Kiedy stres zagraża zdrowiu

Stres to niespecyficzna reakcja organizmu na czynniki stresujące. Przygotowuje nas do walki lub ucieczki. Rozpatrując problem w kategoriach biologiczno-fizjologicznych, można stwierdzić, że jest reakcją obronną lub stanem mobilizacji organizmu. Stres może wystąpić zarówno w wyniku negatywnych jak i pozytywnych przeżyć.

Dobry, czy zły? Czy stres może być nam potrzebny?

Stres towarzyszy nam codziennie. Sam w sobie nie jest czymś negatywnym. Bywają sytuacje, w których stres, nawet o dużym natężeniu nie jest szkodliwy dla człowieka. Co więcej, może okazać się korzystny. Stres ostry spełnia funkcje adaptacyjne. Jest dla organizmu sygnałem do działania. Zwykle nie powoduje problemów zdrowotnych, a jedynie pobudza do reakcji odpowiedniej do sytuacji.

Przyspieszone bicie serca, czy spocone dłonie, bezsenność i zaburzenia żołądkowe, to przykładowe fizjologiczne reakcje naszego organizmu na nowe doświadczenia, na nagłe, zaskakujące sytuacje, wywołujące poczucie zagrożenia, czy sprawiające trudności. Reakcje stresowe spowodować mogą także bodźce oddziałujące na nas przez dłuższy czas, takie, wobec których nie potrafimy pozostać obojętni.

Stres może być wywołany zarówno przez doznania psychiczne, takie jak doświadczenie gniewu, lęku, czy wzruszenia, jak i doznania fizyczne: infekcje, mechaniczne urazy lub np. skrajne temperatury, czy hałas.

Nasz organizm reaguje jednak nie tylko na konkretny bodziec, ale także na cały zespół skojarzeń związanych z doświadczeniami z przeszłości oraz na wyobrażenia dotyczące przyszłości.

Terminu „stres” jako pierwszy użył kanadyjski naukowiec Hans Selye, który określił w ten sposób niespecyficzną reakcję organizmu na działanie bodźców — stresorów.

Reakcja ta, zwana ogólnym zespołem adaptacyjnym (General Adapta­tion Syndrom, GAS), składa się z trzech stadiów:

- reakcji alarmowej, podczas której organizm, w odpowiedzi na stresujący bodziec, mobilizuje swoje siły obronne,

- stadium odporności, czyli przystosowania się do działania stresora,

- fazy wyczerpania, która występuje zazwyczaj w wyniku długotrwałego działania silnego czynnika stresującego na organizm. (2)

W ostatnim stadium objawy stresu przestają mieć charakter przystosowawczy, nie służą już także zwalczaniu bodźca ani skutków jego działania. Dochodzi w nim do przemęczenia organizmu, wyczerpania się jego sił, a w skrajnych przypadkach do śmierci. (5)

„Całkowita wolność od stresu to śmierć, gdyż stres obecny jest w każdym ludzkim działaniu” - napisał Hans Selye, który uważał, że stres jest nieodzownym składnikiem życia ludzkiego.

Zwrócił on jednocześnie uwagę, że reakcje stresowe można podzielić na dwie kategorie: neutralne i negatywne. Ten pierwszy rodzaj stresu, eustres — to reakcja na bodźce przyjemne lub nieprzyjemne, ale słabe. Drugi, szkodliwy, to dy­stres — występujący w efekcie stymulacji przekraczającej poziom optymalny. (2)

To, czy potrafimy radzić sobie w sytuacjach stresowych zależy w dużej mierze od cech osobowości. Człowiek o większej skłonności do reagowania lękiem będzie silniej przeżywać stres. W wyjątkowych sytuacjach ostry stres może powodować rozwój reakcji lękowych i depresyjnych. Istotny wpływ na nasze zdrowie ma jednak stres przewlekły. Może on prowadzić do powstawania zaburzeń psychicznych.

Kiedy zaczyna być niebezpiecznie?

Mózg człowieka rejestruje wszystko, a czynniki stresujące o dużej sile lub chronicznym charakterze są dla niego szkodliwe.

Przewlekły stres jest niebezpieczny z kilku powodów. Wydzielany przez korę nadnerczy kortyzol (zwany hormonem stresu przewlekłego) osłabia działanie układu immunologicznego. Obniżona w wyniku stresu odporność może być jedną z przyczyn większej podatności organizmu na infekcje czy alergie, a także występowania zmian nowotworowych. Utrudniona jest również regeneracja narządów, a tkanki stają się bardziej podatne na uszkodzenia. (3)

Jak na długotrwały stres reaguje nasza psychika?

Chroniczny stres może wywoływać zaburzenia psychiczne, między innymi objawy panicznego lęku, fobie i depresję. Osoby poddane długotrwałemu oddziaływaniu stresu mogą doświadczać wielu zmian psychologicznych, takich jak trudności w koncentracji uwagi i zapamiętywaniu, rozdrażnienia, agresywności i konfliktowości, jak również obniżenia samooceny, apatii, zaburzenia procesów myślenia, bezradności. Nierzadko wzrasta także skłonność do używania alkoholu, narkotyków i tytoniu.

Żyjemy w stresie... i co dalej?

Sytuacji stresujących nie możemy uniknąć, są one nieodłączną częścią naszej codzienności. Stres mogą wywoływać zarówno negatywne jak i pozytywne czynniki. Ale to nie tylko odruch bezwarunkowy  w reakcji na niekorzystne warunki. To, czy dane okoliczności lub zdarzenie uznamy za stresujące zależy od naszych zasobów, czyli indywidualnej wrażliwości, typu osobowości i temperamentu, wcześniejszych doświadczeń oraz zdolności oceny, czy potrafimy sobie z nimi poradzić. Innymi słowy ważne jest w jaki sposób zinterpretujemy bodziec stresogenny.

W radzeniu sobie ze stresem pomaga dojrzałość emocjonalna oraz, zależnie od sytuacji, umiejętność akceptowania okoliczności, w których się znaleźliśmy, bądź podjęcia konkretnego działania zmierzającego do ich zmiany. W długotrwałym stresie niezwykle ważne jest także wsparcie bliskich osób.

W trudnych sytuacjach pomaga umiejętność wyrażania emocji i oczekiwań w relacjach z innymi ludźmi.

Do pewnego momentu nasza efektywność pod wpływem stresu wzrasta. Jednak jego zbyt duże nasilenie doprowadza organizm do stanu wyczerpania, a w konsekwencji do pojawienia się choroby.

Stres może się kumulować. Nie musi być efektem jednego dużego wydarzenia, ale szeregu mniejszych niekorzystnych sytuacji. W tym kontekście bardzo ważną życiową umiejętnością jest rozładowywanie nagromadzonego stresu i przywracanie na bieżąco stanu równowagi organizmu.

Pomaga w tym dbanie o odpowiednią ilość snu, aktywność fizyczna, najlepiej na świeżym powietrzu. Nieoceniona jest zdolność redukcji stresu przez relaks. Nie jest nim jednak wypicie drinka, zapalenie papierosa, czy zjedzenie obfitego posiłku.

Relaksowi sprzyja wyłączenie się, choćby na krótki czas z codziennych obowiązków, powolne głębokie oddychanie, opanowanie myśli oraz przeniesienie uwagi i koncentracja na rzeczach pozytywnych i przyjemnych.

Za pomocą aktywności fizycznej możemy doraźnie niwelować fizjologiczne efekty stresu. Dzięki niej wracają do normy wartości ciśnienia tętniczego krwi i poziomu glukozy a zmęczenie mięśni szkieletowych powoduje ich rozluźnienie, prowadząc do uspokojenia i odprężenia. W wyniku wysiłku fizycznego w mózgu podwyższa się poziom endorfin, co poprawia nasze samopoczucie i pozwala spojrzeć w sposób bardziej pozytywny na zaistniałe okoliczności i źródło stresu.

Zmiana interpretacji przyczyn reakcji stresowej może pomóc w obniżeniu poziomu stresu.

Jeśli ktoś wysoko ocenia swoje zasoby, to mniej sytuacji wyda mu się nie do pokonania i — co za tym idzie — mniej sytuacji oceni jako stresowe, a więc w mniejszym stopniu będzie doświadczał skutków stresu. Zasoby pomagają również radzić sobie ze stresem, jeśli już się pojawi. Dzięki nim trudne, stresogenne wydarzenie może być sprawnie opanowane, objawy stresu zostaną zaś wykorzystane do mobilizacji. W efekcie trzecia, niszcząca faza stresu nie zdąży się pojawić. (5)

Stres nie musi panować nad naszym życiem.

Znajomość mechanizmów powstawania reakcji stresowej i sposobów rozładowywania jej skutków, jak również prowadzenie higienicznego trybu życia, pozwala na podwyższenie naszej odporności na negatywne skutki stresu i poprawia zdolność radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.

Sposób przeżywania różnych wydarzeń zależy od naszej ich percepcji, od oceny możliwości radzenia sobie i przekonania, że warto stawiać im czoła.

Rozumiejąc czym jest stres możemy wziąć odpowiedzialność za sposób przeżywania trudności. Podstawą jest tu akceptacja samego siebie oraz określenie własnej tożsamości, hierarchii wartości i życiowych priorytetów.

Znajomość siebie i swoich subiektywnych interpretacji i reakcji na otrzymane informacje pozwalają na ich weryfikację, a w konsekwencji na obniżanie poziomu stresu, a w niektórych przypadkach zapobieganie reakcjom stresowym.

To wszystko możemy w sobie kształtować i tym samym wpływać na swoje zdrowie.

Warto poznawać i pracować nad efektywnymi sposobami radzenia sobie z dokuczliwym napięciem psychicznym. Służą temu specjalne szkolenia, warsztaty, czy kursy. Dobrze jest szukać wsparcia w rodzinie, wśród przyjaciół, a w przypadku doświadczania skutków długotrwałego stresu nie bać się wizyty u psychologa czy terapeuty.  (1)

opr. mg/mg