"Panie, naucz nas modlić się" (Łk 11, 1)

Warunkiem modlitwy jest uznanie zależności od Boga. W religiach naturalnych (pogańskich) wyraża się ona zwykle w ten sposób, że człowiek bezradny wobec żywiołów przyrody i rozmaitych nieszczęść dążył przez odpowiednie obrzędy religijne, często magiczne, do pozyskania lub przejednania zagniewanego bóstwa, któremu przypisywano odpowiedzialność za określoną dziedzinę sił przyrody lub życia człowieka. Człowiek w centrum, a bóstwo traktował jako tajemniczą siłę, na którą wywierał nacisk, aby służyła człowiekowi. W religiach naturalnych od człowieka wychodzi inicjatywa modlitwy i wszelkiego kultu religijnego. Ofiary składane bóstwom i modlitwy w tych religiach służą, aby niejako zmusić bóstwo do pełnienia woli człowieka.

Izraelici nie od razu przyjęli nową, objawioną religię. Toteż również u nich taką postawę spotykamy. Gdy zabrakło wody w czasie wędrówki przez pustynię, nie chcieli iść dalej, dopóki Bóg nie spełni ich woli (por. Wj 17, 1-7). Toteż Mojżesz nazwał to miejsce "Massa" (= Kuszenie) i "Meriba" (= Kłótnia) ponieważ domagając się od Boga spełnienia ich woli, Izraelici "kusili" Boga i wystawiali Go na próbę, co Biblia uwala za jeden z największych grzechów Izraela (por. Ps 95, 8 n). Gdy znaleźli się w sytuacji krańcowego zagrożenia, nie prosili Boga, mimo niedawnych oczywistych dowodów, że prowadzi ich z miłością (por. np. Wj 15, 22-27), ale okazali brak zaufania. Ów brak wiary powoduje sąd i karę. To pokolenie nie wejdzie do ziemi obiecanej (Ps 95, 11; Lb 14, 22-35). "Kuszenie Boga" czyli "wystawianie Boga na próbę" polega na tym, że człowiek sam świadomie wprowadza się w sytuację bez wyjścia po to, aby zobaczyć, czy Bóg będzie w stanie wyprowadzić go z niej oraz mimo oczywistych znaków żąda dalszych "dowodów" mocy Bożej (por. Ps 95, 9; por. Mk 8, 11 nn).

Piszemy o tym dlatego, że i dziś przyczyną tzw. trudności w modlitwie jest swoisty obraz Boga. Niejeden chrześcijanin chciałby użyć Boga na swoją korzyść i zmusić Go niejako do pełnienia woli człowieka. Ponadto O. Betz zauważył słusznie, że w mentalności młodych zachwiał się pewien obraz Boga, a wraz z tym obrazem zachwiała się sama wiara, bez której nie może być żadnej modlitwy. Myśl tę sformułował O. Betz dość ostro, ale chyba trafnie: "Upadły trony królów, a z nimi królujący na tronie Bóg"¹. Tak więc kryzys modlitwy wiąże się z kryzysem wiary, mającym z kolei swe źródło w kryzysie pewnych pojęć o Bogu. A przecież obraz Boga statycznego, siedzącego na tronie, nie pod wszystkimi względami odpowiada Objawieniu chrześcijańskiemu.

Człowiekowi współczesnemu bliższy będzie zapewne obraz Boga jako fundamentu naszego istnienia i działania, zgodnie z Pawłowym "w Nim żyjemy, poruszamy się i jesteśmy" (Dz 17, 28). W takim obrazie Boga punktem wyjścia dla modlitwy jest nasz stosunek do osób, a przede wszystkim do Osoby Boga, w którym Tyjemy i który żyje w nas, a nie tylko gdzieś w zaświatach. Dopiero na tej płaszczyźnie można w pełni po ludzku ujmować zmienność i przemijanie naszego życia. Stosunek do rzeczy i spraw musi zostać zastąpiony przez rozpatrywanie stosunku do osób, do ich oczekiwań i moich możliwości. Wtedy dopiero wejdzie w grę "Ordo caritatis" względem Boga i ludzi, tym samym obudzi się zdolność do modlitwy².

Modlitwa chrześcijańska wyraża egzystencjalnie fakt żywej wiary. Dokonuje się w procesie trójstopniowym, a mianowicie jako słuchanie, rozważanie i odpowiadanie na wezwanie Boże. Bóg dosięga człowieka w słowie głoszonym lub pisanym, oraz w zadaniach lub konkretnych sytuacjach życia codziennego. Sytuacje te mogą być wezwaniem do modlitwy podobnie, jak we wspomnianej powyżej sytuacji próby Izraela na pustyni. Również chrześcijanin w sytuacji bez wyjścia stoi wobec dwóch możliwości: albo się modlić, albo buntować się przeciw Bogu. Modlitwa, podobnie jak sama wiara, jest owocem działania Boga w sercu człowieka a konkretnie mówiąc, w jego sferze emocjonalno-społecznej, w sferze stosunków międzyosobowych. Modlitwa bowiem, jako wyraz żywej wiary, nie jest tylko funkcją rozumu, lecz przede wszystkim uczucia. Stąd Pismo św. nazywa modlitwę wylaniem duszy przed Bogiem, gdyż wyraża ona najgłębsze zaufanie do Boga. Tak właśnie modli się Anna, matka Samuela (1 Sm 1, 15). Modlitwa stanowi zatem jeden z przejawów doświadczenia religijnego, dokonującego się w sferze głębi, w samym rdzeniu osobowości. Ta głębia osobowości wymyka się refleksji, stanowi sferę nieświadomą. Istotą doświadczenia religijnego jest zawsze udzielanie się Boga, który jest miłością. Miłość jest zdarzeniem międzyosobowym, emocjonalno-społecznym. Stąd też doświadczenie religijne oraz idące za nim najgłębsze zaangażowanie społeczne mają swoje korzenie w motywacji "serca".

Tę właśnie sferę ma objąć swoim wpływem katecheza, wychowując uczniów do modlitwy pojętej jako osobowa odpowiedź "tak" w dialogu zapoczątkowanym przez Boga. Albowiem w modlitwie chrześcijańskiej, w odróżnieniu od pogańskiej, w centrum jest Bóg, a człowiek przyjmuje postawę sługi: "Mów, Panie, bo sługa Twój słucha" (1 Sm 3, 9), "Oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według słowa Twego" (Łk 1, 38). Modlący się chrześcijanin nie dąży do zmiany planu Boga i nie modli się dla poinformowania Boga. Wprawdzie w modlitwie dochodzą do głosu lęki i zagrożenia człowieka, jego rozczarowania, napięcia i konflikty, ale modlitwa chrześcijańska nie jest czarodziejską formułą na odpędzenie tych rozczarowań i konfliktów. Pomaga jednak do spokojnego zastanowienia się i rozumienia ukrytego w nich wezwania Bożego, ukazując tym samym drogę wyjścia i uwolnienia się od nich przez uznanie i zaakceptowanie tych wartości, które bez modlitwy nie zostałyby dostrzeżone. Wystarczy przypomnieć takie postacie biblijne, jak Abraham, Józef Egipski, Mojżesz, Dawid, Salomon, Ezechiasz oraz prawie wszyscy prorocy. Stąd zawsze pozostanie aktualna formuła św. Augustyna: "Człowiek modli się dla zbudowania samego siebie, a nie dla pouczenia Boga"³. Tak więc wiara i modlitwa chrześcijańska stanowią najściślejszą jedność, przy czym wiara posiada szerszy zakres znaczeniowy niż modlitwa. Według A. Höfera modlitwa wyraża słowami to, czym w sposób niemy żyje wiara. Modlitwa jest niejako ucieleśnieniem wiary⁴. Przeżywanie wdzięczności wobec Boga ucieleśnia się w dziękczynieniu, olśnienie wielkością Boga i przeżywanie Jego majestatu ucieleśnia się w uwielbieniu, doświadczenie cierpienia przeżywane w obliczu Boga ucieleśnia się w ufnej prośbie, wreszcie przeżywanie grzechu wobec Boga ucieleśnia się w modlitwie przebłagania.

Ewangelie przedstawiają Jezusa jako męża wielkiej modlitwy. Codzienną Jego modlitwą, jak każdego pobożnego Izraelity, był fragment księgi Powtórzonego Prawa 6, 4-9: "Słuchaj Izraelu, Pan jest naszym Bogiem - Panem jedynym. Będziesz miłował Pana, Boga twojego, z całego serca swego, z całej duszy swojej, ze wszystkich swoich sił..." Prócz tego modlitewnikiem Jezusa była księga psalmów. Modlitwa Jezusa wiąże się ściśle z Jego posłannictwem zbawczym. Jezus daje temu wyraz, gdy wprowadza uczniów w tajniki swojej modlitwy, przekazując ją w postaci "modlitwy Pańskiej" (Łk 11, 2-4; Mt 6, 9-13). Związek modlitwy Jezusa z Jego misją mesjańską widać jasno w czasie czterdziestu dni pobytu na pustyni. Modlitwa Jezusa przewyższa niezmiernie przykład Mojżesza, który wątpił w słowo Boże (por. Lb 20, 11 n). Jezus zatriumfuje skuteczniej niż Mojżesz nad szatańską zachętą do kuszenia Boga (Mt 4, 7; Pp 6, 16). Jezus zaprasza uczniów do modlitwy razem z Nim w Ogrodzie Oliwnym przed ostateczną próbą. W tej modlitwie dochodzą do głosu wszystkie rodzaje modlitwy chrześcijańskiej: modlitwa dziecka - "Abba"; modlitwa ufności "wszystko jest możliwe", modlitwa w czasie próby, w której kusiciel został odrzucony daleko - "nie to, co Ja chcę, ale to, czego Ty chcesz" (Mk 14, 36); modlitwa szukająca swojego przedmiotu po omacku - podobnie jak nasze modlitwy.

Modlitwa Jezusa została wysłuchana w sposób przechodzący wszelkie oczekiwania. Pierwszą odpowiedzią Ojca było podniesienie Jezusa na duchu przez anioła (Łk 22, 43). Największym jednak dowodem wysłuchania tej tak bardzo ludzkiej modlitwy Chrystusa jest według listu do Hebrajczyków zmartwychwstanie: "Z wielkim wołaniem i płaczem za dni ciała swego zanosił On gorące prośby do Tego, który mógł Go wybawić od śmierci, i został wysłuchany dzięki swej uległości" (Hbr 5, 7). Bóg spełnił swoją obietnicę: "Żądaj ode mnie, a dam ci narody w dziedzictwo" (Ps 2, 8), a tym samym spełnił wszystkie błagania ludzkie z całej historii zbawienia. Modlitwy ludzkości zogniskowały się poniekąd w modlitwie Jezusa.

W czasie Ostatniej Wieczerzy Jezus uczy uczniów wyższej formy modlitwy, tzn. modlitwy "w Jego imię". "Aż do tej pory o nic nie prosiliście w imię moje" (J 16, 24), tzn. nie pragnęliście w swoich modlitwach tego, czego Ja chcę. A Jezus chciał przede wszystkim, aby Jego jedność z Ojcem stała się fundamentem jedności powołanych przez Niego chrześcijan (J 17, 22 n). Tak więc miłość powinna przenikać każdą modlitwę powinna być jej warunkiem i celem.

Ewangelia Jana ukazuje nam Jezusa, który wychowuje do modlitwy. Przeprowadza od pragnień darów Bożych do samego daru, który jest przynoszony przez samego Boga. Tak np. Samarytanka została przeprowadzona od własnych pragnień do samego daru Boga (J 4, 10), a rzesze ludzi od pragnienia pokarmu, który ginie, do "pokarmu, który trwa na wieki" (J 6, 27). Tak więc wiara jest nie tylko warunkiem modlitwy, lecz także jej skutkiem⁵.

Chrześcijanie od dnia Zesłania Ducha Świętego stanowili wspólnotę modlitwy. "Trwali oni w nauce Apostołów, we wspólnocie, w łamaniu chleba i w modlitwach (...). Wielbili Boga, a cały lud odnosił się do nich życzliwie" (Dz 2, 42. 47). Modlitwa jest darem Ducha Bożego, jest odpowiedzią, jaką Duch Święty zamieszkujący w chrześcijaninie daje Bogu Ojcu przez Jezusa Chrystusa. W Kościołach czasów apostolskich Duch Święty rozpalał żywiołową, spontaniczną modlitwę, zarówno wspólną jak i indywidualną. Świadczy o tym prawie każda stronica "Dziejów Apostolskich" i listów Pawła. Jeszcze w czasach poapostolskich kwitła również żywiołowa modlitwa spontaniczna na zgromadzeniach eucharystycznych. Przytoczmy tu np. świadectwo św. Justyna Męczennika (+ 165): "Następnie powstajemy z miejsc i modlimy się, po modlitwie zaś (..) przynosi się chleb oraz wino z wodą, nad którymi przełożony odprawia modły i dziękczynienia, ile tylko może, lud zaś odpowiada mu radosnym "amen"⁶. Fraza "ile tylko może" świadczy o tym, że nawet w czasie zgromadzenia eucharystycznego istniała modlitwa spontaniczna celebransa, co sprzyjało rozwojowi autentycznej modlitwy całego zgromadzenia, a tym samym rozwojowi ducha modlitwy indywidualnej. Dziś dostrzega się błogosławione owoce tej spontaniczności na tzw. oazach modlitwy lub na spotkaniach modlitewnych Odnowy w Duchu Świętym, które skupiają nieraz duże rzesze młodych szukających autentycznego środowiska, które samo się modli i prowadzi innych do modlitwy.

W katechezie tradycyjnej wychowanie do modlitwy prowadzono przeważnie w ten sposób, że na początku i na końcu lekcji religii odmawiano jakąś modlitwę lub śpiewano jakąś pieśń. Uczono także gotowych formuł modlitewnych. Okazyjnie zaś poświęcano jedną godzinę tematowi modlitwy. A przecież celem wychowania do modlitwy nie jest informacja o modlitwie, ale wychowanie uczniów do samodzielnej i autentycznej modlitwy. Dlatego w naszym programie katechezy młodzieżowej przewidujemy modlitwę jako element istotny w każdej katechezie. Modlitwa ma wewnętrznie scalać katechezę. Celem katechezy jest prowadzenie młodych do dojrzałej, żywej wiary, która najintensywniej przejawia się w autentycznej modlitwie. Wiara ma oświecać wszystkie problemy każdego człowieka. Toteż cały świat przeżyć młodego człowieka powinien znaleźć odbicie w jego modlitwie. Nawet tzw. roztargnienia w modlitwie nie zawsze powinny być eliminowane jako przeszkody w modlitwie, ale powinny być zamieniane w modlitwę, czyli mogą stanowić tworzywo modlitwy, a nie przeszkodę.

Wydaje się, że warto zaprosić przynajmniej po kilku uczestników naszej grupy katechetycznej na spotkanie oazy modlitwy lub innej grupy modlitewnej celem wdrożenia i niejako "zarażenia" się autentyczną modlitwą spontaniczną. Im więcej na naszych katechezach będzie młodych, którzy zasmakowali w takiej formie modlitwy tym łatwiej będzie nam ożywić grupę katechetyczną do autentycznej modlitwy. Warunkiem takiej modlitwy w trakcie katechezy jest osiągnięcie wewnętrznego wyciszenia się uczniów i otwarcie się na działanie Boga, a nie tylko osiągnięcie dyscypliny zewnętrznej. Chodzi przecież o zamierzone przez każdego modlącego się "zwrócenie duszy do Boga", czyli o wzbudzenie aktu wiary, że stoję w obecności nieskończonego majestatu Boga, który jest Miłością. Osiągnięcie takiego skupienia nie jest możliwe na początku katechezy. Aby je wytworzyć, trzeba wygłosić najpierw krótkie wprowadzenie do modlitwy, które może być nawiązaniem lub swoistym podsumowaniem ostatniej katechezy, a następnie wezwaniem do modlitwy z zachowaniem takiej postawy ciała, która najbardziej pomaga do wewnętrznego skupienia⁷.

Z reguły na modlitwę należałoby poświęcić moment największego skupienia uczniów i zamyślenia się nad usłyszanym słowem Bożym. Byłoby rzeczą idealną, gdyby w takim momencie, zaistniała modlitwa spontaniczna poszczególnych uczniów, w którą włączy się cała grupa. Jest to możliwe zasadniczo u tej młodzieży, która doświadczyła tego rodzaju modlitwy w "Oazie modlitwy", gdyż inna młodzież tego wieku jest z natury zamknięta. Dopiero bowiem we wspólnocie można swobodnie wypowiedzieć się nie tylko słowami, ale otworzyć całą swoją rzeczywistość egzystencjalną. Wszelako katecheta powinien stwarzać tego rodzaju wspólnotę wzajemnego zaufania i akceptacji. Toteż G. Stachel proponuje katechetom, aby zaprawiali się wraz ze swoimi "katechumenami" do głośnego wypowiadania swych problemów egzystencjalnych w grupie katechetycznej w obliczu Boga⁸. Od tego bowiem łatwo przejść do autentycznej modlitwy spontanicznej, choć sterowanej przez katechetę. Modlitwa ta może być słowna i zakończona jakąś pieśnią lub piosenką religijną.

Cel ogólny: W oparciu o przykład Jezusa modlącego się i Jego słowa uczniowie winni poddać refleksji i pogłębić swoje własne nastawienie do modlitwy.