Media jako pomoc w rozwoju dzieci i młodzieży

I.  ZANIEPOKOJENIE  NEGATYWNYM  WPŁYWEM  NIEKTÓRYCH  PROGRAMÓW  TELEWIZYJNYCH  I  REAKCJE  RZĄDÓW

Rozwój osobowy należy do najważniejszych spraw życia człowieka i jakkolwiek dokonuje się z jego udziałem, i w znacznym stopniu zależy od niego, to jednak możliwy jest tylko wówczas, gdy dokonuje się w sprzyjających warunkach wychowawczych. Zapewniają je najpierw rodzina, potem szkoła, Kościół, a także - o czym tutaj będzie mowa - również telewizja. Każda z tych instytucji może rosnącemu człowiekowi pomóc, ale też i zaszkodzić. Tak samo i telewizja, która sama w sobie nie jest ani dobra, ani zła. Jest po prostu siłą i jak każda siła może zostać wykorzystana w dobrych i złych celach.

Rośnie zaniepokojenie negatywnym wpływem niektórych programów telewizyjnych na wychowanie młodego pokolenia. Wskazuje się na związek ukazywanych w telewizji obrazów gwałtu i przemocy z narastaniem zachowań dewiacyjnych i przestępczości wśród młodocianych.

Sprzeciw wobec nadawania nieuzasadnionych obrazów przemocy i nieobyczajności daje się zauważyć w wielu krajach, co znajduje swój wyraz również w ważnych dokumentach międzynarodowych. Na przykład Dyrektywa nr 97/36 Rady i Parlamentu Europejskiego z dnia 19 czerwca 1997 r. w sprawie koordynacji przepisów ustawodawstwa w zakresie programów telewizyjnych w państwach członkowskich Unii Europejskiej stwierdza (rozdz. V, art. 22): "Państwa Członkowskie podejmą odpowiednie środki w celu zapewnienia, iż nadawcy podlegający ich jurysdykcji nie nadają jakichkolwiek programów mogących mieć poważny wpływ na psychiczny, intelektualny lub fizyczny rozwój nieletnich, w szczególności programów pornograficznych lub przedstawiających przemoc".

Polski Parlament uchwalił ustawę o radiofonii i telewizji z dnia 29 grudnia 1992 roku, która stwierdza, iż: "(...) audycje, które mogą zagrażać psychicznemu, uczuciowemu lub fizycznemu rozwojowi dzieci i młodzieży, nie mogą być rozpowszechniane między godziną 6 rano a godziną 23" (art. 18, ust. 3). ^[ 1 ]

II.  POROZUMIENIE  POLSKICH  NADAWCÓW  TELEWIZYJNYCH  "PRZYJAZNE  MEDIA"

Na opinię publiczną i ustalenia prawne zareagowali polscy nadawcy telewizyjni, którzy zawarli między sobą Porozumienie o nazwie "Przyjazne media". ^[ 2 ] Celem Porozumienia jest podjęcie skutecznych działań dla ochrony dzieci i młodzieży przed odbiorem audycji, które mogą zagrażać ich fizycznemu, psychicznemu i moralnemu rozwojowi. Sygnatariusze niniejszego dokumentu a także nadawcy, którzy przystąpią w późniejszym czasie do Porozumienia, zobowiązują się dobrowolnie do ścisłego przestrzegania zasad i reguł postępowania w nim określonych.

A.  Zasady

Polscy nadawcy telewizyjni zobowiązują się przestrzegać następujących zasad:

1. Nadawca przystępujący do porozumienia zobowiązany jest uczynić wszystko, co jest możliwe, by dzieci i młodzież nie były narażone na oglądanie programów, które nie są dla nich odpowiednie.
   
2. Eliminacja programów eksponujących brutalność i przemoc oraz programów naruszających powszechnie przyjęte normy obyczajowe wymaga wprowadzenia skutecznych mechanizmów kontroli przez samych nadawców.
   
3. Potrzebne jest wprowadzenie jednolitego systemu ostrzegania widzów, a szczególnie rodziców dzieci i młodzieży, o potencjalnej szkodliwości programów dla różnych grup wiekowych.
   

B.  Postanowienia

Jako konsekwencję wyżej sformułowanych zasad w odniesieniu do programów nadawanych w czasie dozwolonym do odbioru przez dzieci i młodzież, to jest między godz. 6,00 i 23,00, sygnatariusze Porozumienia postanawiają:

• dokonywać wnikliwej analizy wszystkich przeznaczonych do emisji w tym paśmie czasowym programów, w tym także zwiastunów programowych i reklamy, pod kątem obecności w nich obrazów przemocy, scen nieprzyzwoitych (seksualizmu) oraz wulgarności języka;
  
• przy kwalifikacji programów filmowych i innych utworów fabularnych do emisji uwzględniać, czy występujące w nich sceny drastyczne są uzasadnione logiką wewnętrzną utworu niosącego jako całość jakieś istotne przesłanie artystyczne i moralne, czy też celem ich wprowadzenia do utworu jest bulwersowanie i szokowanie widza;
  
• przy redagowaniu programów informacyjnych i dokumentalnych zachować szczególną dbałość, by obrazy przemocy i jej skutków były pokazywane z umiarem, to znaczy tylko w przypadkach, gdy niezbędnie wymaga tego zrozumienie przekazywanej informacji.
  

III.  JEDNOLITY  SYSTEM  OSTRZEGANIA  WIDZÓW

W aneksie do Porozumienia zatytułowanym Katalog zasad kwalifikacji programów telewizyjnych dla różnych kategorii wiekowych dzieci i młodzieży proponuje się jednolity kod oznaczeń, informujący rodziców i opiekunów, do jakiego wieku program może być szkodliwy. Kod powinien widnieć na ekranie przez cały czas trwania programu oraz w zwiastunach i zapowiedziach programowych, a także być przekazywany przez nadawcę do druku we wszystkich gazetach i czasopismach publikujących programy telewizyjne. Proponuje się jako obowiązujące następujące oznaczenia programów, nawiązujące do znanego od lat sposobu klasyfikacji filmów kinowych:

• dozwolony bez ograniczeń - bez oznaczeń;
  
• dozwolony od lat 7 - liczba 7 w kółku w rogu ekranu;
  
• dozwolony od lat 12 - liczba 12 w kółku w rogu ekranu;
  
• dozwolony od lat 15 - liczba 15 w kółku w rogu ekranu;
  
• dozwolony od lat 18 - liczba 18 w kółku w rogu ekranu.
  

IV.  OGÓLNE  ZASADY  OCENY  PROGRAMÓW  TELEWIZYJNYCH

Chcąc oceniać programy telewizyjne, wypada najpierw wyartykułować pozytywne znaczenie telewizji dla rozwoju pojedynczej osoby i całej wspólnoty, społeczeństwa.

Telewizja jest źródłem bieżących wiadomości, wiedzy i rozrywki, kształtuje postawy i opinie, dostarcza wzorów postępowania. Umacnia solidarność z innymi ludźmi, z całym społeczeństwem. ^[ 3 ]

Dzięki telewizji, nie opuszczając domu, możemy poznawać świat, nawet bardzo odległe jego zakątki. ^[ 4 ] Nie ponosząc żadnego ryzyka, nie narażając się na niebezpieczeństwo możemy obserwować zachodzące w świecie groźne sytuacje i zjawiska. Bez biletu wstępu możemy uczestniczyć w ważnych imprezach kulturalnych i sportowych.

Obrazy telewizyjne są łatwo, bezpośrednio zrozumiałe, ujmowane wprost. Przedstawiają całe sytuacje, których werbalny opis wymagałby wielu zdań.

Poszukując rozrywki, dzięki telewizji nie musimy angażować zdolności twórczych, wystarczy biernie poddać się jej działaniu. Nie jest nam potrzebna druga osoba, czy grupa osób, jak to ma miejsce w zabawach, grach zespołowych.

To, że program telewizyjny możemy oglądać w pojedynkę, nie odczuwając braku drugiej osoby, możemy bawić się albo poznawać świat, obcując tylko z bohaterami filmu, bez podejmowania wysiłku szukania towarzysza, może być czymś negatywnym. Daje to bowiem tylko namiastkę kontaktu społecznego. Z tego względu bywa on określany jako "relacja paraspołeczna" dla podkreślenia, że partner tylko "jak gdyby" jest obecny poprzez pojawienie się na ekranie, swym zachowaniem przyciąga uwagę, lecz konwersacyjna wymiana jest tylko pozorna. ^[ 5 ] Będąc jednostronnym monologiem, bez żywego dialogu, nie wymaga reakcji telewidza - czy to w formie prostych odpowiedzi, czy też twórczych inicjatyw.

W efekcie, mimo ogromu informacji, jakie przekazywane są społeczeństwu, pozostaje ono w dużym stopniu bierne zarówno wobec ważnych wydarzeń społecznych, politycznych, jak i tych dokonujących się za ścianą naszych mieszkań, czy we własnej rodzinie.

Ten negatywny wpływ - polegający na utrwalaniu biernych postaw - łatwiej dostrzec, jeśli weźmiemy pod uwagę, że w dużej mierze czynnikiem decydującym o udanym życiu, powodzeniu życiowym i tym samym satysfakcji z życia, jest postawa aktywna. Nie znaczy to oczywiście, że tak musi być - że telewizja nie może pobudzać do aktywności. Zależy to od tego, jaką wypracujemy wobec niej postawę.

Aktywność wyzwalana przez program telewizyjny może mieć charakter pozytywny i negatywny.

Aktywność ludzka ujawnia się już u małego dziecka, które "chce samo" coś zrobić i wszystko wiedzieć. Wiedzą o tym dobrze matki zadręczane tysiącami dziecięcych pytań. Oglądanie telewizji wyzwala w dziecku nowe pytania. Jeśli rodzice będą na nie odpowiadali mądrze i cierpliwie, będzie pytało również wówczas, gdy będzie starsze. Jeśli natomiast będą zbywać dziecięce pytania, to dziecko, gdy będzie starsze, też nie zapyta. Aktywność może być wyzwalana przez podziwianie, zachwycanie się postaciami prezentowanymi w telewizji, bohaterami filmów. Pozytywny bohater może pobudzić do stawiania sobie wymagań, a także wyzwolić pragnienia naśladowania pozytywnych wzorów osobowych, które ukierunkowują aktywność. Jest to pozytywny wpływ na rozwój osobowy.

Niestety, telewizja dostarcza dzieciom i młodzieży również niemało wzorców szkodliwych społecznie, które gloryfikowane jako przynoszące sukces, stają się atrakcyjne i stanowią silny bodziec do naśladowania.

Do treści zagrażających rozwojowi dzieci i młodzieży Katalog załączony do Porozumienia "Przyjazne media" wymienia:

• sceny budzące lęk, grozę i obrzydzenie;
  
• obrazy przemocy, zwłaszcza przemocy przedstawianej realistycznie i zabarwionej erotycznie;
  
• wulgarne obrazy i słowa;
  
• obrazy o charakterze seksualnym, zwłaszcza dewiacje seksualne;
  
• sceny wywołujące fascynację przemocą, nienawiścią i znęcaniem się fizycznym lub psychicznym;
  
• obrazy okrucieństwa i przemocy wobec zwierząt;
  
• sceny przedstawiające zabawy, których naśladowanie mogłoby być dla dziecka niebezpieczne.
  

V.  ZASADY  KWALIFIKACJI  PROGRAMÓW  DLA  DZIECI  DO  LAT  7

Dzieci do lat trzech nie powinny w ogóle oglądać telewizji. Na przestrzeni pierwszych dwóch lat życia dziecko nie jest na ogół w stanie ująć oglądanego obrazu w całość, co wyklucza odczytywanie zawartych tam treści. W trzecim roku życia dziecko potrzebuje dużo czasu, aby się przyjrzeć jednej scenie, tymczasem sceny w telewizji następują szybko, jedna po drugiej. Nie są więc komunikatywne dla małych dzieci.

Z końcem trzeciego roku życia rozpoczyna się okres przedszkolny i u dzieci pojawiają się zachowania i wypowiedzi świadczące o ich znacznej aktywności umysłowej. Możliwości umysłowe dzieci przejawiają się szczególnie wyraźnie w umiejętności rozwiązywania zagadek, oczywiście odpowiednio prostych. Rozwiązywanie zagadek jest nie tylko przejawem aktywności umysłowej dzieci, lecz stanowi również bardzo dobrą okazję do stymulowania rozwoju ich myślenia i mowy.

Dzieci same przejawiają dużą aktywność, która wpływa na ich rozwój intelektualny. Wyraża się to m.in. w zadawaniu pytań, których liczba jest tak duża, iż wiek przedszkolny bywa czasem nazywany "wiekiem pytań". Początkowo są to pytania o nazwę ("co to jest?") lub o miejsce. Potem występują pytania o materiał i użycie przedmiotów, o ich pochodzenie oraz o przyczynę zdarzeń lub zjawisk. Odpowiadając na pytania, dorośli nie tylko wzbogacają zasób językowy i wiedzę dziecka, ale również uczą je myśleć.

Przedszkolaki często proszą rodziców o to, by oglądali telewizję razem z nimi i następnie domagają się tłumaczenia rozmaitych rzeczy. Dlatego wskazane jest, by rodzicie oglądali wspólnie z dziećmi przynajmniej niektóre pogramy i następnie rozmawiali o nich z dziećmi.

Z badań naukowych wynika, że dzieci do lat 7 nie są w stanie oglądać w skupieniu programu dłuższego niż 30 minut i to nawet niecodziennie. ^[ 6 ] Emocjonalność dziecka jest niestała, chwiejna, łatwo ulega pobudzeniu. Duża wrażliwość systemu nerwowego, mała zdolność do poznawczego objęcia pojawiających i zmieniających się wrażeń sprawia, że ulega ono szybkiemu przeciążeniu w przypadku nadmiaru bodźców.

Przyjemne uczucia towarzyszą aktywności poznawczej dziecka, gdy zaspokaja ono swoją ciekawość. Ciekawość budzi wszelka nowość, każda zmiana, która jednak nie wywołuje strachu. Czyli dziecko nie przeżywa jej jako zagrożenia.

Psychologowie zgodnie twierdzą, że w wieku przedszkolnym wśród uczuć negatywnych na czoło wysuwają się reakcje mające charakter strachu. Wynika to m.in. z tego powodu, że dzieci w tym czasie częściej niż we wcześniejszym okresie, przewidują (nie zawsze słusznie) przeżycie niebezpieczeństwa i zagrożenia. Mogą do tego przyczynić się bajki i opowiadania, ale także sprawozdania z potocznych wydarzeń, np. o tragicznych wypadkach, pożarach, zabójstwach itp., a tych nie brakuje w telewizji.

Niektóre obrazy dziecko przyjmuje niemal zawsze ze szczególną wrażliwością (potwory, upiory, półludzie, wyimaginowani bandyci, mordercy, włamywacze, bajkowe głośne, nagłe, gwałtowne i niespodziewane szmery, katastrofy, ogień, woda, wojna, nieszczęścia, kłótnie). Sytuacje konfliktowe głównego bohatera, jego współczucie i cierpienie staje się przedmiotem identyfikacji, podobnie jak poczucie samotności i bycia opuszczonym. Fantastyczność, lękowe wyobrażenia o zmorach wymieszane są z rzeczywistością. ^[ 7 ]

Dziecko ogląda telewizję inaczej niż człowiek dorosły, nie tylko w sensie dobieranych treści, lecz także w sposobie ich przyjmowania. W interesującym je spektaklu nie jest nigdy biernym widzem, lecz wręcz sobowtórem bohatera, dzieląc jego cierpienia i sukcesy. W przeżywanych smutkach i radościach nie ukrywa emocji, wyjawiając je w wyszeptywanych (stosownych do sytuacji) słowach, wstając, siadając, podnosząc głos, podskakując. W tego typu reakcjach nie ma więc niczego z niezdrowej nadpobudliwości, lecz jest to raczej rodzaj swoistego odgromnika włączanego w przypadkach nadmiernych napięć. Dla tych również racji dzieci, zwłaszcza młodsze, nie powinny oglądać telewizora w samotności, gdyż brak poczucia bezpieczeństwa wnoszonego obecnością starszych uniemożliwia im przepracowanie na własny użytek motywów psychologicznie trudnych. Wyrazem zewnętrznym tych potrzeb jest wtulenie się dziecka w ojca lub matkę podczas oglądania akcji pełnych napięcia.

Wiek przedszkolny charakteryzuje się rozwojem uczuć moralno-społecznych. Tworzą się wzorce poprawnego i niepoprawnego, zasługującego na naganę lub karę, postępowania. Następuje proces identyfikacji z niektórymi osobami, mającymi u dziecka wyraźnie odczuwany autorytet wychowawczy, przez co pogłębia się internalizacja pożądanych form zachowania się wraz z odpowiednimi normami moralnymi.

Dziecko odwołuje się do kryteriów uznawanych przez bliskie mu autorytety. Czyn o cechach nawet obiektywnie negatywnych pochwalony przez starszych, otrzymuje wartość pozytywną (np. chłopiec podziwiany za sposób dochodzenia swoich praw siłą). Dlatego szkodę przynosi dziecku podniesienie złoczyńcy do roli bohatera z równoczesnym zepchnięciem do pozycji tła człowieka pokrzywdzonego. ^[ 8 ]

Biorąc pod uwagę zdolności i ograniczenia okresu przedszkolnego, wskazane jest, aby dziecko oglądało programy prezentujące zasadniczo pozytywny obraz świata, wnoszące łagodny klimat emocjonalny, przedstawiające postawy prospołeczne, przyjazne nastawienia do ludzi oraz nasycone emocjami pozytywnymi, jak: radość, zachwyt, życzliwość...

Niewskazane natomiast dla dziecka do lat 7 są:

• programy prezentujące obraz świata budzący lęk lub odrazę oraz wywołujący negatywne nastawienie do innych osób z otoczenia (np. niszczenie, znęcanie się, przemoc, poniżanie) - także wtedy, gdy ma to miejsce w filmach animowanych, lub sposób przedstawienia jest nierealistyczny, względnie humorystyczny, przez co dany program może zniekształcić wizję rzeczywistości i relacji międzyludzkich (np. poprzez ignorowanie bólu, cierpienia, usprawiedliwianie lub idealizowanie zła);
  
• programy, w których ocena moralna zachowania bohaterów wymaga wnikliwości i różnicowania przyczyn, intencji, motywacji itp., co nie jest możliwe do dokonania przez dziecko, a także ukazujące treści seksualne, których istoty dziecko nie może jeszcze zrozumieć;
  
• programy, w których bohaterowie, niezależnie od stopnia realizmu (a więc także w filmach animowanych), zachowują się w sposób taki, jaki nie chciałoby się, aby postępowały dzieci (np. bohaterowie wrzeszczą, używają wulgarnych zwrotów, kłamią, biją się, oszukują, lekceważą innych, są złośliwi itp.);
  
• programy budzące silne emocje, zwłaszcza negatywne, jak: strach, groza, obrzydzenie, szyderstwo, agresja, obojętność na cierpienia innych i itp., co wywołuje rozchwianie emocjonalne, a także (na skutek przeciążenia układu nerwowego) nadpobudliwość, rozkojarzenie, nadruchliwość, impulsywność itp.
  

VI.  PROGRAMY  DLA  DZIECI  W  WIEKU  7-12  LAT

Wraz z pójściem do szkoły rozpoczyna się nowy okres życia dziecka zwany młodszym wiekiem szkolnym, który trwa do pierwszych objawów dojrzewania płciowego (10-12 lat). Do typowych uczuć, jakie w tym czasie powstają, należą strach i ciekawość.

Źródłem dodatnich uczuć jest powodzenie w szkole. Przyjemność pojawia się także wraz z działaniami mającymi na celu zaspokojenie ciekawości. Ciekawość w tym okresie przemieszcza się z rzeczy martwych na ludzi, na zdarzenia zachodzące w grupie ludzkiej i interakcje międzyosobowe.

Potężnym i bardzo złożonym czynnikiem dalszego emocjonalnego, umysłowego i społecznego rozwoju dzieci są przedstawienia teatralne, obrazy filmowe i lektura. Dziecko jest mocno zaciekawione zarówno wizualnymi obrazami, jak i fikcją literacką przekazywaną słownie.

Telewizja przejmuje zadania łącznikowe pomiędzy dziećmi, które w rozmowie nawiązują do tematów inspirowanych oglądanymi programami.

Media, wspierając rozwój dziecka, mogą równocześnie uruchamiać procesy destrukcyjne.

Dziecko, którego najważniejszą cechą jest zależność od osób dorosłych, pragnie stać się coraz bardziej samodzielne. Szuka uznania społecznego, pragnie zachowywać się tak, jak to jest w środowisku dorosłych oczekiwane i aprobowane. Wie, że okazywanie emocji, jak strach i gniew, nie jest akceptowane i spotyka się z reguły z dezaprobatą. Próba ukrycia tych uczuć i zewnętrzne zachowanie się dziecka tak, jakby się nie bało, nie powinno sugerować dorosłym, że ono rzeczywiście się nie boi. Warto więc zdawać sobie sprawę ze źródeł uczuć ujemnych.

Programy zawierające sceny grozy powodują u dzieci wrażliwych uczucie lęku, a nawet zaburzenia snu, bóle głowy oraz zwiększoną pobudliwość nerwową. Mogą pobudzić agresywne zachowania, objawiające się w formie wyładowania złości na przedmiotach martwych lub na innych dzieciach. Są wówczas skore do gniewu, płaczu. Reakcje takie są najczęściej wyrazem poczucia bezsilności dziecka wobec zła. Im bardziej wrażliwe dziecko, tym silniejsze wrażenie wywiera na nim oglądany program.

Osiągnięciom w aktywności poznawczej, systematycznemu zdobywaniu obszernej wiedzy o świecie, rozwijaniu konstruktywnych zainteresowań sprzyja fakt, że jest to zwykle okres psychoseksualnej latencji (wyciszenia), oczywiście o ile dziecko nie zostanie poddane oddziaływaniu bodźców rozbudzających przedwcześnie zainteresowania erotyką, takich jak np. filmy erotyczne, obrazy o charakterze pornograficznym, a także programy modelujące zachowania dzieci na wzór intymnych zachowań ludzi dorosłych.

Biorąc pod uwagę właściwości psychiczne omawianego tutaj okresu - wskazane jest, aby dzieci w wieku 7-12 lat oglądały programy rozwijające zainteresowania poznawcze i rozmaite zamiłowania, ukazujące atrakcyjne sposoby spędzania czasu i rozrywki, a także pozytywne wzory zachowań prospołecznych.

Nie powinny natomiast oglądać:

• programów zawierających nagromadzenie negatywnych obrazów, faktów i zdarzeń (przemoc, niebezpieczeństwa, walka, wulgarność), które przez sumowanie tworzą wizję świata wrogiego i zagrażającego; pokazujących zachowania z dziedziny przemocy i seksu, które służą w filmie dla zilustrowania jakiejś ogólniejszej idei, której dziecko nie jest w stanie zrozumieć, gdyż z takiego programu zapamiętuje nie ogólne przesłanie, a tylko sceny agresji, seksu, wulgarności itp.;
  
• programów posługujących się metaforą, którą mogłyby traktować dosłownie, gdyż nie potrafią zrozumieć jej głębszego sensu, jeżeli ukazane w niej zło budzi chęć naśladowania, a także prezentujących przemoc bez konsekwencji (np. osoba bita nie doznaje bólu ani krzywdy), przemoc w imię jakiegoś dobra, przemoc sprowadzoną do konwencji zabawy itp.;
  
• programów pokazujących negatywne formy zachowania w postaci dla widza atrakcyjnej, a więc np. u bohatera sprawnego fizycznie, przystojnego, niezwyciężonego, ładnie ubranego itp. oraz programów ukazujących stosowanie przemocy w sposób skuteczny, pozwalający osiągać cel, zwłaszcza instrumentalny;
  
• programów rozbudzających zainteresowania erotyką - co zagraża, niezbędnej w tym okresie, psychoseksualnej latencji - poprzez obrazy nagości, zbliżeń intymnych, a zwłaszcza takich, które ukazują wadliwe wzorce zachowań seksualnych, np. przemocy seksualnej, dewiacji seksualnych itp.
  

VII.  PROGRAMY  DLA  CHŁOPCÓW  I  DZIEWCZĄT  W  WIEKU  12-15  LAT

Wraz z widocznymi zmianami somatycznymi następują u dojrzewającej dziewczyny i dojrzewającego chłopca zmiany psychiczne. Od pojawienia się pierwszych oznak dorosłości daleko jest jednak do osiągnięcia pełnej dorosłości, charakteryzującej się równowagą psychiczną. Dochodzi wówczas do nieporozumień pomiędzy młodocianymi i dorosłymi.

W domu stawiane są młodzieży coraz większe wymagania i trudniejsze zadania. Coraz częściej padają słowa pod jej adresem: "Jesteś już prawie dorosły", "Już nie powinieneś zachowywać się jak dziecko", "Już można od ciebie oczekiwać poważniejszego zachowania", "To powinieneś już zrobić sam" itp.

W związku z budzącym się popędem seksualnym powstaje w młodocianych nowa ciekawość, pełna niepokoju, dotycząca spraw związanych z płcią. Jednocześnie wzmaga się w nich uczucie wstydliwości. Równolegle z tymi zmianami pojawiają się trudności wychowawcze.

Często występują stany rozterki wewnętrznej, rozdrażnienia, opozycje w stosunku do starszych, krnąbrność, wybuchowość. Zarysowuje się kryzys w stosunkach z rodzicami, nadmierny krytycyzm do bliskich, poczucie osamotnienia i własnej złości, brzydoty. Młodociani mają poczucie niezrozumienia przez innych. Budzi się chęć ucieczki od przykrej rzeczywistości w świat fantazji i życzeń. Na tym tle zrozumiała jest chęć do wędrówki, do zmiany środowiska, nawet ucieczka z domu.

Dorastający badają różne zjawiska otaczającego ją świata fizycznego i społecznego, stawiają samodzielne pytania, szukają wyjaśnień. Oceniają najpierw innych, a potem dopiero siebie. Początkowo ocena jest niedoskonała. Nie obejmuje całości i tego, co najważniejsze, a jedynie niektóre tylko cechy. Najpierw brane są pod uwagę cechy zewnętrzne człowieka ocenianego. Oceniając działania, dorastający mogą pomijać motywy i cele, jakie danym działaniem kierują.

Samoocena także wykazuje początkowo braki. Zależy od nastroju i przypadkowych okoliczności, ujawnia popadanie w skrajności. Próby samooceny często prowadzą do sprzeczności, z których trudno dorastającym wybrnąć. Zainteresowania własną osobą, swoimi możliwościami, próby ich oceny wynikają z kontaktów z rówieśnikami i porównywania siebie z innymi.

Młodzi nie tylko starają się spełniać wymagania stawiane im przez otoczenie, ale również zaczynają sami od siebie wymagać. Młodzież obiera sobie jakieś wzory, stawia cele, które usiłuje osiągnąć. Niemożliwość sprostania wymaganiom powoduje obniżenie samooceny, a często nawet silne przeżycia emocjonalne.

Młodzież tworzy sobie jakby "wzorzec dorosłości" i patrzy przez jego pryzmat. ^[ 9 ] Podejmuje pewne wysiłki, by dorównać wzorom czy uznawanym przez siebie bohaterom. Wzory te ulegają zmianie. Początkowo są to osoby z najbliższego kręgu rodziny lub szkoły, osoby szanowane lub adorowane. Potem wzorami do naśladowania stają się bohaterzy z literatury, filmu.

Dorastający zwraca się w kierunku osób, które osiągnęły upragnione przez niego cele, co niekiedy prowadzi do fascynacji idolami, bezkrytycznego ich uwielbiania i bezwolnego poddawania się ich wpływom.

To dążenie do zasadniczego przeorientowania własnego życia może pociągać za sobą negatywną reakcję ze strony najbliższego otoczenia i w konsekwencji naruszyć dotychczasowe z nim relacje i więzi, a także wytworzyć rezerwę lub nawet niechęć wobec reprezentowanej przez to otoczenie ideologii. Paradoksem jest, że zwykle w takich przypadkach silny krytycyzm w stosunku do porzucanych wartości i ideałów współwystępuje z bezkrytycznym i bezwolnym uleganiem przyjmowanej nowej ideologii.

Ponieważ osoby w tym wieku mają silną potrzebę przynależności do grupy rówieśników, dlatego bardziej liczą się z normami grupowymi niż z normami ogólnospołecznymi. Grupy te, dla pokreślenia swej odrębności, mają tendencję do tworzenia własnych, specyficznych norm i obyczajów, również według wzorów obserwowanych w mediach.

Dorastający, dążąc do uznania przez otoczenie, że nie jest już dzieckiem, stara się zamanifestować swą zdolność do samodzielności w poszczególnych obszarach życia. Demonstruje swoje możliwości w dziedzinie samodzielności myślenia, decydowania o swoich sprawach, w tym również o tym, co oglądać w telewizji itp., niekiedy czyniąc to w klimacie buntu, przekory czy arogancji. Demonstrowanie "dorosłości" może też przybierać formy patologiczne, np. picie alkoholu, używanie narkotyków itp.

Częste w tym okresie poczucie alienacji, małe doświadczenie życiowe, skłonność do dokonywania pochopnych uogólnień na podstawie przypadkowych obserwacji (co przejawia się w wyrażeniach typu "wszyscy...", "każdy...", "zawsze..."), tendencja do formułowania arbitralnych, bezwzględnych i skrajnych ocen (w kategoriach "czarne - białe") stwarzają podatność na oddziaływania manipulacyjne, na konformizm itp.

Ponieważ percepcja życia społecznego jest w tym okresie wycinkowa i aspektowa, osoby w tym wieku mogą pod wpływem oglądania jednostronnego obrazu świata dorosłych tworzyć sobie wizję życia społecznego charakteryzującego się przemocą, chaosem i bezprawiem, ignorując fakt, że życie społeczne osób dorosłych jest w zasadzie regulowane przez system norm moralnych, prawnych itp., którym należy podporządkowywać swoje postępowanie.

Źródłem idealnego obrazu siebie są wzory osiągnięć, wyglądu, których nierzadko dostarcza telewizja. Niebezpieczne są wzory ukazujące wynik jakiegoś procesu bez przedstawienia jego przebiegu. Na przykład rezultat jakichś działań jest oszałamiający, wydaje się natychmiastowy, uzyskany bez wysiłku. Jest to iluzoryczne. Na iluzji opierają się znane z telewizji hasła takie, jak "pięć minut i już po pryszczach" czy "ten baton da ci siłę". Przyjęcie iluzji za prawdę prowadzi do przeżycia rozczarowania, zniechęcenia.

Dla młodych ludzi w okresie dojrzewania niebezpieczne są wzory idealnego ciała gwiazd, modelek, sportowców, natarczywie prezentowane w reklamach czy filmach. Nie dość, że młody człowiek ma wówczas trudności ze zrozumieniem i zaakceptowaniem zmian w nim zachodzących, to musi jeszcze znaleźć kompromis między rzeczywistością a swym marzeniem o tym, aby być podobnym do postaci pokazanych w telewizji. Łatwiej jest uporać się z tym problemem dzieciom kochanym, akceptowanym, które dzięki temu mają dosyć wysoką oraz stabilną samoocenę. Te "źle kochane" cierpią z powodu swojego "gorszego", odbiegającego od telewizyjnych norm wyglądu, a kosmetyki nie spowodują, że dziewczyna będzie miała twarz identyczną jak reklamująca je modelka.

Biorąc pod uwagę przemiany, jakie dokonują się w psychice dziewcząt i chłopców w przedziale wieku 12-15 lat wskazane jest, aby oglądali oni programy telewizyjne ukazujące głębsze znaczenie zachowań typowych dla odpowiedzialnych osób dorosłych, a także ukazujące wzory pozytywne, postawy prospołeczne, przejmowanie odpowiedzialności za siebie przez młodych ludzi itp.

Nie powinni oni natomiast oglądać:

• programów dostarczających bardzo silnych wrażeń i emocji, a zwłaszcza związanych z obrazami przemocy, seksu, które przekraczają ich możliwości rozumienia i zdolności przeżywania, ukazujących widowiskowe walory ryzykanctwa, niebezpiecznych rozrywek, zwłaszcza odbywających się kosztem innych osób;
  
• programów dających uproszczoną i "spłaszczoną" wizję dorosłości, eksponującą nadmiernie siłę fizyczną, używanie agresji, szczególnie w rolach i instytucjach społecznych; zachowania seksualne, zwłaszcza przedstawiające seks zdehumanizowany, czyli ograniczony do działań fizjologicznych w oderwaniu od uczuć wyższych;
  
• programów prezentujących postacie atrakcyjne a jednocześnie będące wzorem zachowań negatywnych (np.: picie alkoholu, wulgarność, brutalność, używanie narkotyków itd.);
  
• programów zachęcających do agresywnych ideologii, ksenofobii, rasizmu, konformizmu, postaw roszczeniowych itp. oraz ukazujących wzory patologicznych norm grupowych i bezkrytycznej, "ślepej" lojalności wobec nich, zwłaszcza gdy normy te odnoszą się do stosowania przemocy, zachowań seksualnych, uzależnień itp.
  

VIII.  PROGRAMY  DLA  MŁODZIEŻY  W  WIEKU  15-18  LAT

Wraz z dorastaniem dzieci zmieniają się relacje pomiędzy członkami rodziny. Coraz rzadziej rodzice są informowani o tym, co syn czy córka robi z czasem wolnym, gdy przebywa poza domem. Niejednokrotnie nastolatek przedkłada towarzystwo rówieśników nad życie z rodzicami czy rodzeństwem. Równocześnie podejmuje decyzje, które często są sprzeczne z oczekiwaniami rodziców.

Typowe są w tym okresie: dążenie do zdobycia wiedzy przydatnej w stawaniu się dorosłym i do sprawdzania różnych możliwości kształtowania własnego życia, zanim dokona się wyboru tego, co dla danej osoby może być najbardziej odpowiednie. Pojawia się pragnienie podjęcia ról i zadań życiowych, które ukierunkowałyby dalsze życie. Wszystko to niesie ze sobą ryzyko pochopnego, nieroztropnego działania.

Brak doświadczenia życiowego powoduje, że młodzi w tym okresie życia nie umieją jeszcze przewidywać długofalowych następstw i konsekwencji swoich czynów, a w podejmowaniu decyzji są zmienni i krótkowzroczni. Nadal mają silną tendencją do konformizmu i do naśladowania swych idoli. Charakterystyczny dla tego wieku indywidualizm nie sprzyja przyjmowaniu uniwersalnych norm postępowania.

Pojawiają się też problemy natury seksualnej. Współżycie seksualne dla młodych ludzi jest zakazanym owocem, którego chcieliby czasem skosztować nie patrząc na jego konsekwencje. Seks i uczuciowość w młodym wieku nie są jeszcze zintegrowane, zwłaszcza u chłopców. Poza tym w bardzo młodym wieku nie jest się jeszcze zdolnym do prawdziwej, głębokiej miłości i do prawdziwie jednoczących przeżyć. Często przez wczesne zaczynanie życia seksualnego utrwala się infantylny, egoistyczny sposób jego przeżywania. Pokazywane często w filmach pozamałżeńskie przeżycia seksualne mogą stać się w przekonaniu młodzieży czymś powszechnym i zwyczajnym.

Biorąc pod uwagę fakt, że dojrzewanie psychiczne jest długim i skomplikowanym procesem, który nie kończy się wraz z osiągnięciem dojrzałości biologicznej, dla młodzieży znajdującej się w przedziale wiekowym pomiędzy 15 a 18 rokiem życia, wskazane są filmy i programy telewizyjne dostarczające rzetelnej wiedzy na temat skomplikowanego świata dorosłych, dokonywania odpowiedzialnych wyborów i rozwijające uczucia wyższe.

Niewskazane natomiast jest, aby młodzi ludzie w wieku 15-18 lat oglądali:

• programy ukazujące jednostronnie przywileje życia dorosłych przy równoczesnym pomijaniu obowiązków, systematycznej pracy, zobowiązań wobec innych osób i odpowiedzialności za własne decyzje i czyny, a także przedstawiające seks w oderwaniu od uczuć wyższych i odpowiedzialności, zwłaszcza wykorzystywany instrumentalnie;
  
• programy prezentujące wadliwy obraz natury ludzkiej i ról społecznych, np. jednostronnie skoncentrowanych na poszukiwaniu przyjemności, dążeniu do sukcesu za wszelką cenę, czerpaniu zadowolenia z wykorzystywania i poniżania innych, z przemocy i zachowań dewiacyjnych;
  
• programy ukazujące podejmowanie ważnych życiowo decyzji przy jednoczesnym ignorowaniu ich konsekwencji oraz programy zachęcające (poprzez tworzenie atrakcyjnych wzorów) do naśladowania takiego stylu życia;
  
• programy sprowadzające widzenie świata do spraw seksu i przemocy i prezentujące je w sposób naturalistyczny i brutalny, a także przedstawiające seks i stosowanie siły jedynie w celu widowiskowym lub dla podkreślenia oryginalności.
  

IX.  KOŃCOWA  REFLEKSJA  PASTORALNA

Przedstawiony tutaj "Katalog zasad kwalifikacji programów telewizyjnych dla różnych kategorii wiekowych dzieci i młodzieży" ma charakter otwarty i od osób dokonujących kwalifikacji filmów wymaga nie mechanicznego stosowania, ale przede wszystkim ma być inspiracją do wyciągania wniosków z przedstawionych prawidłowości rozwojowych i wynikającej z nich podatności dzieci i młodzieży na oddziaływanie telewizji.

Powinni go znać twórcy programów telewizyjnych, ale też rodzice, wychowawcy i duszpasterze. Rodzice, niestety, nierzadko posługują się telewizją jako swego rodzaju elektroniczną niańką, wyrzekając się swojej roli najważniejszych wychowawców własnych dzieci. Tymczasem oni właśnie powinni otwarcie dzielić się swoimi uzasadnionymi obawami z osobami odpowiedzialnymi za działalność telewizji i z producentami programów. ^[ 10 ]

Kiedyś, jeszcze jako młody kleryk, spowiadałem się u ks. biskupa Czesława Domina. Jako pokutę zadał mi, abym wybrał sobie jakiś program telewizyjny, dokładnie go przeanalizował i napisał do telewizji, co o nim myślę.

Dobrze by było, gdyby rodzice i wychowawcy reagowali na programy telewizyjne, pisząc do ich twórców. Dostarczajmy im informacji o tym, w jaki sposób dziecko odebrało program - jak skomentowało zachowania się poszczególnych bohaterów, czy jakie pytania postawiło nam po programie.

Czasami słyszy się rady, ażeby przez jakiś czas nie oglądać telewizji, a najlepiej żeby w ogóle nie było telewizora w domu. Można i tak, ale nie mamy pewności, że nasze dzieci też w przyszłości będą chciałby żyć bez telewizji. Dlatego lepiej jest uczyć, jak ją wykorzystać dla rozwoju osobowego.

---

Ks. Henryk Krzysteczko - dr hab. teolog, psycholog, terapeuta, wykładowca w Śląskim Seminarium Duchownym, autor wielu książek i publikacji naukowych.

---

opr. ab/ab