Koncepcja Freineta w katechezie - tworzenie przyjaznego obrazu Boga

Marianna  Styczyńska

KONCEPCJA  FREINETA  W  KATECHEZIE
-  TWORZENIE  PRZYJAZNEGO  OBRAZU  BOGA

W niniejszym artykule chcę zwrócić uwagę na ożywioną aktywność dziecka, połączoną z radosnym przeżywaniem, odróżniającą freinetowskie przedszkole od przedszkola tradycyjnego. Wiąże się to ze stymulowaniem dziecka do twórczego działania, dawania mu możliwości poszukiwania, błądzenia, stawiania pytań, mówienia i przeżywania. Projektowanie okazji edukacyjnych, wykorzystujących wybrane elementy koncepcji freinetowskiej stwarza dzieciom szansę do planowania własnych działań, samodzielnego dochodzenia do wiedzy oraz odpowiedzialność za siebie i za innych.

Placówki oświatowe, w których organizuje się i realizuje proces kształcenia dzieci, mających odważnie wejść w przyszłe dorosłe życie, winny być środowiskiem przyjaznym dziecku, uwzględniającym jakże ważne ich potrzeby.

Taką koncepcją przyjazną dziecku jest koncepcja pedagogiczna Celestyna Freineta, który był pedagogiem francuskim. Pod wpływem haseł nowego wychowania założył w 1920 roku szkołę doświadczalną w Bar-sur-Lonp, skąd po kilkunastu latach przeniósł się do Vence. Stworzył własny system wychowawczy. W systemie tym przedmioty nauczania zastąpione zostały przez treści środowiska, podręczniki - przez "wolny tekst", układany przez dzieci, drukowany w drukarni szkolnej oraz prezentowany w gazecie.

Inną, również cenioną i bardzo często stosowaną techniką są "doświadczenia poszukujące". Według Freineta są one wyższą formą doświadczenia świata przez dziecko. Różnorodne formy ekspresji artystycznej pozwalają wyrazić dziecku "nabrzmiałą duszę". Stwarzanie natomiast dziecku dogodnych warunków do swobodnej ekspresji jest - zdaniem Freineta - podstawowym zadaniem nowoczesnej szkoły. W organizowaniu życia uczniów pomaga spółdzielnia klasowa, która stanowi niejako samodzielny samorząd. Ważnym elementem systemu wychowawczego Freineta jest korespondencja międzyszkolna. Sprzyja ona wymianie informacji i doświadczeń uczniów.

Wbrew pozorom, jego pedagogika nie jest ani systemem, ani sztywną metodą. Freinet proponuje "przywrócić prawo pierwszeństwa takim wartościom, jak odczuwanie, przeżywanie, tworzenie, rozumienie, uspołecznienie, miłość i życie". ^[ 1 ]

Pedagogika Freineta eksponuje "maksymalny rozwój osobowości dziecka w łonie rozumnie pojętej wspólnoty, której służy i która jemu służy", ^[ 2 ] pozwala dostrzec te wartości, wyrażając w ten sposób szacunek dla myśli i pracy dziecka.

W myśl tej koncepcji, poznawanie rzeczywistości odbywa się za pomocą całej osobowości - intelektu, emocji oraz instynktów. Duże znaczenie przypisuje Freinet również intuicji, toteż centralna rolę przypisuje tzw. doświadczeniom zdobywanym po omacku, które oznaczają dochodzenie do prawdy w trakcie samodzielnego działania. Jest to uniwersalny proces uczenia się, zmierzający do wszechstronnego rozwoju jednostki. ^[ 3 ]

Proces ten opiera się na przeświadczeniu, że każdy akt działania ludzkiego zakończony sukcesem, pozostawia trwały ślad i stanowi motywację do dalszego działania. Dobre działanie zakończone niepowodzeniem wywołuje zahamowanie dalszych działań, wygasza inicjatywę.

C. Freinet twierdzi, że wiedza zdobywana za pomocą metod naturalnych, przeżywana zgodnie z potrzebami i zainteresowaniami jednostki, prowadzi do wyzwalania potencjału życiowego, warunkuje rozwój osobowości. Dlatego też istota procesu wychowania polega na podtrzymywaniu i rozwoju potencjałów tkwiących w jednostce.

Dzieci wychowywane zgodnie z propozycjami Freineta mogą być twórcami nowego społeczeństwa, wolnego od zakłamania i niesprawiedliwości, nietolerancji przymusu, oddanego swobodnej i twórczej pracy. ^[ 4 ]

Tylko w przyjaźnie zaprojektowanym środowisku, przy możliwościach wyboru odpowiednich narzędzi oraz przy właściwie zorganizowanej pomocy dziecko może wszechstronnie rozwijać swoją osobowość.

Proponowane przez Freineta naturalne sposoby zdobywania wiedzy, czyniące środowisko edukacyjne (przedszkola, szkoły) bliższymi dziecku, mają być realizowane poprzez tzw. techniki pedagogiczne.

"Technika" to termin wprowadzony przez Freineta na miejsce słowa: "metoda". Wyszedł on z założenia, że technika jest pojęciem szerszym niż metoda, bo na technikę składają się zarówno metoda, materiał i narzędzia, jak i człowiek umiejący się nimi posługiwać. ^[ 5 ]

Freinet zamiast tradycyjnych zajęć wprowadził szereg nowych i oryginalnych technik: swobodny tekst, drukarnię, gazetkę szkolną, różnorodne formy ekspresji, korespondencję międzyszkolną, doświadczenia poszukujące, naturalny samorząd uczniowski, spółdzielnię klasową.

Wypracowane metody pracy z dzieckiem, oparte na pełnej aktywności, swobodnej ekspresji, zainteresowaniu pracą zapewniają dzieciom maksymalny rozwój osobowości. Warto dodać, że ekspresję i twórczość dziecka uważa on za wyraz doświadczeń, przeżyć i myśli związanych z otaczającym światem.

Freinet poświęca też wiele uwagi problemom społecznym, które warunkują powodzenia i niepowodzenia poczynań pedagogicznych w życiu przedszkolnym i szkolnym dziecka.

Jeśli chodzi o wiek przedszkolny, podstawowym założeniem wychowawczym jest - jego zdaniem - indywidualne doświadczenie poszukujące dziecka, zadaniem nauczyciela natomiast jest stwarzanie dzieciom warunków do możliwie najszerszego stosowania doświadczeń "po omacku". ^[ 6 ] "Polegają one na zorganizowaniu bogatego naturalnego środowiska, w którym dziecko zapoznaje się z otoczeniem, z rozmaitymi jego elementami, szczególnie go interesującymi, zajmuje się nimi, szuka". ^[ 7 ]

Wśród różnorodnych doświadczeń nabywanych przez dziecko w przedszkolu, szczególne miejsce zajmują doznania i przeżycia religijne, kształtujące teraźniejszą i przyszłą postawę dziecka, jego odniesienie do samego siebie, do innych i do otaczającego go świata.

Techniki C. Freineta umożliwiają dziecku zetknięcie się z religijnym aspektem rzeczywistości, co stanowi istotny czynnik rozwoju jego osobowości.

Stosowane techniki pozwalają osiągnąć zamierzony cel katechizacji poprzez zaangażowanie całej osobowości dziecka. Sprzyjają wyzwalaniu u dziecka aktywności poznawczej oraz dostarczają wielu możliwości dokonywania korzystnych zmian w ich przeżyciach religijnych. Katecheza staje się ciekawą, radośniejszą, bardziej przyjazną i bogatszą formą spotkań z Bogiem.

ODKRYWAMY  BOGA  W  ŚWIECIE

Hasło  programowe:  otwieranie dziecka na wszelkie "znaki" spotkania z Bogiem poprzez obcowanie z przyrodą.

Cel  ogólny:  kształtowanie umiejętności odkrywania Boga w rzeczach stworzonych i dostrzeganie ich piękna.

Cele  pośrednie:

• rozwijanie u dziecka postawy podziwu i szacunku wobec Boga,
  
• budzenie świadomości istnienia związku pomiędzy dzieckiem, jego doświadczeniami, światem przyrody a Bogiem,
  
• wyrabianie postawy wdzięczności wobec Boga i Jego darów,
  
• wychowanie do tworzenia postawy ochronnej wobec przyrody jako daru Boga dla człowieka.
  

Cele  operacyjne:

• zredagować swobodny tekst,
  
• wyrabiać umiejętności współdziałania w grupie,
  
• współpracować w grupie - znaleźć ślady Pana Boga w lesie,
  
• wykorzystać szkło powiększające,
  
• odpowiedzieć na pytania katechetki,
  
• wyszukać w lesie różne gatunki roślin,
  
• porównać gatunki roślin,
  
• zaobserwować wygląd konwalii,
  
• zgromadzić, zebrać okazy do kącika przyrody,
  
• powąchać konwalie,
  
• wsłuchać się w odgłosy lasu,
  
• skupić uwagę na śpiewie i głosach ptaków,
  
• wyrazić swój zachwyt dla Pana Boga za pomocą wymyślonego przez dzieci tekstu będącego wspaniałą modlitwą,
  
• ułożyć własne modlitwy,
  
• wybrać teksty, które - zdaniem dzieci - mogą być zamieszczone na gazetce przedszkolnej,
  
• zaśpiewać piosenkę,
  
• namalować "obrazy" z wycieczki do lasu,
  
• urządzić galerię prac.
  

Metody:

• czynne: zdobywanie samodzielnych doświadczeń, wykonywanie stawianych zadań,
  
• słowne: rozmowy, ekspresja słowna, modlitwa,
  
• percepcyjne: obserwacja.
  

Formy  pracy:

• praca zbiorowa,
  
• praca grupowa,
  
• praca indywidualna jednolita.
  

Stosowane  techniki  freinetrowskie:

• doświadczenia poszukujące,
  
• swobodne teksty,
  
• ekspresja plastyczna.
  

Środki  dydaktyczne:

• szkło powiększające, aparat fotograficzny, magnetofon, kartony różnego formatu, szary papier, kredki - pastele, kompas.
  

PLAN  PRZEBIEGU  KATECHEZY
W  GRUPIE  DZIECI  6-LETNICH

Etap  I

1. Nawiązanie do treści poprzednich katechez.
   
2. Przygotowanie i cel wycieczki.
   
3. Wiosenna wycieczka do lasu
   
4. Własna droga w odkrywaniu Boga w świecie - doświadczenia poszukujące.
   

Etap  II

1. Propozycja uzewnętrznienia własnych odczuć po odbytej wycieczce "śladami Boga" - tworzenie swobodnych tekstów.
   
2. Nagrywanie na taśmę magnetofonową propozycji podawanych przez dzieci.
   
3. Wybór trzech najciekawszych tekstów.
   

Etap  III

1. Pogłębienie przeżycia religijnego poprzez swobodną ekspresję plastyczną.
   
2. Wyrażanie swoich uczuć i myśli podczas malowania na temat: "Ślady Boga w świecie".
   
3. Urządzanie galerii prac.
   

PRZEBIEG  KATECHEZY

ETAP  I

Często rozmawialiśmy na temat dobroci i miłości Boga do nas. Dzisiaj proponuję, byśmy wybrali się na wycieczkę do lasu i tam spróbowali odkryć "ślady" Boga. Dzieci wyposażone w kompas (poznały zasady jego działania wcześniej), szkło powiększające, folię na zbierane okazy roślin, aparat fotograficzny wyruszają wraz z katechetką do lasu. Podczas pobytu w lesie katechetka podejmuje spontanicznie, przy nadarzających się okazjach, rozmowy ukierunkowujące myśl dziecka na Boga Stwórcę. Dzieci same odkrywają ciekawsze miejsca i stawiają pytania.

A.  Mrowisko

Obserwują zachowanie się mrówek, używając szkła powiększającego. (Katechetka lub dziecko robi zdjęcie). Dzieci dostrzegają precyzję mrówek oraz zadziwiającą budowę mrowiska.

• Skąd wzięła się u mrówek umiejętność tak wspaniałego budowania mrowiska?
  
• Kto je tego nauczył?
  
• Jaki jest pożytek z mrówek?
  
• Dlaczego nie należy niszczyć mrówek, a nawet chronić je przed zniszczeniem?
  

Dzieci próbują redagować samodzielnie spójną wypowiedź. Katechetka stara się zaciekawić dzieci obserwacją, kieruje nią i wydłuża, gdy dostrzega zainteresowanie. Nie ujawnia własnych spostrzeżeń, lecz cały czas towarzyszy dzieciom.

Katechetka sporadycznie zadaje pytanie: Kto daje nam taki cudowny świat?

Dzieci same formułują odpowiedź: To dobry Pan Bóg.

B.  Runo leśne (konwalie, paprocie, inne rośliny)

Dzieci wyszukują w lesie różne gatunki roślin, porównują je, podziwiają, cieszą się każdą nową, znalezioną odmianą. Uważają, by ich nie niszczyć. Zbierają pojedyncze okazy. Dłużej zatrzymują uwagę na konwaliach. Dziwi je obecność kwiatów w lesie.

Dzieci: Kto je tutaj zasiał?

Obserwując kwiaty, dostrzegają w ich wyglądzie delikatną i misterną budowę, wielość maleńkich kwiatków- "dzwoneczków" na łodydze.

Dzieci: Kto potrafił je tak wspaniale wymyślić i uformować?

Odkrywają również piękny zapach konwalii.

Dzieci: Skąd on pochodzi i kto go "wynalazł"?

Są przekonane i stwierdzają, że dobry Pan Bóg daje nam piękno kwiatów, byśmy mogli się nimi cieszyć.

C.  Ptaki

Podczas szukania "śladów" Boga w lesie, katechetka proponuje dzieciom chwilę ciszy.

Katechetka: Może w ten sposób odkryjemy kolejny dar Pana Boga?

Dzieci wsłuchują się w odgłosy lasu i skupiają swoją uwagę na śpiewie i głosach ptaków. Niektóre z nich próbują odszukać i dostrzec, skąd pochodzą odgłosy. Odnajdując dostrzegają piękne i różnorodne upierzenie w wyglądzie ptaków. Inne są zachwycone samym śpiewem i nie szukają ich. Zauważają, że ptaki jakby ze sobą rozmawiają, odśpiewują. Głosy ich są bardzo różnorodne, powtarzają się i cichną. Słychać także pukanie dzięcioła i odgłos kukułki.

Dzieci zachwycone pytają:

• Czy ptaki się rozumieją? Czy mają swój język?
  
• Dla kogo śpiewają?
  
• Kto dał im tak piękny głos i tak kolorowe piórka?
  

Katechetka podsuwa pytanie wspomagające myśl dziecka: Kto jest Panem stworzonego piękna?

Dzieci przy każdym obserwowanym stanowisku dochodzą do wniosku, że to Pan Bóg jest stwórcą pięknego świata, ponieważ jest dobry i kocha nas, pragnie naszego szczęścia i radości. Nie należy niszczyć tego piękna, gdyż jest to dar kochającego Ojca.

ETAP  II

Katechetka: Odkryliśmy "ślady" Boga podczas wycieczki do lasu. Cieszymy się, że świat jest taki piękny i że jest darem kochającego Ojca. Proponuję wam, byście spróbowali wymyślić jakiś tekst, którym chcielibyście wyrazić swój zachwyt, zdziwienie czy inne uczucia, które towarzyszyły Wam podczas wycieczki do lasu "śladami" Boga. Dobry Bóg "ukrył się" w pięknej i zadziwiającej przyrodzie, dał nam ją jakby w prezencie. Możemy mu za to podziękować własnymi słowami. To będzie wspaniała modlitwa.

Dzieci układają własne teksty modlitwy. Katechetka nagrywa je na taśmę magnetofonową. Wszystkie teksty chwali i podkreśla, że każdy z nich jest piękną, osobistą rozmową z Bogiem.

Po skończonej modlitwie, odtwarza jeszcze raz z magnetofonu teksty i proponuje wybór kilku spośród prezentowanych, w celu zamieszczenia ich w gazetce przedszkolnej.

Dzieci decydują, które teksty zostaną wybrane i rozpoczyna się praca nad ich treścią. Katechetka zachęca dzieci do zabawy w "polowanie" na słowa, które skuteczniej wyrażają myśl autora tekstu.

Panie Boże,
Dziękuję Ci za małe mrówki
Dobre i pożyteczne
Bo są od Ciebie.

       Małgosia, lat 16

Kwiatki konwalie
Są bardzo ładne
Jakby białe dzwoneczki
Pachną pięknie
I rosną sobie w lesie.
Nie można ich zrywać
Bo nie byłoby tak ładnie w lesie.
Dobry Boże, jesteś
Najlepszym "Wynalazcą" zapachów.

       Justyna, lat 6

Świat jest cały
Piękny i kolorowy
I śpiewający.
Bóg nas kocha
I dał nam ptaki
Żeby śpiewały w lesie
I żeby było wesoło i ładnie.

       Oleś, lat 6

Katechetka: Zaśpiewajmy wspólnie znaną nam piosenkę, dziękując Bogu jeszcze raz za to, że tak bardzo nas ukochał i dał nam cudowny świat.

Dzieci śpiewają piosenkę:

1. Wróbelki małe kocha Bóg
Od zguby chroni je.
A jeśli ptaszki kocha Bóg,
To kocha także mnie.

2. Maleńkie mrówki kocha Bóg
Od zguby chroni je.
A jeśli mrówki kocha Bóg,
To kocha także mnie.

3. Biedronki także kocha Bóg
Od zguby chroni je.
A jeśli biedronki kocha Bóg,
To kocha także mnie.

ETAP  III

Katechetka: Świat jest taki bogaty i kolorowy. Odnajdujemy w nim dobroć i mądrość Boga. Zebraliśmy tak dużo okazów w lesie, które umieścimy w kąciku przyrody. Spróbujcie teraz namalować to, co dostrzegliście podczas wycieczki, co wydaje się wam najpiękniej uczynione ręką Boga.

Dzieci malują obrazy przyrody samodzielnie bądź w zespołach, na papierze dowolnego formatu. Po skończonej pracy urządzają wspólnie galerię prac. ^[ 8 ]

WNIOSKI  Z  PRZEPROWADZONEJ  KATECHEZY

W katechezie: Odkrywamy Boga w świecie katechetka starała się w oparciu o obserwację świata przyrody pomóc dzieciom w odkrywaniu związku, jaki zachodzi pomiędzy tworami przyrody a Bogiem. W celu budzenia podziwu dla Stwórcy, poprzez bezpośredni kontakt i doświadczenie uczucia zachwytu, wykorzystała proponowane przez Freineta doświadczenia poszukujące, swobodne teksty i ekspresję plastyczną. Aby wykazać czy techniki te mają wpływ na bogacenie przeżyć i doświadczeń religijnych dziecka w wieku przedszkolnym, zastosowała metodę obserwacji bezpośredniej.

Wyniki prowadzonej obserwacji wskazują, że pogłębione przeżycia religijne na drodze doświadczeń poszukujących, uwidaczniają się najbardziej w samotnie podejmowanych rozmowach na tematy religijne. Dzieci podczas wycieczki "śladami" Boga, spontanicznie wyjaśniały sobie zadziwiające piękno świata przyrody jako dzieło Boga. Często padało stwierdzenie, że "tylko Bóg jest tak mądry, by to uczynić". Dzieci dostrzegały dobroć i miłość Boga do człowieka w Jego darach przyrody. Przejawiały przedziwną potrzebę podziwu i kontemplacji. W chwili proponowanej ciszy, zasłuchane w odgłosy lasu, były pełne zachwytu i szacunku wobec mądrości, wspaniałości i dobroci Boga.

Kontakt dziecka z kochającym Bogiem ma istotny wpływ na kształtowanie osobowości dziecka. Budzi się w nim świadomość istnienia związku pomiędzy nim samym, jego doświadczeniami, światem przyrody a Bogiem.

W przypadku swobodnych tekstów, dzieci na propozycję katechetki odpowiadały w większości spontanicznie, wykazując chęć takiej próby.

Nawiązywały w nich zarówno do zdobytych doświadczeń podczas wycieczki, jak również do swych uczuć i przeżyć religijnych kształtowanych od kilku lat. Podczas układania tekstów widać było pobudzoną wyobraźnię dziecka oraz korzystanie z konkretnych przeżyć w środowisku naturalnym. Efektem stosowania techniki swobodnego tekstu w realizacji zadań było uzewnętrznienie własnych odczuć po odbytej wycieczce "śladami" Boga i pogłębienie ich. Dzieci wyrażały podziw i dziękczynienie Bogu za dar i piękno świata w formie wypowiedzianego tekstu modlitwy. Odnosiły one swoje przeżycia do osoby Boga jako Stworzyciela i wyrażały je za pomocą werbalizacji.

W proponowanej technice swobodnej ekspresji plastycznej "otwierającej" na przeżywanie świata, wszystkie dzieci wykazały dużą aktywność. Widoczny był wzrost doświadczenia religijnego i duże zainteresowanie emocjonalne w trakcie podjętej działalności. Dzieci w radosnym nastroju, pełne inicjatywy i pomysłowości podjęły działalność plastyczną. Podczas pracy wypowiadały się na temat malowanych przez siebie elementów przyrody.

Często pojawiały się w pracach elementy odnoszące się do Boga, np. serce lub ręce Boga.

Ekspresja plastyczna spontaniczna i samodzielna pozwoliła dzieciom na wewnętrzne zaangażowanie się i wypowiadanie przeżywanych treści katechezy. Podczas samodzielnego tworzenia dziecko także potrafi się modlić.

Technika swobodnej ekspresji czyni katechezę ciekawszą, radośniejszą i bogatszą formą spotkania z Bogiem, gdyż pozwala dziecku na spontaniczne wyrażanie siebie i swych odczuć wobec otaczającego go świata. Urządzenie galerii prac dzieci dało możliwość wyeksponowania wytworów ich działań szerszemu gronu odbiorców, pozwoliło przenieść zdobyte doświadczenia religijne na środowisko rodzinne oraz wzmocnić motywację do podejmowania tego typu działalności.

Swobodne teksty zamieszczone w gazetce przedszkolnej stały się również bodźcem i zachętą dla całej grupy do tworzenia i formułowania swoich modlitw w formie wierszyków.

---

Marianna Styczyńska - dr, adiunkt na UAM w Poznaniu, pracuje w Istytucie Pedagogiczno-Artystycznym w Kaliszu.

---

opr. ab/ab