Ważniejsze akcenty w polskiej katechezie XX wieku

Koniec wieku staje się okazją podsumowań. Już dzisiaj trwają poszukiwania określeń najlepiej charakteryzujących upływające stulecie. Wprawdzie do tego czasu ukaże się jeszcze kilkanaście numerów, ale refleksję podejmuje też Redakcja "Katechety", czasopisma stojącego najdłużej w tym wieku na służbie katechezy, a którego wkład w to dzieło trudno przecenić. Podjęcie próby, w krótkiej wypowiedzi, chociażby pobieżnego podsumowania byłoby działaniem ryzykownym. Można zwrócić jedynie uwagę na pola zainteresowań i odpowiedzialności, odwołać się jedynie do wybranych pozycji. Rozległość zagadnienia z wszystkimi osiągnięciami i niepokojami wymaga szeregu szczegółowych badań i opracowań, prac naukowo-badawczych i popularyzatorskich. Powstało już szereg prac różnych stopni nie tylko na wydziałach teologicznych. Z opublikowanych należy wymienić prace: ks. P. Poręby, ^[ 1 ] ks. W. Kubika, ^[ 2 ] ks. J. Charytańskiego, ^[ 3 ] ks. J. Doppke ^[ 4 ] czy H. Konopki. ^[ 5 ] Dostrzega się zmieniające się rozłożenie akcentów na poszczególnych etapach dyktowane m. in. rozwojem kształtowania się tożsamości, zadań, celów i metod działania, uwarunkowaniami polityczno-społecznymi, niejednolitym wykształceniem i formacją katechetów, programami, podręcznikami.

1.  W  KIERUNKU  METODY  (1900-1939)

Nauka religii jako jeden z obowiązkowych przedmiotów szkolnych była traktowana na równi z innymi przedmiotami. Tygodniowy wymiar godzinowy określał plan ramowy; w zasadzie w wymiarze dwóch godzin, choć były też cztery. Czas ten był dzielony w zależności od poziomu nauczania na katechizm, historię biblijną, dogmatykę, etykę i liturgikę. Wpływ miały też warunki polityczne. Np. w zaborze pruskim sprawujący kontrolę nad szkolnictwem inspektorzy protestanccy dążyli do tego, by w nauczaniu elementarnym zmniejszać liczbę godzin przeznaczonych na nauczanie katechizmu, a uzyskane w ten sposób lekcje przeznaczać na historię biblijną. ^[ 6 ] Przygotowanie do sakramentów odbywało się w parafii.

Od 1925 r. sytuację nauki religii w szkole regulowały postanowienia Konkordatu zawartego pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską. Widziano w niej czynnik sprzyjający wychowaniu dobrego obywatela. Uznając naukę religii za czynnik pozytywny w społeczeństwie, władze państwowe w publikowanych rozporządzeniach wymagały, by każdy z uczniów poznawał naukę jednego z uznanych przez siebie wyznań. Prowadzona ona była przez księży prefektów, duchowieństwo parafialne i świeckich.

Katechetyka i polska katecheza były mocno związane z nauczaniem religii katolickiej na Zachodzie. ^[ 7 ] Zasadniczo, podobnie jak to było w wieku XIX, zgodnie z założeniami nurtu neoscholastycznego, treść nauczania wyznaczał katechizm. Zawierał on spekulatywny wykład prawd wiary, przykazań i sakramentów. Celem nauczania było przekazywanie wiedzy, suchych i abstrakcyjnych definicji. Nie ośmielano się naruszać układu treściowego, a więc i jego charakteru antropocentrycznego. Pismo Święte pełniło funkcję pomocniczą, drugorzędną jako źródło umoralniających przykładów, a później jako źródło poglądu dla wyjaśnienia definicji katechizmowych. Program nauki religii z 1919 r. - obowiązujący w latach 1919 do 1935 - zainicjował proces ujednolicenia nauczania religii oraz wnosił ze sobą syntezę historii biblijnej i katechizmu. ^[ 8 ] W nauczaniu opierano się na wznawianych, częściej tłumaczeniach czy przeróbkach katechizmu J. Deharbe. Niektóre z nich cieszyły się popularnością jeszcze w II połowie XX wieku (katechizmy ks. Cz. Piotrowskiego, ks. J. Filochowskiego czy wydawane np. w Opolu, Olsztynie i Krakowie).

Bardziej aniżeli problem treści nauczania katechetyków interesowało zagadnienie metody. Cechą dominującą tego okresu było poszukiwanie skutecznego sposobu nauczania. Żywo interesowano się konkretnymi metodami. Już pod koniec XIX wieku ^[ 9 ] i na początku XX ^[ 10 ] włączyli się w dyskusję na temat podwójnego toku nauczania: naprowadzającego i objaśniającego choć posługiwali się różną terminologią. Dostrzegając pozytywy i braki nie chcieli przejmować jedynie gotowych wzorców zachodnich, ale wnieść swój własny wkład. Twórczy wkład w opracowanie metody monachijskiej, wypracowany model katechezy oparty na teorii stopni formalnych z modyfikacjami wnieśli ks. Z. Bielawski ^[ 11 ] i ks. W. Gadowski. ^[ 12 ] Drugi posiada szczególne znaczenie w krytycznym i twórczym przeniesieniu jej na teren Polski. Dostrzegali oni potrzebę bardziej przystępnego ujmowania treści. Metodę uznano jako oficjalną w 1919 r. Metoda psychologiczna, szczególnie przydatna w nauce dzieci młodszych, zyskała miano Gadowskische Methode. Model funkcjonował jeszcze długo w podręcznikach po II wojnie. Spopularyzował ją ks. W. Zaleski. ^[ 13 ] Podnoszono też potrzebę stosowania zasad korelacji z nauczaniem innych przedmiotów i indywidualizacji (ks. Z. Bielawski, ks. J. Roskwitalski).

Z czasem podejmowano działania zmierzające do ulepszenia metodycznego materiałów praktycznych. W tym kontekście podnoszono słaby nacisk kładziony na metodyczne kształcenie w seminariach. Wykorzystywano poszukiwania amerykańskie nazwane nurtem "progresywizmu pedagogicznego" oraz Europy Zachodniej nazwane "nowym wychowaniem", "nową szkołą". W rozważaniach teoretycznych i w materiałach praktycznych interesowano się wskazaniami "szkoły pracy" i " szkoły twórczej". Nurty te, zgodnie z założeniami personalizmu pedagogicznego, starały się - dobierając treści i formułując cele nauczania - uwzględnić osobę dziecka, jego doświadczenia, etapy psychicznego i religijnego rozwoju, jego potrzeby. Stało się to powodem dostrzegania wychowawczego wymiaru celów nauki religii określanego w kategoriach personalistycznych i psychologiczno-wychowawczych. W podręcznikach z zakresu katechetyki postulowano potrzebę kształcenia charakteru ucznia i wpływanie na rozwój jego osobowości (ks. W. Gadowski, ks. Z. Bielawski, ks. J. Krystosik, ks. J. Łapot, ks. J. Roskwitalski). Zwracając uwagę na potrzebę troski o sferę emocjonalno-wolitywną ucznia podkreślano, obok intelektualizmu, potrzebę podjęcia odpowiedzialnych czynów.

Pod wpływem związania działalności duszpasterskiej z działalnością katechetyczną następowała zmiana spojrzenia na cel katechezy z antropocentrycznego na teocentryczny i chrystocentryczny. ^[ 14 ] Rozwijający się wówczas na Zachodzie ruch odnowy materialno-kerygmatycznej nie wywołał reperkusji. Zasadę chrystocentryzmu w katechezie w publikowanych materiałach przed II wojną światową uwzględniał ks. J. Wojtukiewicz, ^[ 15 ] a po niej ks. J. Dajczak, ^[ 16 ] torując tym samym drogę ruchowi odnowy. Nie wywarły one jednak większego wpływu. ^[ 17 ]

Forum wymiany doświadczeń katechetycznych stanowiły takie periodyki, jak: "Dwutygodnik Katechetyczny i Duszpasterski" kierowany przez ks. W. Gadowskiego, "Miesięcznik katechetyczny i wychowawczy. Organ Związku Diecezjalnych Kół Księży Prefektów" wydawany przez Związek Polskich Katechetów, "Przegląd Powszechny", Kursy katechetyczne, Związek i Koła Katechetów istniejące w każdej diecezji. Na ten czas przypada też I Kongres Katechetyczny w Krakowie w 1913 r.

2.  ODBUDOWA ŻYCIA KATECHETYCZNEGO I KATECHEZA ZSYNCHRONIZOWANA (1945-1956)

Bezpośrednio po II wojnie światowej przystąpiono do odbudowy życia katechetycznego. Wobec strat duchowieństwa i powstających nowych typów szkół ujawniły się braki kadrowe katechetów. Pilną potrzebą stało się zwiększenie zatrudnienia osób świeckich przygotowanych przez organizowane kursy.

Nauka religii odbywała się w szkołach na zasadach podobnych do tych sprzed 1939 r. Jednak już od 1947 r., w niektórych typach szkół władze państwowe rozpoczęły jej redukowanie, usuwanie. Podobnie czyniono z organizacjami o charakterze religijnym dla dzieci i młodzieży. Nauka religii, odbywająca się według programu z 1935 r., potwierdzonego w 1947 r., była atakowana na zjazdach organizowanych przez władze państwowe, utrudniano pracę wizytatorów, szkoły nie zatrudniały katechetów. Lata 1952-1956 to czas katechezy organizowanej przy parafii, specyficznie polskiej formy tzw. katechezy zsynchronizowanej. Warunki zmusiły do redukcji tygodniowego wymiaru godzin lekcji religii do jednej godziny odbywającej się w kościele lub pomieszczeniach parafialnych. W materiałach katechetycznych, ^[ 18 ] opracowanych na cztery lata przez Warszawski Ośrodek Księży Prefektów pod kierunkiem ks. S. Piotrowskiego oraz kilka przez diecezję pelplińską i gdańską, położono duży nacisk nie tyle na wiedzę, ale kształtowanie osoby, wprowadzenie uczniów w życie Kościoła na kanwie roku liturgicznego. Akcentowano potrzebę współpracy z rodziną. Temat kazania na Mszy św. w niedzielę był ten sam co później katechezy dla dzieci i "problemów" dla młodzieży. Materiały te podtrzymywały tradycyjny układ treści: wiara, przykazania, sakramenty. Związane były też z obchodem Wielkiej Nowenny.

3.  KATECHIZACJA PARAFIALNA I PRZENIKANIE ODNOWY MATERIALNO-KERYGMATYCZNEJ (1956-1971)

Zmiana polityczna roku 1956 stworzyła nowe szanse dla katechetyki i katechezy. Nastąpiło otwarcie na Zachód, wyjazdy umożliwiły kontakty z innymi środowiskami katechetycznymi, umożliwiono publikowanie, z dniem 15 grudnia 1956 r. nauka religii powróciła do polskiej szkoły, powstało specjalistyczne czasopismo "Katecheta", które stało się w powojennej Polsce głównym ogólnopolskim forum przybliżania odnowy oraz wymiany doświadczeń. Inspiratorem i pierwszym redaktorem naczelnym został ks. Marian Finke.

Powrót nauki religii do szkoły wymagał nowego programu. ^[ 19 ] Przygotowały go w 1957 r. cztery osoby podczas krótkiego posiedzenia. Zmiana polegała na przestawieniu materiału lat nauczania dla poszczególnych przedmiotów programu z roku 1946.

Przełomowe znaczenie dla katechizacji miała ustawa rządowa z 15 lipca 1961 r. ustalająca, że nauczanie i wychowanie w szkołach ma charakter świecki. Tym samym położyła kres nauczaniu religii w szkołach państwowych PRL. Odtąd punkty katechetyczne organizowane przez parafie stały się głównymi ośrodkami nauczania religii dzieci i młodzieży. Nie obywało się bez represji ze strony władz administracyjnych. Uczestnictwo w katechezie było owocem świadomego i dobrowolnego wyboru. Trwała organizacja rozszerzającej się sieci punktów, także w domach prywatnych. Zmobilizowało to także do działań na rzecz katechezy dzieci przedszkolnych oraz upośledzonych. Do katechizacji parafialnej przeniesiono program i podręczniki dotychczas używane w szkole. Utrudnienia w organizacji katechizacji doprowadzały często do ograniczenia jej wymiaru do jednej godziny tygodniowo. Przeprowadzano systematyczną ateizację i laicyzację. Był to okres walki o wolność wychowania religijnego. Kładziono duży nacisk na współpracę rodziny i Kościoła. Powstawały formy katechezy dorosłych.

Po roku 1960 rozpoczęło się przenikanie do polskiej katechezy założeń odnowy materialno-kerygmatycznej. Miejsce dotychczasowych dyskusji na temat metody nauczania zajmuje dyskusja dotycząca treści i formy katechezy. Pierwszym zwiastunem odnowy było przełożenie na język polski katechizmu niemieckiego z 1955 r, ^[ 20 ] który nie wzbudził większego zainteresowania. Ruch odnowy przybliżali m. in. księża: F. Blachnicki, J. Charytański, J. Tarnowski, H. Pagiewski, M. Finke. ^[ 21 ] Dwaj pierwsi podkreślali też zależność metody katechezy od nowego spojrzenia na jej cele. Pierwszy był najbardziej "drapieżnym" krytykiem katechezy neoscholastycznej i stopni formalnych. Drugi stał się największym propagatorem. ^[ 22 ] Ks. M. Finke odwoływał się do korzeni odnowy: ruchu biblijnego i liturgicznego. On też jako pierwszy w 1964 r. przedstawił systematyczny zarys katechetyki kerygmatycznej. ^[ 23 ] Urzędowo odnowa została wprowadzona w r. 1971 poprzez ogłoszenie nowego programu katechetycznego. Prace nad nim trwały od 1961 do 1971 r. Podkomisji Programowej przewodniczył ks. M. Finke. Przybliżenie teoretycznych założeń odnowy kerygmatycznej wyprzedziły o kilka lat praktykę katechetyczną. Pod jej wpływem pozostawało odtąd większość ukazujących się podręczników. Równolegle jednak funkcjonowały podręczniki do programu z 1957 r.

Teoretycy, podejmując założenia odnowy materialno-kerygmatycznej i zagadnienie kryteriów doboru treści nauczania, podkreślali przede wszystkim kryteria teologiczne. Słabiej natomiast psychologiczno-dydaktyczne. Niewystarczająco podejmowano związek treści, celów i przebiegu katechezy. Niewielu interesowało się dorobkiem dydaktyki ogólnej. Teoretyczne próby przenoszenia osiągnięć były niepełne, a powstające materiały praktyczne nie brały go pod uwagę. Pomagały głównie w realizacji celu zakładającego przekaz wiary. Dopiero w drugiej połowie lat 60. pojawiły się publikacje zwracające uwagę na potrzebę nowego ujęcia procesu dydaktycznego. W materiałach proponowano przede wszystkim metody oparte na słowie, służące wartościowaniu i przeżywaniu zdobytej wiedzy. Niektórzy autorzy próbowali łączyć postulaty odnowy materialnej z dawną teorią stopni formalnych. W tym kontekście na uwagę zasługuje działalność ks. J. Wojtukiewicza, który wprowadził do katechezy metodę przeżyciowo-czynną. ^[ 24 ]

W latach 60. niewiele mówiono też o związku treści z życiem katechizowanych w doborze treści nauczania. Pierwsze było opracowanie ks. J. Charytańskiego z 1962 r. przybliżające poszukiwania katechetyków francuskich. Szerzej ten nurt pojawił się w literaturze dopiero po roku 1970.

Bodźcem inspirującym i ożywiającym dyskusję katechetyczną tego okresu stał się Sobór Watykański II. Charakterystyczną jej cechą było poszukiwanie treści i formy katechezy odpowiadających rozwojowi samoświadomości Kościoła. ^[ 25 ] Przyniósł je zwłaszcza "Katecheta". ^[ 26 ]

W latach 1968-1969 doszło do wielkiego kryzysu katechezy. Punktem zapalnym stała się publikacja dwu pierwszych tomów serii Bóg z nami oraz Katechizmu religii katolickiej, stanowiących pierwsza próbę wprowadzenia zasad ruchu kerygmatycznego oraz postulatów Soboru do podręczników katechetycznych. ^[ 27 ]

4.  PARAFIA MIEJSCEM KATECHEZY I UKIERUNKOWANIA ANTROPOLOGICZNEGO (1971-1990)

Zatwierdzenie i opublikowanie nowego programu katechetycznego w 1971 r. zbiegło się w czasie z opublikowaniem Ogólnej Instrukcji Katechetycznej. Nowy program - owoc odczytania zadań katechezy w duchu Soboru i odnowy materialno-kerygmatycznej - stał się przełomowym momentem w działalności katechetycznej. Przyjęto program ramowy, aby umożliwić dalszą pracę przedstawicielom reprezentującym różne orientacje katechetyczne. Wyrazem zainteresowania katechezą były żywe dyskusje i wzmożona twórczość. Zaczęły powstawać podręczniki odchodzące od schematu katechezy neoscholastycznej. Najbardziej oryginalnym, ale i w owym czasie najbardziej kontrowersyjnym, był podręcznik z 1973 r. Zostań z nami, Panie pod red. ks. M. Finkego wprowadzający element antropologiczny. Coraz bardziej uświadamiano sobie także, że bez kerygmy nie ma katechezy, a bez uwzględnienia sytuacji życiowych człowieka i przeżywanych przez niego problemów pozostaje ona oderwana od życia, ^[ 28 ] dostrzegano potrzebę otwarcia katechezy na sytuacje i problemy ludzkie. Podnoszono, że katecheza, która pragnie w sposób najdoskonalszy wypełnić swoje zadania musi być wierna Bogu i człowiekowi. ^[ 29 ]

Informacje i impulsy do antropologicznego ukierunkowania katechezy przychodziły z różnych stron. Przynosiły je zwłaszcza "Katecheta" i "Studia Theologica Varsoviensa". W 1977 r. ukazało się całościowe opracowanie założeń katechezy antropologicznej autorstwa ks. M. Majewskiego, ^[ 30 ] który z czasem stał się propagatorem katechezy integralnej. ^[ 31 ]

Coraz bardziej aktywny stawał się udział przedstawicieli Polski na forum ogólnoświatowym. Podczas Międzynarodowego Kongresu Katechetycznego w Rzymie w 1971 r. bp J. Stroba podniósł niezbędność stosowania w katechezie dwóch uzupełniających się modeli katechetycznych: przepowiadania i interpretacji. ^[ 32 ] Wcześniej zaznaczał konieczność wierności Bogu i człowiekowi w katechezie.

Ożywieniu ruchu katechetycznego tego okresu służyły publikowane monografie m. in. księży: M. Majewskiego, ^[ 33 ] W. Koski, ^[ 34 ] W. Kubika ^[ 35 ] czy ukazujące się na łamach "Studiów Katechetycznych" (red. ks. J. Charytański) oraz tomy "Biblioteki katechety" (red. ks. W. Kubik). Obok "Katechety" ukazuje się "Biuletyn katechetyczny" i "Seminare". Wyrazem ożywienia były też ukazujące się pomoce do katechizacji dzieci przedszkolnych, serie podręczników dla uczniów szkoły podstawowej i młodzieży oraz podręczników metodycznych.

Był to czas przeprowadzanej zaplanowanej ateizacji ideologicznej i administracyjnej, lansowania wychowania socjalistycznego. W katechizacji dzieci i młodzieży pojawiał się szereg trudności organizacyjnych. Katecheza musiała przyjmować formę apologetyczną, krytyczną i korelacji. Rozwój sieci parafialnych punktów katechetycznych stanowi wzorzec organizacyjny. Kładziono nacisk na rozwój duszpasterstwa katechetycznego i duszpasterskie angażowanie dzieci i młodzieży. Jako jedno z ważnych zadań widziano potrzebę szerokiej współpracy z rodziną

Wyrazem zainteresowania, zaangażowania i zaradzenia potrzebom czasu był rozwój ośrodków i form przygotowania kadry katechetycznej oraz wzrost ilości osób podejmujących studia specjalistyczne z zakresu katechetyki.

5.  ODCZYTYWANIE NOWEGO MIEJSCA I ZADAŃ (po roku 1990)

Przemiany polityczne, społeczne i gospodarcze, zachodzące po 1989 r., postawiły działalność katechetyczną w nowym klimacie i wobec nowych wyzwań. Powrót nauki religii do szkoły z dniem 1 września 1990 r. skłonił teoretyków i praktyków do pogłębionej refleksji nad zadaniami i celami katechezy. ^[ 36 ] Podnosi się potrzebę odczytania na nowo tożsamości katechezy. ^[ 37 ] Uznanie jej za jeden z przedmiotów nauczania szkolnego wymaga korelacji z innymi przedmiotami, uznania jej wymiaru kulturotwórczego. Podkreśla się potrzebę współdziałania środowisk wychowawczych: rodziny, Kościoła i szkoły.

Zadaniem wychowawczym, obok głoszenia Dobrej Nowiny, stają się wiedza i kształtowanie postaw i umiejętności, pomoc w kształtowaniu osobowości inspirowanej duchem Chrystusa, świadomej swej wolności i dokonującej odpowiedzialnych wyborów.

Nauczanie w szkole sprzyja intelektualizmowi. Osłabienie czy rozluźnienie więzi z parafią jako środowiskiem wiary i katechezy wymusza poszukiwania realizacji funkcji wtajemniczenia katechezy. Powstaje potrzeba refleksji nad nowymi sposobami współpracy i integracji. Teoretycy i praktycy podejmują refleksję nad realizacją funkcji nauczania, wychowania i wtajemniczenia. Zagwarantowanie nauce religii wymiaru dwóch godzin tygodniowo w planie szkolnym wymagało stworzenia nowych podręczników, zwłaszcza dla młodzieży.

Zagwarantowanie pełnej obsady nauczycieli religii ujawniło trudności kadrowe i zmusiło w niektórych środowiskach do redukcji tygodniowego wymiaru nauki religii do jednej godziny. Spowodowało też zainteresowanie katechizacją osób świeckich, a ze strony odpowiedzialnych za organizację wzrost troski o przygotowanie i permanentną formację katechetów. Wymagało to rozwoju instytucji przygotowujących nauczycieli religii.

Powrót nauki religii do szkoły zwrócił uwagę na dydaktyczną stronę materiałów katechetycznych oraz przygotowania pod tym względem katechetów.

Nowym zagadnieniem, wobec którego staje nauka religii jest reforma systemu edukacji.

opr. ab/ab