Kanoniczno-duszpasterskie przygotowanie do małżeństwa

Piotr-Mieczysław Gajda

Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego

© by Wydawnictwo BIBLOS, Tarnów 2000 ISBN 83-87952-24-9

Red. serii: ks. Czesław Noworolnik

Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej

Plac Katedralny 6, 33-100 Tarnów

tel. (0-14) 621-27-77

fax (0-14) 622-40-40

e-mail: biblos@wsd.tarnow.pl

http://www.wsd.tarnow.pl/biblos

---

ROZDZIAŁ II
KANONICZNO-DUSZPASTERSKIE PRZYGOTOWANIE DO MAŁŻEŃSTWA

Ze względu na to, że małżeństwo jest ważnym wydarzeniem w życiu nupturientów, jak i całej wspólnoty religijnej, Kościół czuje się szczególnie zobowiązany do pasterskiej pomocy młodym w przygotowaniu do małżeństwa, w odpowiednim przeżyciu samego sakramentu i w rozwoju małżeńskiej wspólnoty. Poprzez odpowiednie przepisy prawne Kościół pragnie również zabezpieczyć ważność i godziwość zawierania małżeństw. Kodeks Prawa Kanonicznego poświęca tym zagadnieniem dziesięć kanonów (1063-1072); Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich siedem kanonów (783-789).

1. PASTERSKA TROSKA KOŚCIOŁA O MAŁŻEŃSTWO

Kościołowi zawsze zależało na przygotowaniu młodych ludzi do sakramentu małżeństwa i do życia w rodzinie. Wymagają tego szczególnie dzisiejsze czasy pełne zagrożeń dla życia małżeńskiego i rodzinnego. Trud ten, jak mówi Ojciec Święty Jan Paweł II (zob. FC 66) poza rodzinami powinien być podjęty także przez całe społeczeństwo i Kościół. Prawodawca kodeksowy zobowiązuje duszpasterzy do troski o to, aby własna wspólnota kościelna świadczyła pomoc wiernym, dzięki której stan małżeński zachowa ducha chrześcijańskiego i będzie się doskonalił (KPK, kan. 1063)¹. 54 1.1 Główne sposoby świadczenia pomocy w przygotowaniu do małżeństwa

Prawodawca kościelny podaje cztery sposoby świadczenia pomocy wiernym w przygotowaniu do małżeństwa i do zachowania małżeńskiej komunii:

1) przepowiadanie i katecheza odpowiednio przystosowane dla dzieci, młodzieży i starszych, także przy użyciu środków społecznego przekazu, dzięki którym wierni otrzymają pouczenie o znaczeniu małżeństwa chrześcijańskiego, o obowiązkach małżonków względem siebie, jak również o podstawowym prawie i obowiązku, jakie mają rodzice co do starania się ile to możliwe o wychowanie dzieci: fizyczne, religijne, moralne, społeczne i kulturalne (zob. kan. 1063, n. l)²;

2) osobiste (indywidualne) przygotowanie do zawarcia małżeństwa, przysposabiające nupturientów do świętości ich nowego stanu i związanych z nim obowiązków (kan. 1063, n. 2)³;

3) przygotowanie do owocnego przeżycia liturgii sakramentu małżeństwa, która winna ukazać, że małżonkowie są znakiem i zarazem uczestniczą w tajemnicy jedności oraz płodnej miłości Chrystusa i Kościoła (kan. 1063, n. 3; zob. FC 67)⁴;

4) świadczenie pomocy małżonkom, aby wiernie zachowując i chroniąc małżeńskie przymierze, osiągnęli życie coraz bardziej święte i doskonałe (kan. 1063, n. 4)⁵.

Jest to bardzo szeroko pomyślana troska, rozpoczynająca się na długo przed zawarciem małżeństwa, a po ślubie towarzysząca małżonkom i rodzicom w wypełnieniu przez nich podjętych obowiązków. Troska ta ma towarzyszyć nie tylko samym nupturientom, lecz także całej wspólnocie wiernych w parafii, a najbardziej duszpasterzom. Racją ku temu jest to, że w naszych czasach coraz mniej jest 55 rodzin, które same potrafią się zatroszczyć o przygotowanie młodych do podjęcia odpowiedzialności za ich własne jutro (zob. FC 66)⁶.

1.2 Prawna organizacja pomagania młodzieży w przygotowaniu do małżeństwa

Kodeks Prawa Kanonicznego troskę o właściwe zorganizowanie pomocy młodzieży w przygotowaniu do małżeństwa przekazuje ordynariuszom miejsca (kan. 1064)⁷ i Konferencjom Episkopatów (kan. 1067). Podobne dyspozycje zawiera KKKW (zob. kan. 784-785). W Polsce Konferencja Episkopatu w dniu 5 września 1986 r. wydała w Tarnowie Instrukcję o przygotowaniu do zawarcia małżeństwa w Kościele katolickim*. Instrukcja ta rozróżnia trzy etapy przygotowania do małżeństwa: przygotowanie dalsze, bliższe i bezpośrednie. Uzasadnia to względem na wypaczone często pojęcie o małżeństwie oraz na potrzebę dobrego przygotowania młodych do podjęcia tak ważnej decyzji, jaką jest zawarcie małżeństwa, aby przez brak odpowiedzialności i lekkomyślność nie zniszczyli własnego szczęścia (zob. n. 6).

1.2.1 Przygotowanie dalsze

Przygotowanie dalsze zaczyna się już w dzieciństwie w ramach wychowania religijnego oraz zwyczajnej katechezy dzieci i młodzieży. Ważny jest przykład życia małżeńskiego i rodzinnego w własnym domu rodzinnym, gdzie powinno się zaszczepiać szacunek dla każdej 56 zdrowej wartości ludzkiej, z tym wszystkim, co ma znaczenie dla kształcenia charakteru, dla opanowania własnych skłonności, dla odpowiedniego traktowania osób odmiennej płci itd. (FC 66). Wskazana jest należyta formacja duchowa i katechetyczna, która ukazywałaby małżeństwo jako prawdziwe powołanie i posłannictwo. Na katechezie trzeba pogłębiać u dzieci i młodzieży wiedzę dotyczącą małżeństwa i wyrabiać cnoty, wiążące się ściśle z życiem rodzinnym. W klasach gimnazjalnych wskazane jest powierzanie katechezy o małżeństwie i rodzinie osobom świeckim, z solidną formacją teologiczną⁹.

1.2.2 Przygotowanie bliższe

Przygotowanie bliższe, dokonujące się w okresie narzeczeństwa, ma znacznie szerszy zakres od przygotowania dalszego. Dokonuje się nadal równocześnie z zadaniami spełnianymi przez rodzinę. Stanowi bardziej specyficzne przygotowanie do małżeństwa, do życia we dwoje. Jest przedmałżeńską katechizacją (zob. FC 66). Kościół pragnie, aby ta „odnowiona katecheza" była przygotowaniem do sprawowania i przeżywania sakramentu „w należytym usposobieniu moralnym i duchowym" (tamże; zob. Instrukcja 1986 r., n. 9).

Biskupi polscy widzą potrzebę i konieczność przekazania młodzieży nie tylko pewnej ilości wiedzy o małżeństwie i rodzinie, lecz przede wszystkim ukształtowania w niej chrześcijańskiego poglądu na te instytucje; wypracowania postawy uzdalniającej do współdziałania z łaską Bożą w sakramencie małżeństwa oraz uodpornienia na współczesne zagrożenia. Instrukcja wymaga od przedmałżeńskiej katechezy ukazania młodym znaczenia wyboru stanu i przyjścia im z pomocą w podjęciu rozważnej i dojrzałej decyzji (n. 10).

Instrukcja Episkopatu podaje szczegółowy program przygotowania bliższego do życia w małżeństwie i w rodzinie. Zaproponowana przez 57 Biskupów katechizacja, mająca za cel przygotowanie do chrześcijańskiego życia w małżeństwie i rodzinie, wymaga uwzględnienia następujących zadań:

1) pogłębienia chrześcijańskiej nauki o małżeństwie i rodzinie;

2) przygotowania do międzyosobowego życia w małżeństwie, do współodpowiedzialności i współpracy, do współdziałania z łaską przez kształtowanie moralnych i religijno-społecznych cnót i postaw młodzieży oraz do pracy nad usuwaniem wad i nałogów ciążących na dzisiejszym życiu;

3) wprowadzenia w głębsze życie wspólnotowo-liturgiczne, tj. we wspólną modlitwę i życie sakramentalne, a przede wszystkim w świadome i pełne uczestnictwo we Mszy świętej (n. 11). Konferencja Episkopatu Polski wymaga, aby tym przygotowaniem objąć młodzież po 17 roku życia. Ze względu jednak na różnoraką skalę formacji i świadomości religijnej młodzieży oraz jej zaangażowania w życie Kościoła, widzi konieczność wprowadzenia różnych form przygotowania do małżeństwa. Podaje trzy formy:

1) na poziomie akademickim - roczne studium przedmałżeńskie, które prowadzą duszpasterze młodzieży studiującej w wyższych uczelniach (zob. n. 12 A);

2) na poziomie szkoły średniej w klasie przedmaturalnej -katecheza przedmałżeńska, według ustalonego w diecezji programu (zob. n. 12 B; n. 16);

3) dla młodzieży, która nie podjęła nauki w szkołach średnich -katecheza pozaszkolna; w jej program powinno być włączone bliższe przygotowanie do małżeństwa (n. 12 C).

Według Instrukcji Episkopatu przygotowanie do życia małżeńskiego i rodzinnego, trwające rok, powinno się odbywać: co roku -w parafiach liczących ponad 3 tysiące wiernych, co dwa lata - w mniejszych parafiach (n. 13). Instrukcja wszakże przewiduje skróconą katechezę przedmałżeńską dla młodzieży, która „z różnych powodów" nie korzysta lub nie może korzystać z rocznej katechezy przedślubnej. To skrócone przygotowanie bliższe do małżeństwa, jak mówią polscy Biskupi, obejmujące przynajmniej dziesięć spotkań, „to minimum stosowane w ostateczności", z którego nie można czynić reguły. 58 W takim wypadku Instrukcja każe położyć większy nacisk na kształtowanie i formowanie w młodzieży życia religijnego oraz przypomnieć narzeczonym podstawowe zasady wiary i moralności chrześcijańskiej (n. 14).

Każda diecezja (biskup, wydział duszpasterski), odpowiednio do swoich tradycji i uwarunkowań - po myśli Instrukcji Episkopatu z 1986 r. (n. 16) - dokładniej określa sposób, w jaki ma być przeprowadzona katechizacja przedmałżeńska dla poszczególnych grup młodzieży. Wskazane jest, aby duszpasterz zaprosił do pomocy w tej katechezie innych kapłanów i katolików świeckich, zwłaszcza lekarza i psychologa (por. kan. 1063 n. l, 1064). Od pomysłowości duszpasterza, który odpowiada za tę katechezę, zależeć będzie wiele szczegółowych rozwiązań (n. 16).

Wytyczne Episkopatu podają również informacje praktyczne. Doradzają prowadzić ewidencję uczestników i na końcu wydać zaświadczenie o ukończeniu katechezy, które nupturienci przedkładają w kancelarii parafialnej, wraz z ostatnim świadectwem katechizacji, przy załatwianiu formalności przedślubnych, celem odnotowania w protokole kanonicznego badania narzeczonych (n. 15). Na zakończenie katechezy przedmałżeńskiej powinna być celebrowana Msza święta dla narzeczonych, ze wspólną Komunią świętą i wręczeniem świadectw. Instrukcja przypomina, że duszpasterz powinien „prowadzić osobną księgę z wykazem świadectw ukończenia katechezy przedmałżeńskiej" (n. 17)¹⁰.59

Z katechezy przedmałżeńskiej objętej przygotowaniem bliższym zwolniona jest młodzież, która w pełni ukończyła katechezę w ramach duszpasterstwa akademickiego, a także w zakresie szkoły średniej, jeżeli program ostatniej klasy uwzględnił przygotowanie do małżeństwa i wykaże się świadectwem duszpasterzy.

1.2.3 Przygotowanie bezpośrednie

Przygotowanie bezpośrednie do małżeństwa, czyli katecheza przedślubna, obejmująca narzeczonych, którzy mają zamiar w najbliższym czasie zawrzeć związek małżeński, ma na celu nadanie nowego znaczenia, nowej treści i nowej formy egzaminowi przedślubnemu, wymaganemu przez prawo kanoniczne (n. 18). Jest ona konieczna w każdym wypadku, a najbardziej w odniesieniu do narzeczonych wykazujących braki czy trudności w wierze i praktykach religijnych; powinna się odbyć „w miesiącach i tygodniach poprzedzających ślub" (FC 66).

Kandydaci do małżeństwa powinni obowiązkowo zgłosić się w kancelarii parafialnej na 3 miesiące przed ślubem, aby spokojnie i rozważnie przeprowadzić przygotowanie do zawarcia małżeństwa. Niejednokrotnie zajdzie potrzeba uzupełnienia katechezy przedślubnej i załatwienia wielu przedślubnych formalności.

Gdy nupturienci zgłoszą się po raz pierwszy w kancelarii parafialnej, duszpasterz nie ograniczy się do spisania odpowiedzi na pytania zawarte w protokole kanonicznego badania narzeczonych (formularz nr 1), lecz przeprowadzi z nimi duszpasterską rozmowę, która umożliwi mu urobienie sobie opinii co do poziomu ich życia religijnego. Pozwoli mu właściwie pokierować ich przygotowaniem bezpośrednim do ślubu. Już wtedy poinformuje on narzeczonych, że ogłoszenie przedślubnych zapowiedzi będzie miało miejsce dopiero po przedłożeniu przez nich świadectwa ukończenia katechezy przedmałżeńskiej z zakresu przygotowania bliższego i po wykazaniu się: znajomością fundamentalnych prawd wiary i zasad życia chrześcijańskiego oraz podstawową umiejętnością modlitwy objętej programem bezpośredniej katechezy przedślubnej (n. 19). Po tej rozmowie i spisaniu protokołu, ma się odbyć bezpośrednie przygotowanie stron do małżeństwa podczas kolejnych spotkań - katechez (stosownie do poziomu nupturientów, niezależnie od katechezy zawartej w przygotowaniu bliższym, czyli w tzw. kursie przedmałżeńskim), podczas których „należy omówić lub przypomnieć teologię i liturgię małżeństwa oraz etykę życia małżeńskiego" (tamże). 60 Rodzina i cała wspólnota kościelna powinny poczuwać się do współuczestnictwa w poszczególnych etapach przygotowania do małżeństwa, które tu zostały przedstawione tylko w zarysach (FC 66).

Sprawą godną zalecenia jest także zorganizowanie dla narzeczonych dnia skupienia. Jego program powinien obejmować: katechezę przedślubną (omówienie wyżej wymienionych tematów), udział we wspólnej Mszy świętej, modlitwy i dyskusje pod kierunkiem kapłana. Dobrze jest, gdy takie dni skupienia są organizowane w Adwencie i Wielkim Poście i w okresach liczniejszego zawierania ślubów (n. 20).

W przygotowujących się do małżeństwa trzeba formować i umacniać wartości związane z obroną życia¹¹.

Wszyscy narzeczeni zobowiązani są do odbycia przed ślubem rozmowy na temat odpowiedzialnego rodzicielstwa z osobą świecką, należycie przygotowaną i upoważnioną przez władzę kościelną. Rozmowa ta odbywa się zazwyczaj w Parafialnej Poradni Życia Rodzinnego (tamże).

Gdy w czasie spisywania protokołu przedślubnego okaże się, że jedno z nupturientów nie jest ochrzczone, ale pragnie się nawrócić i zawrzeć małżeństwo w Kościele (podobnie nupturient ochrzczony, ale niepraktykujący, nie wprowadzony w życie eucharystyczne), należy go skierować „do diecezjalnego lub rejonowego ośrodka katechumenatu dorosłych, w celu właściwego przygotowania do chrztu i chrześcijańskiego życia" (Instrukcja 1986 r., n. 22). Gdy takiego ośrodka nie ma, sam duszpasterz podejmuje ten trud.

Jeżeli nupturient lub obydwoje nie brali udziału w normalnej katechezie przedmałżeńskiej (w przygotowaniu bliższym), należy ich skierować na skrócony kurs katechezy. Na duszpasterzu (proboszczu) spoczywa jednak obowiązek „odbycia z nimi bezpośredniej katechezy przedmałżeńskiej" (n. 23). W wyjątkowej, uzasadnionej i naglącej sytuacji, gdy nupturient lub obydwoje nie mają możliwości przygotowania się nawet poprzez skróconą katechezę przedmałżeńską, „duszpasterz zobowiązany jest w sumieniu do przygotowania (...) do 61 małżeństwa w formie osobistych rozmów i pouczeń, posługując się także odpowiednią literaturą religijną i pomocami duszpasterskimi" (n. 24)¹². Bezpośrednie przygotowanie powinno się zakończyć sprawdzianem ustnym. Duszpasterz potwierdza ten sprawdzian (egzamin) sporządzonym przez siebie zaświadczeniem, które włącza do protokołu przedślubnego nupturienta (tamże).

Wprawdzie z bezpośredniego przygotowania do małżeństwa nie powinno się łatwo zwalniać, ale należy je traktować w ten sposób, „by ewentualnie jego pominięcie nie stwarzało przeszkody do zawarcia małżeństwa" (FC 66; por. FC 68)¹³.

Trzeba będzie niejednokrotnie dopuścić do ślubu tych, których przygotowanie nie jest doskonałe (por. FC 68). Dopuszczając do tego, Kościół bierze pod uwagę spokój sumienia strony praktykującej i lepiej przygotowanej, który uzyska ona dzięki świadomości, iż zawiera ważne małżeństwo. Nie jest to również obojętne dla strony słabiej przygotowanej; zawiera ona wprawdzie małżeństwo niegodziwie, ale ważnie, co w sprzyjających okolicznościach i zmianie nastroju wewnętrznego może doprowadzić do zaowocowania sakramentu. Wynika to z nauki Kościoła o odżywaniu sakramentów (Instrukcja 1986 r., n. 25). Nie można jednak zbyt tolerancyjnie traktować takich wypadków. Gdyby nupturienci odrzucali to, co Kościół chce dopełnić przy sprawowaniu obrzędu małżeństwa ochrzczonych, „duszpasterz nie może dopuścić ich do ślubu" (FC 68; Instrukcja 1986 r., n. 27).

Przygotowaniu narzeczonych winno towarzyszyć szczere i głębokie nabożeństwo do Maryi - Królowej Rodziny. Jest dobrą okazją do wprowadzenia młodych do duszpasterstwa małżeństw i rodzin.

Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich o przygotowaniu młodzieży do małżeństwa mówi (kan. 783-788) w mniejszym wymiarze, niż KPK.

Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy nie zajmuje się sprawą przygotowania do małżeństwa i życia w rodzinie.

2 STWIERDZENIE KANONICZNEJ ZDOLNOŚCI I PRZYGOTOWANIA DO ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA

2.1 Bliższe określenie sposobu badania przedślubnego

Prawodawca powszechny mówi na ten temat krótko: „Przed zawarciem małżeństwa trzeba się upewnić, że nic nie stoi na przeszkodzie do jego ważnego i godziwego zawarcia" (kan. 1066)¹⁴.

Kodeks Prawa Kanonicznego - w sposób ramowy - wymienia środki, które pilnie wykorzystane przez proboszcza pozwalają mu przystąpić do asystowania przy zawieraniu małżeństwa ważnie i godziwie. Tymi środkami są:

1) egzamin przedślubny narzeczonych;

2) zapowiedzi przedmałżeńskie;

3) inne odpowiednie sposoby do przeprowadzenia badań przed zawarciem małżeństwa (kan. 1067)¹⁵. 63 Obowiązek przeprowadzenia badań przedślubnych spoczywa na proboszczu, do którego należy asystowanie przy zawieraniu małżeństwa (kan. 1115). Gdyby uczynił to inny duszpasterz, ma obowiązek jak najszybciej powiadomić tego proboszcza, autentycznym dokumentem, o wynikach tych badań (kan. 1070)¹⁶. Instrukcja Episkopatu z 1986 r. wyjaśnia, iż chodzi tu przede wszystkim o stwierdzenie stanu wolnego, pełnej dobrowolności, uniknięcie podstępnego wprowadzenia w błąd w rzeczy bardzo ważnej dla życia małżeńskiego stron oraz o wykrycie małżeńskich przeszkód. Mówiąc krótko: całe przedmałżeńskie badanie kanoniczne zmierza do tego, by sakrament małżeństwa mógł być zawarty zgodnie z nauką Kościoła, ważnie i godziwie (n. 35; zob. kan. 1066)¹⁷.

2.2 Kanoniczne badanie narzeczonych

2.2.1 Rozeznanie i ustalenie sytuacji prawnej narzeczonych

W zwykłych warunkach należy przeprowadzić badanie zgodnie z wymogami Instrukcji Episkopatu Polski z 1986 r.

Przepis kan. 1115 (z powołaniem się na kan. 1067 i 1070 KPK) wyraźnie wskazuje na duszpasterza, który ma obowiązek rozeznania sytuacji prawnej narzeczonych. Prawodawca postanawia, że małżeństwa winny być zawierane w parafii stałego albo tymczasowego zamieszkania lub miesięcznego pobytu przynajmniej jednego z nuptu-rientów; małżeństwa tułaczy winny być zawierane w parafii, w której aktualnie przebywają. Konferencja Episkopatu Polski dopuszcza zachowanie bardzo dawnego zwyczaju zawierania małżeństwa „w parafii panny młodej" (n. 36), w przeciwieństwie do prawa Kościołów Wschodnich, które zarządza, że małżeństwo ma być zawarte wobec proboszcza narzeczonego, chyba że co innego postanawia prawo partykularne lub tłumaczy słuszna przyczyna (KKKW, kan. 831 § 2). 64 Zarówno ordynariusz miejsca, jak i proboszcz na mocy urzędu w granicach własnego terytorium, ważnie asystuje przy zawieraniu małżeństw nie tylko swoich podwładnych, lecz także obcych, o ile jedno z nich należy do obrządku łacińskiego. Nie mieliby tej władzy, gdyby byli obłożeni cenzurami kościelnymi (kan. 1109). Proboszcz obrządku łacińskiego nie ma prawa ważnego asystowania przy ślubie dwojga nupturientów należących do innego obrządku (zob. tamże). Ordynariusz miejsca i proboszcz personalny jest kompetentny do asystowania przy zawieraniu małżeństwa, jeśli przynajmniej jedno z narzeczonych jemu podlega (kan. 1110; Instrukcja 1986 r., n, 37)¹⁸.

Może się zdarzyć, że każde z narzeczonych posiada w jednej parafii swoje stałe - w sensie kanonicznym - miejsce zamieszkania i równocześnie w innej parafii tymczasowe miejsce zamieszkania, a nawet miesięczny pobyt w innym miejscu (zob. kan. 102 § 2). Stąd też może być kilku duszpasterzy jednakowo uprawnionych (po myśli kan. 1115) do asystowania przy ślubie, a tym samym do kanonicznego badania narzeczonych (Instrukcja 1986 r., n. 37). Wybór należy do stron.

KPK przewiduje, w formie wyjątku, możliwość przeprowadzenia badania kanonicznego narzeczonych przez innego duszpasterza aniżeli wyżej wymienieni; jest to możliwe wówczas, jeżeli narzeczem mają słuszną ku temu rację; mogą wówczas zwrócić się o dokonanie badania przez jakiegokolwiek proboszcza (formularz nr 9), który zobowiązany jest wtedy uzyskać niezbędne upoważnienie od ordynariusza miejsca lub od jednego z proboszczów kompetentnych do przeprowadzenia tego badania (n. 38).

Episkopat Polski przypomina proboszczom, że przeprowadzenie kanonicznego rozeznania jest prawem i obowiązkiem duszpasterza parafii, dlatego nie może on zaniechać tego obowiązku, nawet mając moralną pewność, że między narzeczonymi nie zachodzi żadna przeszkoda do zawarcia małżeństwa w sposób ważny i godziwy (n. 39). Obowiązek ten powinien duszpasterz wypełnić osobiście, 65 jednakże dla słusznej przyczyny (np. wprowadzenie wikariuszy do pracy kancelaryjnej) może go zlecić innemu kapłanowi.

Gdy narzeczeni chcą zawrzeć małżeństwo wobec obcego proboszcza (który nie ma kompetencji z tytułu zamieszkania stron), badanie przedślubne przeprowadza własny proboszcz (jeden spośród kompetentnych, do którego zgłoszą się narzeczeni). Udziela on (lub ordynariusz miejsca) zezwolenia jakiemukolwiek proboszczowi obrządku łacińskiego (nawet poza diecezją), który ma asystować przy zawieraniu tego małżeństwa (zob. kan. 1115). Zezwolenie to zawiera stwierdzenie stanu wolnego nupturientów (formularz nr 7). Wymagane jest do godziwości. Nazywa się licencją (zob. KKKW, kan. 831 § l, n. 2).

Instrukcja z 1986 r. przypomina duszpasterzom, iż przy załatwianiu spraw związanych z kanonicznym badaniem narzeczonych konieczne jest zachowanie dyskrecji i kultury, uszanowanie godności i intymności osób (zob. kan. 220), zwłaszcza przy stawianiu niektórych pytań oraz że w sprawach (np. przymusu) wymagających takiej dyskrecji duszpasterz powinien przeprowadzić rozmowę osobno z każdą ze stron (n. 40). Miejscem kanonicznego badania narzeczonych jest kancelaria parafialna.

Gdyby małżeństwo było zawierane w niebezpieczeństwie śmierci nupturienta i nie ma możliwości przeprowadzenia takiego badania, wówczas - gdy nie można zdobyć innych dowodów - wystarczy, o ile nie ma przeciwnych podejrzeń, oświadczenie nupturientów, w razie potrzeby zaprzysiężone (formularz nr 3 oraz 3A i sb), że przyjęli chrzest święty i nie zachodzi między nimi żadna przeszkoda (kan. 1068)¹⁹. Gdyby zaszła wątpliwość co do istnienia przeszkody z prawa kościelnego, od której w niebezpieczeństwie śmierci może udzielić dyspensy kompetentny duszpasterz, należy takiej dyspensy udzielić nawet warunkowo (n. 43). 66 2.2.2 Przedmiot kanonicznego rozeznania stanu osobowego narzeczonych

Duszpasterz przeprowadzający kanoniczne badanie narzeczonych ma obowiązek sprawdzenia, czy strony dostatecznie znają naukę chrześcijańską dotyczącą świętości, jedności, nierozerwalności i sakramentalności małżeństwa chrześcijańskiego, czy mają rozeznanie co do obowiązków małżeńskich oraz czy są zdolni do ich wypełniania. Spisywanie protokołu kanoniczno-duszpasterskich rozmów z narzeczonymi (formularz nr 1) nie może stać się tylko zwykłą formalnością. Treść poszczególnych pytań zawartych w formularzu tego protokołu powinna być tak wykorzystana i uzupełniona pod względem pastoralnym, by zasadnicze pytania - znajdujące się w dalszej części protokołu - były właściwiej i pełniej zrozumiane. W tych rozmowach duszpasterz powinien -jak poucza Instrukcja Episkopatu - doprowadzić do powstania atmosfery życzliwości (n. 41).

Kanoniczne rozeznanie ma za cel ustalić:

1) tożsamość nupturientów;

2) ich stan wolny;

3) ich pełną dobrowolność - z wykluczeniem jakiejkolwiek formy przymusu;

4) czy nie ukrywają czegoś przed sobą, co mogłoby w przyszłości poważnie zakłócić wspólnotę ich małżeńskiego życia;

5) czy nie zachodzi między nimi przeszkoda rozrywająca;

6) czy strony nie stawiają jakiegoś warunku;

7) czy mają właściwą świadomość, iż zawierają małżeństwo nierozerwalne, wyłączne i sakramentalne (n. 42).

2.2.3 Identyfikacja osób, dane personalne i podstawowe informacje

Dla identyfikacji osób potrzebne są następujące dokumenty:

1) dowód osobisty względnie metryka urodzenia lub inny urzędowy dokument z fotografią, w którym są podane miejsce i data urodzenia (Instrukcja 1986 r., n. 44; 94); 67 2) metryka chrztu świętego, wydana nie wcześniej niż 6 miesięcy przed zgłoszeniem się nupturientów do duszpasterza; niekatolików ochrzczonych należy również prosić o przedłożenie takiego dokumentu (n. 96).

W protokole przedślubnym (formularz nr 7) należy wpisać, obok nazwiska narzeczonych, imię ojca, imię i nazwisko panieńskie matki oraz miejsce zamieszkania rodziców, które utożsamia się z miejscem zamieszkania małoletnich (po myśli kan. 105 § 1). Przed dokonaniem wpisu do protokołu należy datę i miejsce urodzenia nupturientów porównać z danymi wskazanymi tak w dowodzie osobistym, jak i w dokumencie kościelnym, którym jest metryka chrztu.

Przy zapisywaniu miejsca zamieszkania nupturientów (zob. kan. 102 § 1-2), należy uwzględnić dane odnoszące się do faktycznego zamieszkania, z dokładnym adresem (parafia, miejscowość, ulica, numer domu i mieszkania, kod pocztowy, poczta), a nie tylko cywilnego zameldowania, które nie zawsze jest zgodne ze stanem faktycznym. Miejsca stałego lub tymczasowego zamieszkania nupturientów od 16 roku życia, mogą być potrzebne dla ustalenia parafii, w których trzeba będzie głosić zapowiedzi (Instrukcja 1986 r., n. 45).

Duszpasterz powinien ostrożnie postępować przy badaniu stanu wolnego tułaczy (nie mają nigdzie stałego ani tymczasowego zamieszkania) i migrantów (np. robotników okresowych, przemieszczających się z miejsca urodzenia po osiągnięciu wieku fizycznej dojrzałości [12, 14 lat] w odległe strony), którzy po krótkim pobycie w nowym miejscu chcą zawrzeć małżeństwo. Wszystkie te kategorie ludzi, szczególnie zaś robotników sezonowych, cytowana Instrukcja Episkopatu każe traktować na równi z tułaczami. Do asystowania przy takim ślubie lub dopuszczenia do niego wymagane jest, zgodnie z kan. 1071 § l, n. l, zezwolenie ordynariusza miejsca (n. 46).

Pytanie o czas trwania przedślubnej znajomości narzeczonych służy do zorientowania się, czy nie zawierają oni małżeństwa zbyt pochopnie i czy poznały się ze sobą ich rodziny. Podany przez narzeczonych zawód mówi o poziomie ich wykształcenia. Dalsze pytania pomagają duszpasterzowi w rozpoznaniu zakresu wiadomości 68 i formacji religijnej nupturientów oraz pozwalają sprawdzić, co wynieśli z przygotowania bliższego, w którym brali udział. Pytanie o wolność od przymusu i bojaźni oraz o motywy zawierania małżeństwa, pozwala kapłanowi skierować do narzeczonych odpowiednie pouczenie i podać im wskazówki w celu doprowadzenia ich do pełniejszego zrozumienia ślubu kościelnego i do zawarcia go w sposób ważny (n. 47).

Episkopat Polski poucza duszpasterzy, aby narzeczonych zachęcali do częstego przystępowania do sakramentu pojednania i Eucharystii, aby przez to wzmocnili szacunek do siebie i wzajemne oddziaływanie; narzeczeństwo jest bowiem okresem, w którym młodzi są podatni na wzajemne wpływy. „Należy to wykorzystać szczególnie, gdy jedna strona jest bardziej praktykująca" (n. 48). Przepisy prawa kanonicznego usilnie zalecają, aby nupturienci, chcąc zawrzeć sakrament małżeństwa godnie i owocnie, odbyli spowiedź przedślubną i przystąpili do Najświętszej Eucharystii podczas sprawowania liturgii małżeńskich zaślubin (kan. 1068 § 2; Instrukcja 1986 r., n. 48)²⁰.

Protokół przedślubny podpisują: narzeczem (którzy powinni zapoznać się z jego treścią) i sam protokołujący duszpasterz. Trzeba podać miejscowość i datę sporządzenia tego dokumentu.

2.3 Wymagane zezwolenia i dokumenty

2.3.1 Zezwolenie ordynariusza miejsca

Są takie okoliczności²¹, kiedy to do godziwości asystowania przy zawieraniu małżeństwa wymagane jest uzyskanie odpowiedniego zezwolenia. Prawodawca - w kan. 1071 § l - postanawia, iż poza przypadkiem konieczności, nie można bez zezwolenia ordynariusza miejsca asystować: 69 1) przy małżeństwie „tułaczy", czyli osób bez stałego lub tymczasowego miejsca zamieszkania (kan. 100), a także migrantów, którzy po krótkim pobycie w nowym miejscu chcą zawrzeć małżeństwo, a nie potrafią przedłożyć ważnej metryki chrztu świętego (Instrukcja 1986 r., n. 100);

2) „przy małżeństwie, które nie może być uznane lub zawarte według prawa państwowego"; przyczyną tych ograniczeń mogą być cywilne przeszkody lub wymogi, których nie zna kanoniczne prawo małżeńskie, np. brak rozwodu z osobą trzecią, z którą zawarł ślub cywilny lub nieprzedłożenie świadectwa ślubu zawartego w USC; idzie tu o roztropne działanie w przypadkach, kiedy narzeczeni nie mają przeszkód kościelnych, a istnieją ograniczenia ze strony przepisów państwowych (n. 100, 2)²²;

3) „przy małżeństwie osoby, którą wiążą naturalne obowiązki wobec innej strony lub wobec dzieci, wynikające z poprzedniego związku"; takimi obowiązkami mogą być np. alimenty lub inne należności majątkowe związane z poprzednim małżeństwem lub cywilnym związkiem (Instrukcja 1986 r., n. 100,3), a także obowiązek zatroszczenia się o wychowanie dziecka itp.; zezwolenie ordynariusza miejsca będzie zależało od pozytywnego uregulowania tych spraw;

4) „przy małżeństwie osoby, która publicznie porzuciła wiarę katolicką"²³; idzie tu o taką osobę, która należąc do pełnej jedności z Kościołem przez chrzest w tym Kościele przyjęty, bądź przez nawrócenie się do niego, zrywa z Kościołem przez odrzucenie lub wyparcie się wiary dotąd wyznawanej, przy czym fakt zerwania znany jest publicznie lub został dokonany w takich okolicznościach, że nie 70 da się go ukryć; prawodawca mówi, że zezwolenie na małżeństwo z taką osobą może być udzielone przez ordynariusza miejsca tylko po uzyskaniu rękojmi określonych w kan. 1125₎ przy zastosowaniu odpowiednich modyfikacji²⁴ (formularz nr 5); te same przepisy należy zastosować do tych osób, które: uważają się za niewierzące lub ateistów, praktycznie i publicznie odstąpiły (chociaż nie formal-nie) od Kościoła, tak iż faktu tego odstępstwa nie da się ukryć; ostentacyjnie nie praktykują (n. 77_,3);

5) „przy małżeństwie osoby związanej cenzurą", czyli karą poprawczą ekskomuniki lub interdyktu (kan. 1312 § 1; 1331-1333), jeśli ta osoba „trwa w tym stanie" (Instrukcja 1986 r., n. 100,5); cenzury te bowiem zabraniają m.in. sprawowania i przyjmowania sakramentów świętych (formularz nr 22);

6) „przy małżeństwie małoletnich, bez wiedzy rodzicdw, albo wobec ich uzasadnionego sprzeciwu"²⁵; duszpasterz powinien zapytać ich rodziców (lub opiekunów), czy wiedzą o zamiarze zawarcia ślubu i czy wyrażają na to zgodę; w wypadku ich sprzeciwu, narze-czeni powinni wyjaśnić motywy, dla których zamierzają się pobrać wbrew woli lub bez wiedzy rodziców; jeżeli sprzeciw rodziców jest rozumny, duszpasterz winien małoletniemu odradzić małżeństwo (zob. kan. 1072); istnieje bowiem podejrzenie, że małoletni, który chce zawrzeć związek małżeński bez wiedzy rodziców, działa podstępnie i lekkomyślnie; rodzice rozumnie się sprzeciwiają, jeżeli roztropnie przewidują, że małżeństwo małoletnich będzie nietrwałe, pociągnie za sobą znaczną szkodę materialną, wprowadzi nieporozumienia w rodzinie, wywoła zgorszenie itp.; jeżeli sprzeciw rodziców jest bezpodstawny, duszpasterz wytłumaczy im, że młodzi mają prawo decydowania o swoim małżeństwie; gdy perswazje duszpasterza okażą się bezskuteczne, zwróci się do ordynariusza miejsca po 71 wymagane zezwolenie, przedstawiając mu stan sprawy; jeżeli rodzice mają uzasadnione racje lub istnieją inne przeciwwskazania, ordynariusz miejsca może skorzystać z uprawnienia czasowego zabronienia małżeństwa²⁶ (formularz nr 15 i 19); na podstawie kan. 88 ordynariusz miejsca może dyspensować od ustaw wydanych przez Konferencję Episkopatu, dotyczących m.in. wieku wymaganego do godziwego zawarcia małżeństwa, ilekroć uzna, że będzie to dla dobra wiernych; w Polsce w 1989 r. Konferencja Episkopatu - zgodnie z przepisem kanonu 1083 § 2 - przyjęła (za przepisami prawa państwowego) osiągnięcie osiemnastu lat za wiek wymagany do zawarcia małżeństwa, tak dla mężczyzn jak i dla kobiet (zob. Instrukcja 1998 r., n. 8). Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy (art. 10 § 1) stanowi: „Nie może zawrzeć małżeństwa osoba nie mająca ukończonych lat 18". Przepis ten został przez Konferencję Episkopatu Polski „kanonizowany". Tenże art. 10 § l dodaje: „Jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny";

7) „przy małżeństwie zawieranym przez pełnomocnika", kiedy to kontrahent wyraża zgodę małżeńską nie osobiście, lecz za pośrednictwem upoważnionej przez siebie osoby (formularz nr 24 i 25); mówi o tym szczegółowo kan. 1105 § 1-4; w tym miejscu (w kan. 1071 n. 7) idzie o to, by dokładnie sprawdzić autentyczność pełnomocnictwa (zob. Instrukcja 1986 r., n. 100,7).

Kodeks Prawa Kanonicznego wymaga nadto zezwolenia ordynariusza miejsca:

a) w takim wypadku, kiedy to któreś z nupturientów chce zawrzeć związek małżeński pod uza5adnionym i godziwym warunkiem, odnoszącym się do przeszłości lub teraźniejszości; tego rodzaju zezwolenie (na piśmie) stanowi pewnego rodzaju gwarancję, że zawarcie małżeństwa pod warunkiem jest w tym wypadku uzasadnione (kan. 1102 § 3; Instrukcja 1986 r., n. 100);72

b) gdy nupturienci chcą zawrzeć małżeństwo mieszane (kan. 1124);

c) gdy kandydatami do zawarcia małżeństwa są osoby rozwie-dzione cywilnie, jeśli nie ukończyły jeszcze osiemnastego roku życia, oraz zawsze wtedy, gdy po przeprowadzeniu przepisane-go prawem rozeznania kompetentny duszpasterz ma uzasadnioną wątpliwość, czy nupturient jest stanu wolnego (Instrukcja 1986 r., n. 100); odnośnie do osób rozwiedzionych w tak młodym wieku zachodzi podejrzenie, iż nie podchodzą poważnie do małżeństwa, a nawet, że mogą mieć zamiar godzący w przymiot nierozerwalności sakramentu małżeństwa (formularz nr 1a i 18);

d) gdy wdowcy (wdowy) chcą zawrzeć małżeństwo, a nie mogą przedłożyć aktu zgonu współmałżonka (formularz 30 i 31); idzie tu o uzyskanie dekretu wdowieństwa (zob. kan. 1707 § 1-3)²⁷.

e) gdy Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów (z okazji dyspensy od małżeństwa niedopełnionego), albo sąd II lub III Instancji, orzekający definitywnie nieważność małżeństwa stron, dodał klauzulę zabraniającą wchodzenia w nowezwiązki (zob. kan. 1684 § 1) „bez zezwolenia biskupa diecezjalnego" lub „ordynariusza miejsca" (formularz nr 17); klauzula ta (podobnie jak wszystkie zakazy) dotyczy tylko godziwości zawarcia małżeństwa (por. kan. 1077 § 1-2).

Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich wymaga także zezwolenia kompetentnego przełożonego (Hierarchae loci)²⁸ na pobłogosławienie małżeństwa nupturienta, któremu wyrok Sądu kościelnego zabronił zawarcia nowego małżeństwa, chyba że spełnił wymagane warunki (kan. 789, n. 5). 73

Przesyłane do Kurii wnioski o zezwolenie ordynariusza miejsca powinny być odpowiednio uzasadnione, z podaniem ważniejszych szczegółów zaczerpniętych z przedślubnego protokołu oraz z dokumentów przedłożonych duszpasterzowi przez narzeczonych. Ułatwiało rozstrzygnięcie sprawy. „W pismach kierowanych do Kurii diecezjalnej w tych sprawach (...) należy szczegółowo przedstawić ewentualne wątpliwości oraz racje przemawiające za udzieleniem zezwolenia" (Instrukcja 1986 r., n. 100, 7). Konferencja Episkopatu wymaga, aby wszystkie protokoły przedślubne oraz dokumenty załącznikowe były spisywane według formularzy załączonych do Instrukcji z 1986 r.²⁹ (zob. formularze nr 1-46).

2.3.2 Wymagane dokumenty

1. Jednym z najważniejszych dokumentów wymaganych do zawarcia małżeństwa jest metryka (świadectwo) urodzenia i chrztu. Ponieważ chrzest święty jest konieczny do ważności małżeństwa, dlatego duszpasterz ma obowiązek upewnić się, że obydwie strony są ochrzczone. Osiąga to przez sprawdzenie w księgach metrykalnych własnej parafii, jeżeli kandydaci do małżeństwa zostali tam ochrzczeni lub przez domaganie się przedłożenia metryki chrztu z parafii chrzcielnej narzeczonych.

Zaleca się, by w metryce chrztu było zaznaczone, iż jest ona wystawiona w celu zawarcia małżeństwa kościelnego (formularz nr 35 i 35A). Daje to dodatkową pewność, że zostało w niej odnotowane to wszystko, co mogłoby stanowić przeszkodę do zawarcia ślubu. Metryka chrztu służy bowiem jednocześnie jako dowód stanu wolnego. Dlatego ma być dokumentem świeżej daty (nie starszą niż 6 miesięcy) i zawierać wszystkie adnotacje, jakie - po myśli kan. 535 § 2 KPK - zostały dokonane w księdze urodzonych i ochrzczonych: przyjęcie bierzmowania, zawarcie sakramentalnego małżeństwa (z wyjątkiem ściśle tajnego - po myśli kan. 1133), przyjęcie święceń, 74 złożenie profesji wieczystej w instytucie zakonnym, adopcja, zmiana obrządku, udzielenie dyspensy papieskiej od małżeństwa niedopełnionego, orzeczenie nieważności małżeństwa (zgodnie z poleceniem Sądu diecezjalnego) oraz zakaz wstępowania w nowe związki małżeńskie w wypadku orzeczenia niezdolności fizycznej lub psychicznej (Instrukcja 1986 r., n. 98). Jeśliby księga ochrzczonych nie zawierała żadnych adnotacji, należy to zaznaczyć w metryce chrztu (tamże).

Gdyby narzeczonym nie udało się uzyskać metryki chrztu, wówczas wyjątkowo wystarczającym dowodem jego przyjęcia może być:

a) złożenie zeznania jednego świadka, cieszącego się wiary-godnością, nawet niezaprzysiężone (rodzice, chrzestni, szafarz, położna), jeśli to nikomu nie przynosi szkody (formularz nr 2);

b) zaprzysiężone zeznanie samego ochrzczonego (formularz nr 3B), gdy przyjmował chrzest jako dorosły (kan. 876; 1573)³⁰, czyli po ukończeniu 14 roku życia³¹.

Jeżeliby w żaden z wymienionych tu sposobów nie można było stwierdzić, że nupturient został ochrzczony, wówczas fakt ten wolno przyjąć w oparciu o domniemanie oparte na poszlakach (kan. 1584; 1086 § 3); Instrukcja Episkopatu Polski mówi: „Jeżeli np. da się ustalić, że rodzice byli praktykującymi katolikami, albo jeżeli narzeczony wychował się w środowisku katolickim i uczęszczał do sakramentów świętych, jeżeli złożył przysięgę, że widział swój dokument chrztu, znał swojego ojca chrzestnego lub matkę chrzestną itp. W razie wątpliwości co do tego, czy fakt chrztu jest dostatecznie pewny lub jeśli zachodzi wątpliwość co do jego ważności, np. w społecznościach niekatolickich, należy się zwrócić do ordynariusza miejsca, który rozstrzygnie, czy można się zadowolić dowodami zebranymi przez duszpasterza, czy też należy udzielić chrztu warunkowo" (n. 97; por. kan. 869 § 1-3). W wypadku wątpliwości co do udzielenia chrztu, czy był udzielany, lub czy był ważnie 75 udzielony, istniejącej mimo przeprowadzenia rzetelnych badań, chrztu należy udzielić warunkowo (kan. 869).

Duszpasterz wymagając świadectwa chrztu od narzeczonych, powinien zwrócić uwagę na ich wyznanie i na stosunek do wiary. Gdyby się okazało, że jedno z nich należy do innego wyznania chrześcijańskiego, w którym chrzest jest ważnie udzielany, trzeba roztropnie i z uprzejmością poprosić duchownego tego wyznania o metrykę chrztu, którą należy zweryfikować w Kurii diecezjalnej. Chrzest należy uważać za ważnie udzielony w Kościołach: Uczniów Chrystusa, Prezbiterian, Kongregacjonalistów, Baptystów i Metodystów, chyba że w poszczególnych wypadkach co innego zostało udowodnione³². W wypadku zdecydowanej odmowy wydania metryki, należy postarać się o wiarygodnych świadków i sporządzić (według formularza nr 2) dokument uzupełniający, który stwierdza fakt przyjęcia chrztu (Instrukcja 1986 r., n. 44). Jeżeli duszpasterz, po zwróceniu uwagi na fakt chrztu świętego i stanu wolnego strony niekatolickiej, będzie miał wątpliwości, powinien całą dokumentację dotyczącą tej sprawy przesłać do Kurii diecezjalnej, która po zbadaniu wątpliwości podejmie decyzję. Takie wypadki mogą się zdarzyć u niekatolików rozwiedzionych, zawierających powtórne lub dalsze małżeństwo oraz u cudzoziemców. Czasem taką sprawę, po porozumieniu z Kurią, duszpasterz skieruje do Sądu kościelnego (n. 88).

2. Wśród wymaganych dokumentów powinno się znaleźć również świadectwo bierzmowania obydwojga narzeczonych, którzy są katolikami. Tych nupturientów, którzy wcześniej przystępowali do sakramentu pojednania i Eucharystii, ale jeszcze nie przyjęli sakramentu chrześcijańskiej dojrzałości, duszpasterz powinien poinformować - w związku z odnośną rubryką w protokole przedślubnym - o potrzebie przyjęcia tego sakramentu przed zawarciem ślubu, o ile to możliwe bez poważnej niedogodności; powinien też umożliwić im przyjęcie tego sakramentu i właściwie ich przygotować (kan. 1065 § 1; Instrukcja 1986 r., n. 21). Wymóg bierzmowania uzasadnia się 76 tym, że sakrament małżeństwa zakłada pewien stopień chrześcijańskiej dojrzałości u tych, którzy chcą go przyjąć. W protokole kanonicznego badania narzeczonych należy odnotować datę bierzmowania i parafię, w której zostało udzielone (Instrukcja 1986 r., n. 44).

3. Nupturienci powinni nadto przedłożyć duszpasterzowi ostatnie świadectwo (dyplom) katechizacji szkolnej i zaświadczenie o uczestnictwie nupturienta w katechezie przedmałżeńskiej, dają one duszpasterzowi orientację o religijnym przygotowaniu nupturienta do zawarcia małżeństwa. W wypadku braku takiego świadectwa lub zaświadczenia duszpasterz powinien zwrócić szczególną uwagę na konieczność uzupełnienia przygotowania narzeczonych. Obydwa dokumenty (jeżeli są) należy odnotować w Protokole przedślubnym nupturientów (n. 15).

4. Wyrok lub dekret Trybunatu kościelnego II lub III Instancji, stwierdzający nieważność poprzedniego małżeństwa nupturienta, wraz z metryką chrztu i dokonaną w niej adnotacją (na polecenie odnośnego Sądu diecezjalnego), zorientują duszpasterza o istnieniu czasowego zakazu zawierania nowego małżeństwa przez stronę lub o jego braku (zob. kan. 1684 § 1-2). Ma to miejsce także wtedy, gdy uzyska się prawomocny wyrok orzekający nieważność małżeństwa w oparciu o proces skrócony nazywany dokumentalnym (kan. 1686-1688; Instrukcja 1986 r., n. 53).

5. Autentyczne zawiadomienie o reskrypcie papieskim udzielającym dyspensy od małżeństwa ważnego, ale niedopełnionego (kan. 1706; Instrukcja 1986 r., n. 54) lub odpowiednia adnotacja na odwrocie metryki urodzenia i chrztu, wystawionej przez właściwego proboszcza, informujące o udzielnej dyspensie. Należy zwrócić uwagę na istnienie i treść ewentualnej klauzuli zabraniającej zawarcia nowego małżeństwa; wydaje ją Kongregacja do spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów.

6. Analogiczne urzędowe stwierdzenie potrzebne jest w wypadku, gdy poprzednie małżeństwo naturalne - prawne zostało rozwiązane na podstawie tzw. przywileju Pawiowego; jest wówczas wymagany dekret ordynariusza miejsca stwierdzający istnienie warunków do 77 skorzystania z tego przywileju (kan. 1143-1147; Instrukcja 1986 r., n. 54).

7. Jeżeli małżeństwo chce zawrzeć wdowa lub wdowiec, konieczne jest przedłożenie autentycznego dokumentu śmierci współmałżonka (formularz nr 36). Może to być dokument wystawiony przez władzę kościelną lub świecką. Nie wystarczy natomiast cywilny dokument domniemanej śmierci, lecz wymaga się, zgodnie z kan. 1707 § 1-2, odnośnego dekretu wdowieństwa wydanego przez biskupa diecezjalnego (formularz nr 11), w oparciu o przeprowadzone dochodzenie (Instrukcja 1986 r., n. 55).

Do wpisania aktu śmierci w parafialnej księdze zmarłych (kan. 535 § 1) potrzebna jest karta zgonu, wystawiona przez lekarza. Otrzymuje ją rodzina (lub opiekunowie) zmarłej osoby. Karta jest równocześnie zezwoleniem na pogrzebanie zmarłego. Może ją zastąpić świadectwo zgonu wystawione przez Urząd Stanu Cywilnego, jeżeli cywilny akt zgonu kierownik USC sporządził na podstawie karty zgonu lub osobistego stwierdzenia śmierci.

Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy wymaga również, od osób zamierzających zawrzeć związek małżeński, przedstawienia kierownikowi USC odpowiednich dokumentów (zob. art. 3 § 1-3) i pisemnych oświadczeń³³.

2.4 Zapowiedzi przedmałżeńskie i dopuszczenie do ślubu

2.4.1 Zapowiedzi przedmałżeńskie

Podczas pierwszego spotkania z kandydatami do małżeństwa, gdy zgłoszą się w kancelarii parafialnej na trzy miesiące przed ślubem, duszpasterz powinien ich poinformować, że ogłoszenie zapowiedzi może nastąpić dopiero po doręczeniu przez nich świadectwa przedmałżeńskiej katechezy w zakresie przygotowania bliższego i wykazania się znajomością najważniejszych prawd wiary, zasad życia 78 chrześcijańskiego oraz podstawową umiejętnością modlitwy, objętej programem bezpośredniej katechezy przedmałżeńskiej (Instrukcja 1986 r., n. 19). Prawodawca kodeksowy (kan. 1066)³⁴ zobowiązuje duszpasterza, by przed zawarciem małżeństwa upewnił się, że nic nie stoi na przeszkodzie do godziwego i ważnego zawarcia tego związku. Środkiem do osiągnięcia tej pewności są m.in. przedślubne zapowiedzi. Ich historia sięga głębokiego średniowiecza. Są one publicznym obwieszczeniem duszpasterskim o zamiarze zawarcia przez nuptu-rientów sakramentu małżeństwa, czyli jakby urzędowym powiadomieniem miejscowej wspólnoty wiernych o fakcie, który ma bez wątpienia wymiar społeczny (Instrukcja 1986 r., n. 94)³⁵. Prawodawca zobowiązuje wszystkich wiernych, którym znane są przeszkody małżeńskie określonych nupturientów, do ujawnienia tych przeszkód kompetentnemu przełożonemu kościelnemu (kan. 1069). Konferencja Episkopatu Polski, po myśli kan. 1067, wydała w tej sprawie następujące przepisy: każde zamierzone małżeństwo należy ogłosić publicznie, gdyż nie jest to sprawa prywatna, interesująca tylko narzeczonych. Zapowiedzi ma obowiązek głosić własny proboszcz nupturientów (tj. proboszcz stałego lub tymczasowego miejsca zamieszkania każdej ze stron), według następujących zasad:

1) jeżeli obydwoje narzeczeni mieszkają w parafii własnego proboszcza przynajmniej przez sześć miesięcy, nie wymaga się głoszenia zapowiedzi w poprzednich miejscach zamieszkania narzeczonych;

2) jeżeli narzeczeni nie przebywają w parafii własnego proboszcza jeszcze sześć miesięcy, należy głosić zapowiedzi także w parafii bezpośredniego poprzedniego miejsca stałego, względnie tymczasowego zamieszkania, z pominięciem dawniejszych miejsc pobytu (Instrukcja 1986 r., n. 94).

Episkopat Polski ustalił, odnośnie sposobu głoszenia zapowiedzi, że we wszystkich parafiach należy je umieszczać na piśmie w gablocie ogłoszeń wspólnoty parafialnej, przez 8 dni (przynajmniej przez 79 dwie niedziele, lub niedzielę i uroczystość obowiązującą). Można zamiast tego zapowiedzi wygłosić dwukrotnie ustnie podczas liczniej uczęszczanych nabożeństw parafialnych, w niedzielę lub uroczystość obowiązującą. Ordynariusz miejsca, dla słusznej przyczyny, może zwolnić od obowiązku głoszenia zapowiedzi (n. 95). Jeśli jedno z nupturientów mieszka w innej parafii, duszpasterz prowadzący badania przedślubne zwraca się pismem urzędowym (formularz nr 6) do tamtego proboszcza, prosząc go o wygłoszenie zapowiedzi i powiadomienie, czy zgłoszono jakąś przeszkodę kanoniczną.

Jeśliby egzamin przedślubny przeprowadził inny proboszcz, a nie ten, który ma prawo asystowania przy zawieraniu małżeństwa, „ma on obowiązek jak najszybciej powiadomić tego (sc. właściwego) proboszcza o wyniku badań autentycznym dokumentem" (kan. 1070)³⁶. Gdy narzeczeni w ciągu 6 miesięcy od wygłoszenia zapowiedzi nie zawarli małżeństwa, tracą one swoją wartość. W takim wypadku (gdy nupturienci ponownie zdecydują się na ślub) należy je powtórzyć albo też poprosić ordynariusza miejsca o dyspensę od ponownego ich głoszenia. W niebezpieczeństwie śmierci, jeśli nie można osiągnąć innych dowodów, wystarczy - jeśli nie ma przeciwnych podejrzeń - oświadczenie narzeczonych (formularz nr sa i sb), w razie potrzeby także zaprzysiężone, że zostali ochrzczeni i nie są związani żadną przeszkodą (kan. 1069)³⁷.

Kodeks dla Kościołów Wschodnich nie mówi wprost o zapowiedziach, lecz zobowiązuje duszpasterzy, aby odpowiednimi sposobami ustrzegli małżeństwa przed niebezpieczeństwem zawarcia ich nieważnie lub niegodziwe.

2.4.2 Dopuszczenie do ślubu

Wyżej omówione czynności mają za cel przygotowanie narzeczonych do ważnego i owocnego przyjęcia sakramentu małżeństwa. 80 Proboszcz jest odpowiedzialny za stwierdzenie stanu wolnego nupturientów. Stwierdzenie to jest nieraz sprawą trudną i skomplikowaną. Obowiązuje tu zasada: bez moralnej pewności, że nie zachodzą żadne przeszkody do ważnego i godziwego zawarcia małżeństwa, nie można dopuścić do ślubu.

Jeżeli proboszcz na podstawie dokumentów lub zaprzysiężonych zeznań wiarygodnych świadków (formularz nr 2A) albo wreszcie, ale tylko w wypadku braku dokumentów i świadków, np. w niebezpieczeństwie śmierci (kan. 1068)³⁸ na podstawie zaprzysiężonych zeznań stron (formularz nr 3 lub sa), osiągnął moralną pewność, że narzeczeni są stanu wolnego i nic ich małżeństwu nie stoi na przeszkodzie, może ograniczyć się do przedstawionego wyżej sposobu głoszenia zapowiedzi i dopuścić ich do zawarcia małżeństwa (Instrukcja 1986 r., n. 95)³⁹.

Moralna pewność nie wyklucza wszelkich wątpliwości. Trzeba również mieć w pamięci, że kandydaci do małżeństwa mają naturalne prawo do jego zawarcia. Dlatego też trzeba nieraz sprawę gruntownie zbadać: przyjąć zaprzysiężone zeznania od dwóch świadków, czasem także od nupturientów. Powstanie takiej wątpliwości nie jest powodem niegłoszenia zapowiedzi lub przerwania już głoszonych. Podanie do publicznej wiadomości zamierzonego małżeństwa może nawet dopomóc w wykryciu przeszkody lub w upewnieniu się, że jej nie ma. Gdyby mimo to nie dało się usunąć zasadniczych wątpliwości, sprawę należy przedstawić Kurii.

Gdy przeszkoda małżeńska zostanie wykryta w sposób pewny, duszpasterz powinien:

1) jeśli przeszkoda, np. censura, jest tajna - głosić zapowiedzi i sprawę przedstawić ordynariuszowi miejsca lub Penitencjarii Apostolskiej przez Nuncjaturę Apostolską w Warszawie - z pominięciem nazwisk nupturientów (formularz nr 38); 81

2) jeśli przeszkoda jest publiczna i wykryto ją w czasie badania przedślubnego - trzeba najpierw postarać się o dyspensę, a dopiero potem głosić zapowiedzi, nie przerywa się już głoszonych.

Gdy po ludzku biorąc duszpasterz uczynił wszystko, co było w jego mocy, i nie wykrył żadnej przeszkody, powinien dopuścić nupturientów do ślubu. Ponieważ jednak zapowiedzi mają pomóc w ustaleniu stanu wolnego, dlatego wypada zaczekać jeszcze przez pewien okres czasu od ich wygłoszenia. Nie jest to jednak obowiązujące.

---

Przypisy:

¹ Por. KKKW, kan. 783 § 1.

² Por. KKKW, kan. 783 § 1.

³ Por. tamże, kan. 763, n. 2.

⁴ Por. tamże, kan. 783 § 2.

⁵ Tamże, kan. 783 § 3.

⁶ Zob. Papieska Rada ds. Rodziny, Przygotowanie do sakramentu małżeństwa, z 13 maja 1996 r., n. l, w: Posoborowe dokumenty Kościoła katolickiego o małżeństwie i rodzinie, t. 2, wybór i wstęp K. Lubowicki, OMI, Kraków 1999, s. 389-390; O znaczeniu przygotowania do małżeństwa chrześcijańskiego dokument ten mówi w nn. 9-20, dz. cyt., s. 394-403.

⁷ Por. KKKW, kan. 784.

⁸ Ściśle prawny charakter posiadają i stanowią nowe normy partykularnego prawa Kościoła w Polsce tylko artykuły: 30-34; 36; 50; 77-79; 94-95.

⁹ Zob. Instrukcja 1986 r., n. 8; GS 52; LG 49; FC 66; Papieska Rada ds. Rodziny, dok. cyt, n. 22-31. s. 403-407.

¹⁰ Zob. Przygotowanie do małżeństwa, pod red. ks. Wł. Szewczyka, Michalineum 1998. Zawarte w książce konferencje (30), opracowane przez licznych specjalistów, stanowią przygotowanie bliższe do małżeństwa; Papieska Rada ds. Rodziny, art. cyt, n. 32-49, s. 407-416.

¹¹ Zob. Papieska Rada ds. Rodziny, dok. cyt., n. 49, s. 416.

¹² Może się to zdarzyć np. z powodu wyjazdu w najbliższym czasie za granicę; powołania do służby wojskowej; niebezpieczeństwa śmierci któregoś z rodziców stron, które pragnęło doczekać ślubu syna, czy córki; zbliżającego się porodu narzeczonej itp. Duszpasterz musi się strzec przed wszelkimi próbami stwarzania przez strony sytuacji naglących; zob. Papieska Rada ds. Rodziny, dok. cyt., n. 50-59. 62 Biskupi zapewniają, że poważne i jednolite potraktowanie przez duszpasterzy przygotowania do sakramentu małżeństwa i życia w rodzinie przyczyni się do wzrostu religijności młodych pokoleń i stanie się skuteczną pomocą w pracy nad odrodzeniem polskich rodzin. Mają nadzieję, że solidne przygotowanie młodzieży do małżeństwa ułatwi także prowadzenie duszpasterstwa młodych rodzin, (zob. n. 28).

¹³ Instrukcja 1986 r., n. 25-26 podaje uzasadnienie tego stanowiska.

¹⁴ Por. KKKW, kan. 785 § 1.

¹⁵ Por. tamże, kan. 784.

¹⁶ Por. KKKW, kan. 787.

¹⁷ Tamże, kan. 785 § 1.

¹⁸ Por. KKKW, kań, 829-830.

¹⁹ KKKW, kan. 785 § 2.

²⁰ Por. KKKW, kan. 783 § 2.

²¹ Por. KPK, kan. 1071 § 1-2; KKKW, kan. 789.

²² KRO wylicza następujące przeszkody: brak 18 lat życia (art. 10 § 1); ubezwłasnowolnienie całkowite (art. 11 § 1); choroba psychiczna albo niedorozwój umysłowy (art. 12 § 1); cywilny kontrakt małżeński - brak rozwodu (art.. 13 § 1); pokrewieństwo w linii prostej, rodzeństwo, powinowactwo w linii prostej (art. 14 § 1); przysposobienie: przysposabiający i przysposobiony (art. 15 § 1).

²³ KPK, kan. 1071 § l, n. 4; KKKW, kan. 789, n. 6 dodaje: „choćby nie przeszła do innego Kościoła lub wspólnoty kościelnej niekatolickiej".

²⁴ KPK, kan. 1071 § 2; Instrukcja 1986 r., n. 77 i 100, 4; por. KKKW, kan. 789, n. 6; 814, n. 1-3.

²⁵ Małoletnim jest ten, kto nie ukończył 18 roku życia (kan. 97 § 1); ważnego małżeństwa nie może zawrzeć mężczyzna, który nie ukończył 16 roku życia i kobieta, która nie ukończyła 14 roku życia (kan. 1083 § 1).

²⁶ KPK, kan. 1071 § l, n. 6; 1077 § 1; Instrukcja 1986 r., n. 50; 100. n. 6.

²⁷ KKKW, kan. 1383 § 1-4.

²⁸ Hierarcha miejsca w prawie Kościołów Wschodnich to Biskup Rzymski, patriarcha, arcybiskup większy, metropolita, biskup eparchialny (diecezjalny) i ci, którzy go czasowo zastępują.

²⁹ Zob. nr 101; Aneks V (do niniejszego podręcznika).

³⁰ Por. KKKW, kan. 691.

³¹ Por. KPK, kan. 863; Instrukcja 1986 r., n. 96.

³² C. Off. 28 XII 1949: AAS 41(1949), s. 650.

³³ Zob. art. 4¹ § 1; 5; 7 § 1-4.

³⁴ KKKW, kan. 785.

³⁵ Por. tamże, kan. 786.

³⁶ Por. KKKW, kan. 787.

³⁷ Por. tamże, kan. 785 § 2.

³⁸ Por. KKKW, kan. 785 § 2.

³⁹ Por. tamże, kan. 785 § 1.

opr. mg/mg

Copyright © by Wydawnictwo BIBLOS & ks. Piotr-Mieczysław Gajda