginalnie ukazują fakt, że sposób porozumiewania się z ludźmi nie zależy jedynie od znajomości zasad prawidłowej komunikacji. Zależy także od osobowości rozmówców. Ludzie agresywni, nieufni czy egoistyczni będą zwykle komunikować w sposób agresywny, nieufny albo wygodny jedynie dla nich samych. Udoskonalenie własnych sposobów porozumiewania z innymi ludźmi wymaga zatem nie tylko zdobycia wiedzy na ten temat, ale także wewnętrznej dyscypliny i pracy nad charakterem. Czasem wymaga zasadniczej zmiany postępowania.

Można mieć krytyczne uwagi co do sposobu prezentacji najważniejszych kompetencji w komunikacji międzyosobowej, jakimi są empatia i asertywność. Wbrew temu, co twierdzą Autorzy podręcznika (por. s. 197), empatia nie polega na utożsamianiu się z rozmówcą, lecz na adekwatnym wczuciu się w jego subiektywny świat myśli, przeżyć i potrzeb, pozostając sobą. W zawężony sposób ukazana jest asertywność i wspomniana jedynie w kontekście rozwiązywania konfliktów (por. s. 382-4). Tymczasem istotą asertywności jest zdolność szczerego, otwartego i odpowiedzialnego prezentowania samego siebie po to, by rozmówca miał szansę nas zrozumieć i uszanować.

Słowniczek terminów oraz indeks rzeczowy, zamieszczony na końcu podręcznika, jest dosyć wybiórczy. Symptomatycznym faktem jest to, że nie znajdziemy w nim takich pojęć, jak: miłość, wolność, odpowiedzialność, osobowość, decyzja, system wartości. Fakt ten stanowi potwierdzenie tego, że Autorzy publikacji przyjęli zawężoną wizję człowieka, a konsekwencji zawężoną wizję interakcji międzyosobowej. W wielu miejscach podręcznik ten prezentuje raczej technologię niż psychologię porozumiewania. Tymczasem sama techniczna poprawność rozmawiania jeszcze niczego tu nie gwarantuje. Wielu psychologów, policjantów, dziennikarzy czy sprzedawców dobrze opanowało techniki rozmawiania. Nie znaczy to jednak, że wszyscy ci ludzie cieszą się zaufaniem i że mają wielu przyjaciół. Poczucie bezpieczeństwa nie jest bowiem efektem prawidłowej techniki czy roztropnej strategii rozmawiania, lecz konsekwencją odpowiedzialności i szacunku wobec rozmówcy.

Reasumując, omawiany podręcznik jest typowym przykładem dominującego obecnie w amerykańskiej psychologii podejścia do człowieka i jego funkcjonowania w relacjach międzyludzkich. Publikacja ta nastawiona jest głownie na promowanie komunikacji skutecznej i w mniejszym stopniu zajmuje się zasadami komunikacji typowej dla ludzi dojrzałych i odpowiedzialnych, a zatem zdolnych do komunikowania opartego na świadomości, wolności i odpowiedzialności w oparciu o przyjętą hierarchię wartości. Prezentowana publikacja jest z pewnością wartościowym punktem wyjścia, który pozwala na dobrą orientację w panoramie wielu ważnych wymiarów i procesów dotyczących komunikacji międzyosobowej. Do Czytelnika należy podjęcie trudu dalszych poszukiwań w tym względzie.

opr. mg/mg