I ty czyń podobnie...

Nieść ulgę w cierpieniu

Z prof. Jackiem Łuczakiem, założycielem Polskiego Towarzystwa Opieki Paliatywnej, współtwórcą i kierownikiem pierwszej w Polsce i Europie Kliniki Opieki Paliatywnej, ordynatorem Stacjonarnego Oddziału Medycyny Paliatywnej Hospicjum Palium w Poznaniu rozmawia Błażej Tobolski

Ludziom zdrowym trudno niekiedy pojąć cierpienie, jakie powoduje ciężka choroba. Nie można ograniczyć go jedynie do bólu fizycznego, prawda?

— Zaawansowana, postępująca i uszkadzająca ciało choroba o niekorzystnym rokowaniu jest źródłem cierpień doświadczanych zarówno przez chorego, jak i jego bliskich. Cierpieniom somatycznym (cielesnym) towarzyszą negatywne emocje związane m.in. ze zniedołężnieniem, lękiem przed zbliżającą się śmiercią, troską o los rodziny. Pojawia się również u chorego poczucie osamotnienia tak w aspekcie socjalnym (izolacja społeczna), emocjonalnym (zamaskowanie postępu choroby i umierania — zmowa milczenia między chorym a rodziną), jak i duchowym (samotne wkraczanie w niewiadomą, jaką jest śmierć), a także poczucie bezsensu własnego życia.

A jakie wyzwania stają przed bliskimi osoby nieuleczalnie chorej?

— Nieuleczalna choroba powoduje u osób bliskich współodczuwanie cierpienia z chorym: przykrych objawów choroby czy niepełnosprawności, braków efektów terapii i jej ubocznych skutków. Stają też oni przed świadomością nieuchronnego rozstania. Ponadto dochodzą tu obciążenia związane z opieką nad chorym, zarówno natury fizycznej (zwiększenie liczby obowiązków i związany z tym dylemat ich podziału pomiędzy troskę o chorego, siebie i np. małe dzieci w rodzinie), jak i opory natury estetycznej (np. wzbudzające odrazę codzienne zabiegi higieniczne), ale też psychicznej (niepokój, drażliwość). Pojawiają się także bolesne wspomnienia, wyrzuty sumienia, poczucie winy czy obawy związane z przyszłością.

Czy jakąś próbą odpowiedzi na te wszystkie cierpienia osoby chorej i jej bliskich jest właśnie opieka paliatywna?

— Opieka paliatywna i hospicyjna to posługa ukierunkowana na niesienie ulgi w cierpieniu choremu i wspieranie jego bliskich. Musi ona opierać się na staranności i wielkiej trosce o to, aby dodatkowo nie zranić, a jak najlepiej pomóc cierpiącym poprzez wszechstronne działania medyczne, pielęgnacyjne, rehabilitacyjne wraz ze wsparciem psychosocjalnym i duchowym. Dotarcie do niejednokrotnie ukrytych wieloobszarowych cierpień wymaga umiejętności, wielkiego taktu i empatii, w czym pomocne jest wsłuchanie się w swobodne relacje o cierpieniu, którymi chory i jego bliscy dzielą się z opiekującymi. W tej wielowątkowej narracji pojawia się również dramaturgia. Między relacjonującym i słuchającym rodzą się więzi wspólnego przeżywania nieszczęść i próba ich zrozumienia oraz zaradzenia zagrażającej rozpaczy. Jest tu także miejsce na pytanie o pomoc Bożą, tak oczekiwaną i ważną, a niekiedy odległą w poczuciu opuszczenia przez Stwórcę. Pytanie o pomoc Bożą rodzi refleksje, pomaga w otwieraniu wnętrza, poszukiwaniu intymności, w dopuszczaniu posługujących do tajemnicy przeżywanego cierpienia.

Obcowanie na co dzień z ludzkim cierpieniem to zapewne spore wyzwanie?

— Codziennie uczymy się od naszych chorych i ich bliskich praktycznego znaczenia używanych potocznie, a często pozbawionych głębszego znaczenia słów takich, jak: miłość, wdzięczność, godność, nadzieja, wiara, cierpliwość i pokora. Staramy się czynić dobro, opierając się na naszych umiejętnościach, wspólnych działaniach jako zespołu medycznego, wraz z wolontariuszami posługując chorym i ich bliskim. Istotne znaczenie ma też wspomaganie naszych zasobów — dbałość o rozwój duchowy. Przed ucieczką od cierpiących, chorych i wyczerpaniem chronią nas poczucie radości w niesieniu im ulgi, przeżyte wspólnie z nimi dni, tygodnie i miesiące trudu, pomocne w zrozumieniu ważności tej posługi jako misji.

Obdarowany Samarytanin

Z ks. dr. hab. Antonim Bartoszkiem, teologiem moralistą, dziekanem Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i kierownikiem Zakładu Nauk o Rodzinie na tym wydziale, a także autorem książki Człowiek w obliczu cierpienia i umierania rozmawia Błażej Tobolski

Czy powinniśmy pytać o sens cierpienia, zwłaszcza kiedy sami go nie doświadczamy?

— Chyba każdy człowiek stawia pytania o to, czym jest cierpienie, jaki jest jego sens. Czymś innym jest, gdy tego typu pytania stawiane są teoretycznie, np. w sali akademickiej, czymś innym, gdy są one formułowane przez osoby doświadczające wielkiego cierpienia. W Księdze Hioba odnajdujemy człowieka doświadczonego wielorakim cierpieniem, z którym dyskusję na temat cierpienia (jego cierpienia) podejmują zdrowi (w tym momencie niecierpiący) przyjaciele. Trzeba niezwykłej delikatności i wrażliwości serca, aby podejmować temat sensu cierpienia, szczególnie w sytuacji, gdy się go nie doświadcza. Księga Hioba zaprzecza tezie, że każde cierpienie jest karą. Ta starotestamentalna księga pokazuje, że samo cierpienie uczy pokory wobec życia, że może być przestrzenią, w której człowiek przebudowuje swoją hierarchię wartości. Ostatecznie księga ta potwierdza głęboką prawdę, że cierpienie pozostaje tajemnicą.

Jak chrześcijanin, w perspektywie wiary, powinien postrzegać cierpienie?

— Jezus Chrystus podczas swojej publicznej działalności wypowiadał się wielokrotnie na temat „sensu krzyża”. Te Jego słowa potwierdziły się i zrealizowały podczas krzyżowej męki. Poprzez krzyż, a dokładnie poprzez miłość, z jaką Pan Jezus przyjął swój krzyż, ludzkie cierpienie nabiera wartości zbawczej. Ważne jest to, że w Jezusowym cierpieniu zostały zawarte wszystkie ludzkie cierpienia i dlatego każdy cierpiący człowiek uczestniczy w dziele zbawczym Chrystusa. Ten bardzo duchowy sposób przeżywania cierpienia pragnie realizować m.in. wspólnota Apostolstwa Chorych. Przynależność do niej umacnia człowieka cierpiącego w przekonaniu, że nie jest sam, że istnieje wiele osób, które ofiarowują swoje cierpienia za zbawienie świata.

Świata, który dzisiaj cierpienie i cierpiących najchętniej by wyeliminował...

— We współczesnym świecie bardzo często nie widzi się żadnego sensu i znaczenia cierpienia. Z jednej strony ludzie wierzą w jakąś wszechmoc medycyny, z drugiej jednak strony, gdy okazuje się ona w konkretnym przypadku nieskuteczna, szuka się innych sposobów jego eliminacji, np. poprzez eutanazję. Ciekawa rzecz, polskie hospicja podkreślają, iż ludzie w nich przybywający nie proszą o śmierć, oni chcą żyć. Jeśli bowiem człowiek otoczony jest miłością, a równocześnie medycyna czyni wszystko, by złagodzić ból, to wtedy człowiek czuje, że jest żyjącym wśród żyjących. Prośba o eutanazję prawie zawsze jest prośbą o pomoc. Jeśli człowiek cierpiący nie jest osamotniony, to wówczas łatwiej mu nieść swój krzyż. Wówczas też otoczenie doświadcza, że jego cierpienie ma sens, gdyż ujawnia bogactwo i wielkość człowieka, każdego człowieka.

Jesteśmy więc w jakiś sposób odpowiedzialni za odkrywanie sensu cierpienia przez naszych bliźnich?

— Świat ludzkiego cierpienia przywołuje inny świat, świat ludzkiej miłości. To słowa bł. Jana Pawła II z listu Salvifici doloris o sensie ludzkiego cierpienia. W tym właśnie uwidacznia się wielki sens cierpienia, że wyzwala ono ludzką miłość. Nie chodzi o to, by zdrowy miał pokazywać choremu, dokąd ma iść na drodze odkrywania sensu cierpienia. Chodzi o to, by razem z chorym wyruszyć w tę drogę i towarzyszyć mu, podążając wraz z nim w stronę Prawdy.

Czyli po prostu, aby być jak Miłosierny Samarytanin — wrażliwym na drugiego człowieka i gotowym do niesienia pomocy...

— Samarytanin zaangażował się w pomoc; zaangażował swój czas, swoje pieniądze, działał sprawnie, pragmatycznie, ale co ważne, wszystko czynił z wielkim sercem. Gdy człowiek w taki właśnie sposób będzie potrafił pochylić się nad ludzkim cierpieniem, to wówczas stanie się rzecz niezwykła. Role się odwrócą, obdarowanym stanie się ten, kto pomaga. Posługa przy cierpiącym, wyrażająca się nawet w zwykłej obecności przy bliźnim, staje się bowiem źródłem łask dla tego, kto tej posługi udziela. Ten, kto jest blisko cierpienia, uczy się pokory wobec życia i powoli zaczyna rozumieć, czym jest niesienie krzyża. Zaczyna głębiej patrzeć na świat.