Jan ewangelista

Jutta Seibert

Leksykon sztuki chrześcijańskiej

Tematy, postacie, symbole

ISBN: 978-83-7442-120-7

wyd.: Wydawnictwo Jedność , Kwiecień 2007

Powrót do indeksu haseł

JAN EWANGELISTA

Św. Jan jest jednym z dwunastu apostołów i jako autor czwartej Ewangelii - również jednym z czterech ewangelistów. Jego tsymbolem jako ewangelisty jest orzeł.

Wygląd i atrybuty: starzec z wysokmi czołem i siwą czupryną oraz brodą (typ bizantyjski - według jednego z przekazów, św Jan Ewangelista dożył wieku 100 lat, a według innego, nawet 120 lat); młodzieniec bez brody (typ rozpowszechniony na Zachodzie - św. Jan był najmłodszym z apostołów i spędził swe życie w czystości); długa spodnia szata i płaszcz (powszechny ubiór apostołów); zwój lub księga (jego Ewangelia czyli Apokalipsa); przybory do pisania; Prochoros - jeden z siedmiu diakonów pierwszej wspólnoty chrześcijańskiej w Jerozolimie, któremu św. Jan dyktuje (typ bizantyjski); orzeł (zob.; wcześniej); kielich z wężem lub smokiem; u jego stóp zwyciężony kapłan świątyni Diany w Efezie; beczka lub kocioł (św. Jan został wrzucony do kotła z wrzącym olejem).

Po św. Piotrze i św. Andrzeju św. Jan wraz ze swoim bratem, św. Jakubem starszym, został powołany przez Jezusa, gdy nad brzegiem jeziora Genezaret naprawiał sieci rybackie ze swoim ojcem Zebedeuszem (Mt 4,21; Mk 1,19 i n.; Łk 5,1 i n.). Matką Jana Ewangelisty i Jakuba Starszego jest Maria Salome (rodzina Maryi, ukrzyżowanie, zmartwychwstanie). Podobnie jak św. Andrzej, także św. Jan był wcześniej uczniem Jana Chrzciciela, który nakazał mu podążać za Chrystusem(J 1,35 i n.).Wraz ze św. Piotrem i św. Jakubem Starszym należy św. Jan do trzech wyróżnionych uczniów Jezusa, którzy byli przy Nim podczas Przemienienia Pańskiego i modlitwy w Ogrójcu. W czasie ostatniej wieczerzy św. Jan, "którego Jezus miłował", spoczywał na piersi Jezusa (J 13,23). Pod wpływem mistyki XIV w. powstało nie związane z ostatnią wieczerzą plastyczne przedstawienie Jezusa ze św. Janem. Jest to obraz dewocyjny ukazujący zażyłą więź między Chrystusem i Jego umiłowanym uczniem, dlatego też przedstawienie to nazywane zostało Johannesminne ("miłość św. Jana"). Przedstawienia z tą tematyką, podobnie jak pieta, były szczególnie popularne w południowoniemieckich klasztorach żeńskich (opłakiwanie Chrystusa).

Św. Jan ma także duże znaczenie podczas ukrzyżowania: "Kiedy więc Jezus ujrzał Matkę i stojącego obok Niej ucznia, którego miłował, rzekł do Matki: Niewiasto, oto syn Twój. Następnie rzekł do ucznia: Oto Matka twoja. I od tej godziny uczeń wziął Ją do siebie" (J 19,26 i n.). Dlatego też św. Jan pojawia się na przedstawieniach ukrzyżowania zawsze w pobliżu krzyża, w towarzystwie Maryi.

W scenach ze św. Piotrem obrazujących Dzieje Apostolskie, św. Jan jest często towarzyszem przywódcy apostołów. Później udaje się on jako misjonarz do Azji Mniejszej. Według legendy, św. Jan odmówił złożenia ofiary pogańskim bóstwom. Na rozkaz cesarz Domicjana przewieziono go do Rzymu. Tutaj, przy Porta Latina (bramie miejskiej), święty został poddany straszliwym torturom, podczas których wrzucono go do kotła z olejem podgrzanym nad płonącym ogniem. Św. Jan przetrwał jednak tortury bez uszczerbku. Scena tortury w kotle z wrzącym olejem stanowi często przedstawienie wprowadzające do cykli ze scenami z Apokalipsy, np. cykl na drzeworytach Albrechta Dürera (1497/1498).

Po torturach św. Jan został zesłany na wyspę Patmos. Tutaj doświadczył wizji, według których napisał Apokalipsę. Św. Jan na wyspie Patmos to najczęściej przedstawiana scena z życia. Często nad Janem Ewangelistą trzymającym księgę pojawiają się na niebie istoty z jego wizji, a najczęściej apokaliptyczna niewiasta (Ap 12). Podobnie jak w przedstawieniach Johannesminne (zob. wcześniej), również i w tym przypadku św. Jan może spać - w ten sposób ukazywane jest tajemne objawienie. Czasami obok św. Jana przedstawiany jest anioł niosący mu jedzenie i picie bądź diabeł próbujący skraść świętemu kałamarz.

Po śmierci cesarza Domicjana w 96 r. św. Jan powrócił do Efezu, gdzie wskrzesił niedawno zmarłą Druzjanę, jego pobożną zwolenniczkę. Św. Jan nawrócił i ochrzcił także filozofa Kratona, który nakłonił dwóch bogatych młodzieńców, aby na oczach wszystkich porozbijali niesłychanie drogie klejnoty, które kupili za cały swój majątek. Św. Jan potępił takie zachowanie i w cudowny sposób połączył z powrotem rozbite szlachetne kamienie. Kraton i dwaj młodzieńcy posłuchali go i rozdali swój majątek biednym. Dwóm innym młodzieńcom, którzy żałowali, iż podarowali majątek ubogim, św. Jan dał wiklinę i drobne kamienie z brzegu, które w cudowny sposób zamieniły się w złoto i kamienie szlachetne. Później jednak przez swoje kazanie nakłonił tych młodzieńców do dobrowolnego ubóstwa.

Pewnego razu św. Jan odmówił złożenia ofiary bogini Dianie w jej świątyni w Efezie. Zaproponował bałwochwalcom aby oni - wezwawszy imię Diany - zburzyli kościół Jezusa, albo też on - wezwawszy imię Chrystusa - zburzy świątynię Diany. Po zawaleniu się świątyni wśród mieszkańców Efezu wybuchł spór na temat prawdziwej wiary, wobec czego św. Jan nakazał arcykapłanowi Diany podanie mu kielicha ze śmiertelną trucizną. Św. Jan uczynił nad tym kielichem znak krzyża i wypił jego zawartość nie odnosząc żadnych obrażeń. Kielich ten pojawia się często jako atrybut świętego. Niekiedy nad kielichem przedstawiany jest również wąż (smok) na znak trucizny, która w cudowny sposób wyparowała dzięki uczynieniu znaku krzyża. Podczas cudownego spotkania apostołów przy łożu śmierci Maryi, św. Jan, jako najbardziej jej bliski (według słów Chrystusa, będący jej synem), jako pierwszy doprowadzany jest do Matki Boskiej (Zaśnięcie Najświętszej Maryi Panny).

Gdy św. Jan dobiegał 100 lat objawił mu się Chrystus wraz z innymi, dawno zmarłymi apostołami i oznajmił mu, że już niedługo zabierze go do siebie. Po ostatnim kazaniu św. Jan, pogrążony w modlitwie, udał się do swojego grobu przygotowanego w kościele i w niebiańskim świetle zniknął z oczu zebranych wiernych. Apostołowie zrozumieli ostatnie słowa Chrystusa na temat św. Jana: "Jeżeli chcę, aby pozostał, aż przyjdę [...]" (J 21,21 i n.) w ten sposób, że nie umrze on tak jak inni, lecz dożyje powrotu Chrystusa. W kaplicy Peruzzich w kościele Santa Croce we Florencji Giotto przeciwstawił sobie sceny z życia św. Jana Ewangelisty i św. Jana Chrzciciela oraz ukazał wniebowzięcie ostatniego apostoła z jego grobu. W Czterech apostołach Albrecht Durer zestawił ze sobą św. Jana (ze św. Pawłem) i przywódcę apostołów, św. Piotra (ze św. Markiem) - apostołowie. W tym przypadku, podobnie jak w przedstawieniach ewangelistów, św. Jan, uosabiając okres życia człowieka, ukazywany jest zawsze najmłodszy, jako młodzieniec.

opr. aw/aw