Michał

Jutta Seibert

Leksykon sztuki chrześcijańskiej

Tematy, postacie, symbole

ISBN: 978-83-7442-120-7

wyd.: Wydawnictwo Jedność , Kwiecień 2007

Powrót do indeksu haseł

MICHAŁ

Michał (hebr. mika'el - "kto jest takim, jak Bóg?", łac. Quis ut deus) jest jednym z siedmiu archaniołów (anioł), jednym z najwyższych książąt nieba (Dn 10,13 i n.). Jest on zwycięzcą szatana, smoka (Apokalipsa św. Jana 12,7 i n.; diabeł) i już wczesnochrześcijańska teologia uważała go za strażnika raju oraz za anioła ważącego dusze podczas sądu ostatecznego. Od IV w. kult Michała Archanioła rozprzestrzeniał się od rejonu Morza Śródziemnego w specjalnych kościołach Michała Archanioła - objawianie się Michała Archanioła na Monte Gargano (Monte San Angelo) w 492 r.; oraz na Zamku Anioła, będącym pierwotnie miejscem spoczynku cesarza Hadriana. Tam właśnie w 590 r. archanioł Michał objawił papieżowi Grzegorzowi Wielkiemu koniec zarazy w Rzymie. Również po północnej stronie Alp kult Michała Archanioła miał duże znaczenie. Michałowi często poświęcano wybudowane dla niego kościoły, które zwylke powstawały na wzgórzach (Mont-St-Michel / Normandia). Poza tym równie często poświęcano mu, jako towarzyszowi dusz w drodze do raju oraz aniołowi sądu ostatecznego, kaplice cmentarne (np. w Fuldzie). Archanioł Michał jako strażnik oraz pogromca demonów przedstawiany był chętnie w pobliżu wejść do kościołów. W sztukach plastycznych Michał może się pojawiać w różnych pełnionych przez niego funkcjach:

Jako przedstawiciel nieba i najwyższy z książąt niebiańskich występuje razem z innymi archaniołami (anioł). W tej funkcji pojawia się on bardzo często aż do XVIII w. w sztuce bizantyjskiej. Jego atrybuty to: korona w kształcie obręczy, laska krzyżowa lub berło oraz kula wszechświata z krzyżem (kula).

Jako pogromca smoka bądź zwycięzca nad szatanem-Lucyferem (diabeł) - najczęstszy temat przedstawień Michała. Niekiedy (IX/X w.) archanioł stoi triumfująco na smoku, podobnie jak Chrystus na bazyliszku, lwie i smoku. Początkowo Michał uzbrojony jest w tarczę i włócznię, a już wkrótce dołącza do nich kolczuga oraz inne części zbroi rycerskiej. W dojrzałym oraz późnym średniowieczu przedstawiana jest także walka. Kulminacją scen walki archanioła Michała są przedstawienia barokowe, ukazujące gwałtowne ruchy postaci, np. na obrazie z byłego ołtarza głównego w katedrze we Freisingu autorstwa P. P. Rubensa (ok. 1626 r., Monachium, Alte Pinakothek). W tej scenie archanioł Michał i jego aniołowie strącają szatańskiego smoka wraz z jego diabelską świtą z nieba, podczas gdy w tle aniołowie unoszą apokaliptyczną Niewiastę (Maryja z Dzieciątkiem Jezus) na skrzydłach orła do Boga (Apokalipsa św. Jana, rozdział 12). W przedstawieniach archanioła Michała smok może pojawiać się również jako atrybut u jego stóp. Na rosyjskich ikonach XVI-XVIII w. Michał, podobnie jak i św. Jerzy, przedstawiany jest jako jeździec dosiadający uskrzydlonego konia, podobnego do antycznego pegaza.

Jako anioł ważący dusze podczas sądu ostatecznego Michał pojawia się początkowo na romańskich i gotyckich kościołach (np. w Autun, Bourges, Amiens czy Paryżu). Trzyma on w ręku wagę, na której waży się dusza wielkości małego dziecka oraz jej dobre i złe uczynki. Złe uczynki mogą być przedstawione pod postacią malutkich ludzkich lub diabelskich figurek. W Bourges (portal główny katedry, koniec XII w.) archanioł Michał obejmuje opiekuńczo duszę, która przygląda się ważeniu jej uczynków, podczas gdy z drugiej strony zbliża się do niej szczerzący zęby diabeł z pogrzebaczem w ręku. W innych scenach dusza może siedzieć na jednej szali, podczas gdy na drugiej, w której znajdują się jej uczynki, daremnie wiesza się diabeł, pragnący w ten sposób zmienić wyrok na swojąkorzyść (Autun, St-Lazare, portal główny, ok. 1130 r.; Fryburg Bryzgowijski, katedra, kruchta wieży, ok. 1300 r). Z drugiej strony lżejsza, górna szala może oznaczać przewagę dobrych uczynków (virtutes) nad złymi (peccata), np. na ołtarzu Rogiera van der Weydena (Beaune, Hotel-Dieu, ok. 1445 r.). W późnym średniowieczu Michał ważący dusze przedstawiany jest w zbroi, którą nosił podczas walki ze smokiem, podnoszący miecz na diabła, który kwestionuje fakt przynależności duszy do archanioła. Na Wielkim Sądzie Ostatecznym P. P. Rubensa (ok. 1615 r., Monachium, Alte Pinakothek) Michał nie występuje już w roli anioła ważącego dusze, lecz - podobnie jak w scenach walki ze smokiem - jako bojownik nieba dzierżący miecz ognisty (tenże odnosi się do Rdz 3,24, Adam i Ewa).

opr. aw/aw